Jan Wolkers

Jan Hendrik Wolkers (26 Oktober 1925, Oegstgeest – 19 Oktober 2007, Westermient) was 'n Nederlandse skrywer, beeldhouer en skilder. Hy het bekendheid behaal met die romans Terug naar Oegstgeest (1965) en Turks fruit (1969). Hy het geweier om die Constantijn Huygens- (toegeken in 1982) en P.C. Hooftprys (1989) in ontvangs te neem.

Jan Wolkers
Jan Wolkers in 1995
Gebore	Jan Hendrik Wolkers 26 Oktober 1925 Oegstgeest
Sterf	19 Oktober 2007 Westermient
Handtekening

In weerwil van sy bekendheid as skrywer het Wolkers volgehou dat hy homself in die eerste instansie as beeldhouer beskou.

Biografie

Sy geboortehuis te Deutzstraat 7, Oegstgeest

Jeugjare

Jan Wolkers was afkomstig uit 'n gereformeerde milieu, waarvan hy hom in sy tienerjare gedistansieer het. Sy ouers (Jan Hendrik Wolkers senior, 1890-1976, en Jannetje van der Heijde 1899-1979) was oorspronklik afkomstig van Amsterdam en het elf kinders gehad, van wie Jan die derde kind was. Sy vader het voor die Tweede Wêreldoorlog 'n beskeie kruidenierswinkel in Oegstgeest besit.

Wolkers se onderrig het by wyse van mulo ("Meer uitgebreid lager onderwijs") plaasgevind, maar hy moes die skool gou verlaat weens slegte punte, sodat hy weldra in die winkel uitgehelp het. Hy was onder meer 'n dieretuinwerker in 'n laboratorium aan die Universiteit van Leiden, 'n tuinier, en het ook landskappe geskilder. Tydens die oorlog het Wolkers aanvanklik gewerk as die jongste klerk in 'n verspreidingskantoor in Oegstgeest. Later het hy weggekruip. Hy het lesse by die Leidse skilderakademie Ars Aemula Naturae gevolg en geleer om te tik -die enigste studieveld waarin hy ooit sou studeer. Kort na die bevryding het Wolkers in Parys gewoon.

Latere jare

Wolkers saam met Karina Gnirrep (1974)

Jan Wolkers is drie keer getroud. In 1947 het hy in die huwelik getree met Maria de Roo (1923-1993). Uit die huwelik is drie kinders gebore. Sy dogter Eva (1949) het op 10 Junie 1951 gesterf as gevolg van 'n ongeluk in die bad. Hierdie traumatiese gebeurtenis sou Wolkers later verwerk in die roman Een roos van vlees uit 1963.

In 1958 het Wolkers in Frankryk met Annemarie Nauta (* 1937) getrou. Die huwelik sou nie lank hou nie. Hierdie tydperk vorm later die inspirasie vir die roman Turks fruit. Olga, die hoofkarakter van die boek, is gebaseer op Nauta. Met Olga se kankerlyding en haar afsterwe in sy roman Turks fruit simboliseer Wolkers die rouproses wat hy deurgemaak het na die beëindiging van die verhouding.

In 1963 ontmoet Wolkers die 17-jarige Karina Gnirrep. Sy het oorkant sy ateljee in Uiterwaardenstraat gewoon. Sy was die dogter van Piet Gnirrep, wat gedurende die oorlog tien jaar tronkstraf opgelê is vir sy bydrae tot die organisasie van die Februarie-staking, waarvan hy vier jaar in 'n Duitse gevangenis deurgebring het, en Johanna Harthoorn, wat bygedra het tot die CPN-verset tydens die oorlog. Kort hierna het Karina ingetrek by Wolkers in sy woonstel in Zomerdijkstraat 22 in die Amsterdamse Rivierenbuurt, waar Wolkers sedert 1950 gewoon het. Hulle het ook in 'n tuinhuis in die woonstelkompleks Amstelglorie in Jan Vroegopsingel gewoon. In 1980 het die egpaar van Amsterdam na Westermient verhuis op die eiland Texel. In 1981 is Wolkers met Gnirrep getroud. In dieselfde jaar is hul tweelingseuns gebore.

In 2002 en 2003 het VPRO vir twee seisoene die reeks De Achtertuin van Jan Wolkers uitgesaai, wat handel oor die plante wat Wolkers en Karina in die tuin geplant het en die diere wat hulle by hul huis op Texel aangehou het. Vir die Europese Parlementsverkiesing in 2004 en die Parlementêre verkiesings in 2006 was Wolkers op die Partij voor de Dieren se lys as lijstduwer.

In 2006 is Wolkers as ereburger van Texel vereer. Ander munisipaliteite het hul ook met Wolkers en sy werk vereenselwig. So is daar in Oegstgeest, Leiden, Voorschoten, Groningen, Kloetinge en Utrecht strate, singels en lane na Jan Wolkers vernoem.

Vanaf 2013 word die Jan Wolkers-prys jaarliks toegeken aan die beste Nederlandse natuurboek.

Afsterwe

Jan Wolkers is op Vrydag 19 Oktober 2007, 'n week voor sy 82-jarige verjaardag, oorlede in sy huis op Texel. Die week tevore is Wolkers met Erysipelas (wondroos) opgeneem in die Gemini-hospitaal in Den Helder. Op Maandag 15 Oktober is hy gediagnoseer met lewersirrose, wat onbehandelbaar was.

Wolkers is op 24 Oktober veras. Die seremonie in die begraafplaas De Nieuwe Ooster in Amsterdam kon regstreeks op TV gevolg word. Toesprake is gemaak deur De Bezige Bij se redakteur Robbert Ammerlaan, de Volkskrant se hoofredakteur Pieter Broertjes, die historikus Maarten van Rossem, die Nederlandse minister van kultuur Ronald Plasterk, die skrywer Remco Campert en Wolkers se weduwee Karina. Sy seun Tom en Leonie Hulsman, die vriendin van sy seun Bob, het 'n lied gesing wat hul self gekomponeer het. Wolkers se as is later onder die tulpboom in sy tuin begrawe.

Enkele maande voor sy dood het Wolkers toestemming verleen aan die literêre joernalis Onno Blom om sy biografie te skryf. Die boek is getiteld Het litteken van de dood. Jan Wolkers se biografie het in 2017 verskyn en 'n jaar later die Nederlandse Biografieprys verower.

Die persoonlike en literêre argief van Jan Wolkers is sedert 2019 beskikbaar in die biblioteek van die Universiteit van Leiden.

Sy kuns

As skrywer

Wolkers se skryfdebuut het in 1961 plaasgevind met die kortverhaalbundel Serpentina's petticoat. In die openingsverhaal Het tillenbeest steel die hoofkarakter uit 'n naburige kasteel 'n beeld wat die sfinks uit Sophokles se tragedie, Koning Oedipus, voorstel. Die verhaal sinspeel op outobiografiese ervaringe: die werklike beeld is in 2013 deur die skrywer se suster aan Kasteel Oud-Poelgeest, die regmatige eienaar daarvan, terugbesorg. Dit word daar tentoongestel in die Drakenzaal.

In 1962 het Wolkers se eerste roman, Kort Amerikaans, verskyn. Daarna het daar gereeld 'n nuwe boek uit sy pen verskyn. In 1969 verskyn Turkish delight, Wolkers se grootste literêre sukses. Die boek is in 1973 deur die regisseur Paul Verhoeven verfilm met protagoniste Rutger Hauer en Monique van de Ven.

Wolkers se gereformeerde herkoms word gereeld weerspieël in sy romans. Verder word sy romans gekenmerk deur 'n openheid oor seksualiteit. Hy was een van die eerste literêre skrywers wat in die rigting beweeg het. Wolkers se eerste uitgewer was van mening dat daar te veel "vuil woorde" in sy boeke was en dat Wolkers dit sou moes vervang deur Latynse terme. Wolkers het aangevoer dat die dinge wat hy beskryf op natuurlike wyse in die lewe voorkom. Hy het die eksplisiete beskrywings in sy verhale dus as geregverdig beskou. Hy het ook daarop gewys dat in "groot boeke" soos die Bybel al hierdie dinge op 'n ewe onmiskenbare wyse vertel word.

Wolkers se boeke bevat baie outobiografiese elemente, en in sommige gevalle speel afguns teenoor sy skoonouers 'n rol.

Ander temas wat gereeld in Wolkers se werk voorkom is (fisiese) agteruitgang en die dood. In sy eerste skilderye gebruik hy ook die tema van die dood, byvoorbeeld stillewes met skedels. Wolkers het vroeg met die dood in aanraking gekom. Sy oudste broer Gerrit het op 30 Augustus 1944 tydens die Tweede Wêreldoorlog op 22 jaar aan Witseerkeel gesterf.

In 2007 het Wolkers spesiaal vir die posseëls van die Weke van de Kaart 2007 'n gedig geskryf wat deur die grafiese ontwerper Lex Reitsma verwerk is. Die see, ruimte en lug van Texel en Die geboorte van Venus deur die skilder Botticelli het Wolkers geïnspireer om die gedig vir die posseëls te skryf.  

In Augustus 2007 het Jan Wolkers self die luisterboek Turks fruit voorgelees in sy huis op Texel. Dit het in Oktober van daardie jaar verskyn.

Karina Wolkers (2017)

In 2007 het hy die teks geskryf vir die uitsending van Groot Dictee der Nederlandse Taal op 19 Desember. Indien Wolkers nie twee maande voor die gebeurtenis oorlede is nie sou hy die diktaat self aangebied het, waarskynlik via 'n satellietverbinding tussen Texel en Den Haag. Hy is toe vervang deur sy vrou Karina wat die diktaat in sy plek voorgelees het. Dit beteken dat Jan Wolkers die enigste skrywer is wat nie self die diktaat tydens die uitsending aangebied het nie. Wolkers het die diktaat in Augustus voltooi; dit beteken dat die werk amptelik sy "laatst bekende teks" is. Dit was nie, soos dikwels die geval is met die Groot Dictee, 'n ewekansige versameling van moeilik spelbare woorde wat deur 'n dun verhaal sonder 'n intrige bymekaargehou word nie, maar wat vorm en inhoud betref, 'n "echte Wolkers", kompleet met Bybel, engele, seks en "geskilderde" taal.

Publikasies

Romans

• 1962 - Kort Amerikaans
• 1963 - Een roos van vlees
• 1965 - Terug naar Oegstgeest
• 1967 - Horrible tango
• 1969 - Turks fruit
• 1974 - De walgvogel
• 1977 - De kus
• 1979 - De doodshoofdvlinder
• 1980 - De perzik van onsterfelijkheid
• 1981 - Brandende liefde
• 1982 - De junival
• 1983 - Gifsla
• 1984 - De onverbiddelijke tijd

Novelle

• 1975 - Dominee met strooien hoed
• 2005 - Zomerhitte (Boekenweekgeschenk)

Kortverhaalbundels

• 1961 - Serpentina's petticoat
• 1963 - Gesponnen suiker
• 1964 - De hond met de blauwe tong
• 1981 - Alle verhalen
• 1984 - Sprookjes van de kust
• 1985 - 22 sprookjes, verhalen en fabels
• 1988 - Kunstfruit en andere verhalen
• 1989 - Jeugd jaagt voorbij
• 1991 - Wat wij zien en horen (samen met Bob en Tom Wolkers)
• 2003 - De achtertuin (boek bij televisieserie)

Essays

• 1987 - Een paradijsvogel boven het aardappelloof
• 1988 - De bretels van Jupiter
• 1990 - De drijfschaal van Van Gogh
• 1991 - Tarzan in Arles
• 1994 - Rembrandt in Rommeldam
• 1995 - Zwarte bevrijding (Boekenweek)
• 1996 - Icarus en de vliegende tering
• 1997 - Mondriaan op Mauritius
• 1998 - Het kruipend gedierte des aardbodems
• 2000 - Wolkers in Wolkersdorf
• 2001 - De schuimspaan van de tijd

Verhale & Essays

• 2007 - Waddenboek

Toneel

• 1963 - Wegens sterfgeval gesloten, commedia della morte
• 1963 - De Babel

Gedigte

'n Muurgedig, De herinnering in Oegstgeest

• 2000 - Jaargetijden
• 2003 - Wintervitrines
• 2008 - Verzamelde gedichten (na sy oorlye )

Rubrieke

• 1999 - Omringd door zee
• 2001 - De weerspiegeling

Lesings

• 1990 - Op de vleugelen der profeten / On the wings of the prophets
• 1999 - De nagels van God
• 2000 - Een cilinder vol zeegeruis
• 2003 - De grazige weiden

Dagboeke

• 2005 - Dagboek 1974
• 2006 - Dagboek 1969
• 2007 - Dagboek 1972
• 2007 - Dagboek 1976
• 2009 - Dagboek 1967
• 2010 - Dagboek 1975
• 2012 - Dagboek 1970
• 2014 - Dagboek 1971

Briewe

• 2005 - Ach Wim, wat is een vrouw? (briewe aan 'n jeugvriend)
• 2010 - Brieven aan Olga (briewe aan Annemarie Nauta)

Dokumentêre

Saam met Godfried Bomans na Rottumerplaat

• 1971 - Groeten van Rottumerplaat (outobiografies)
• 1971 - Werkkleding (outobiografies)
• 2007 - Rottumerplaat (verkorte weergawe van "Groeten .." in die reeks "Literaire juweeltjes")

Audio-cd

• 2006 - 2 Texel: Drummers Double Bill & Jan Wolkers

Luisterboeke

• 1987 - Jan Wolkers leest
• 1989 - Twee verhalen, Jan Wolkers leest voor
• 1998 - Omringd door zee
• 2001 - Onbeperkt houdbaar
• 2003 - De achtertuin van Jan Wolkers
• 2005 - Mijn stem brandt in mij
• 2005 - Jan Wolkers leest De achtste plaag
• 2006 - Alleen op een eiland
• 2007 - Turks fruit (roman)

Kunsboeke

• 1999 - De spiegel van Rembrandt (vir kinders)
• 2000 - Wandelen in dromen (agenda 2000 Teylers Museum Haarlem)

Beeldverhaal

• Die strokiesprenttekenaar Dick Matena het 'n strokiesprent weergawe gemaak van Wolkers se roman Kort Amerikaans. In April 2006 oorhandig hy die eerste eksemplaar aan die skrywer. Dit is in drie dele uitgegee.

Prenteboeke

In Augustus 2008 kom die prenteboek 'Het was wel een heel lief varkentje' uit. Dit was die eerste fiksieboek vir kinders wat Jan Wolkers geskryf het.

Verfilmings

• Turks fruit (1973) regie: Paul Verhoeven, met onder andere: Rutger Hauer en Monique van de Ven
• Kort Amerikaans (1979) regie: Guido Pieters, met onder andere: Derek de Lint, Cristel Braak en Joop Admiraal
• Brandende liefde (1983) regie: Ate de Jong, met onder andere: Peter Jan Rens en Monique van de Ven
• Een roos van vlees (Sweedse verfilming) (1985) regie Jon Lindström
• Terug naar Oegstgeest (1987) regie: Theo van Gogh, met onder andere: Tom Jansen en Geert de Jong
• Zomerhitte (2008) regie: Monique van de Ven, met onder andere Sophie Hilbrand en Waldemar Torenstra.

Daarnaas het die Humanistisch Verbond in 1998 die verhaal De wet op het kleinbedrijf verfilm en op video uitgebring. Regisseur Kees Vlaanderen wen hiermee in 1999 de Genève Europa Prijs vir die beste tv-draaiboek.

Skilderkuns

1964: Jan Wolkers bestudeer 'n werk van George Segal in die Stedelijk Museum, Amsterdam

Wolkers het ook gestudeer om 'n beeldende kunstenaar in Den Haag en Amsterdam te word. Hy het tot 1953 in Amsterdam aan die Rijksakademie van Beeldende Kunsten studeer. Van 15 Julie tot 14 Augustus 1954 het Wolkers die Internationale Sommerakademie für bildende Kunst in Salzburg bygewoon, wat in 1953 deur Oskar Kokoschka gestig is. Hiervoor het hy 'n toekenning van die Ministerie van Onderwys, Kuns en Wetenskappe ontvang. Hy het opleiding ontvang onder die Italiaanse beeldhouer Giacomo Manzù. In 1957 het hy 'n Franse toegif ontvang om onder Ossip Zadkine in Parys te studeer.

Wolkers het in 2007 verklaar dat sy skilderye gebore is uit wat hy in homself in eensaamheid versamel; en daarvoor moet hy rustig lewe. Sy inspirasie vir abstrakte werke was die see, die landskap en rustigheid. Wolkers het ook baie plakkate ontwerp: onder andere in die sestigerjare vir die Komitee Bevrijdingsfront Vietnam (1968) en vir die CPN, sowel as 'n plakkaat vir die Pacifistisch Socialistische Partij (PSP) (1987).

Watersnoodmonument (1957), Kruiningen

Monument vir milieu en toerisme (1992), by Blauwe Hand aan die oewer van die Belterwiede

Beeldhouwerk

In 1956 ontvang Jan Wolkers die Sint-Lucas-medalje vir sy bronsbeeld Jongen met haan. In 1956 ontvang hy ook sy eerste belangrike opdrag, die Watersnoodmonument in Kruiningen. Die eerste ontwerp vir hierdie monument was revolusionêr vir daardie tyd: die ontwerp was geheel en al van glas. Wolkers was waarskynlik die eerste beeldhouer in die wêreld wat 'n beeld van glas wou maak. Hierdie eerste konsep is van die hand gewys. In 1957 is die monument voltooi: 'n bronsbeeld van 'n jong vrou met 'n verdrinkte kind op haar arm, ter nagedagtenis aan die vloed van 1953 in Zeeland. In 1959 volg 'n ongetitelde werk vir die Centraal Laboratorium van die Bloedoortappingsdiens in Amsterdam-Slotervaart.

Sy beelde was dikwels die slagoffer van vandalisme. Voorbeelde hiervan is die Auschwitz-monument in Amsterdam en die monument op die dyk by Ceres op Texel. 'n Waarskynlik faktor wat hierin 'n rol speel is Wolkers se uitgebreide gebruik van glas en die kwesbaarheid daarvan en die vernielsug wat dit by sommige mense aanwakker. 'n Glaswerk in sy tuisdorp Oegstgeest is byvoorbeeld ook vernietig. Na restourasie is dit na 'n nuwe plek voor die stadsaal verskuif, waar dit sedertdien met kameras gemonitor word. In reaksie op die vernietiging van die monument in Ceres in 2003 het Wolkers aangekondig dat hy minder met glas en meer met staal sou werk. Die Jac. P. Thijsse- monument in die dam by die Elemert op Texel bevat weliswaar meer staal, maar glas is nog steeds in groot mate daarin teenwoordig. Die Monument voor de Tachtigers in die Oosterpark in Amsterdam is geheel en al van vlekvrye staal gemaak. Die Theo Thijssen-monument op De Nieuwe Ooster bestaan grotendeels uit glas.

Museum

Aan die einde van 2007 het Karina Wolkers aangekondig dat sy daarin geslaag het om die munisipaliteit van Leiden te oorreed om 'n museum te bou waar Wolker se skilderversameling tentoongestel kon word. Dit sou ook sy literêre argief met sy briewe moes insluit. Die voorkeur vir Leiden spruit uit die feit dat Wolkers die tekenakademie daar bygewoon het. Dit was ook die eerste stad waar hy museums besoek het. Die ontwerp en ligging van die museum is bespreek en daar was ook sprake van die Stedelijk Museum De Lakenhal of die Naturalis as ligging. Karina Wolkers het in hierdie verband gesê: "museum wat te statisch klinkt. Het moet iets swingenders worden, waar ook films van anderen getoond kunnen worden, met aandacht voor geschiedenis".

Op 21 Oktober 2008 is 'n tydelike tentoonstelling van Wolkers se werk in De Lakenhal gehou. Dit het tot 15 Februarie 2009 geduur. In 2019 is verdere skilderye en reliëfs uit die landgoed van die kunstenaar van Texel na De Lakenhal oorgebring. Die Wolkers-argief en sy tekeninge is in dieselfde jaar na die Universiteitsbiblioteek van Leiden verskuif.

Topverkopers

Boeke in die Nederlandse Topverkoper-60	Verskyningsdatum	Uitgewingsdatum	Hoogste posisie	Aantal weke	Opmerkings
De achtertuin	2003	13-12-2003	35	1
Dagboek 1974	2005	19-03-2005	15	2
Terug naar Oegstgeest	2005	19-03-2005	47	2
Turks fruit	2005	19-03-2005	59	2
Kort Amerikaans	2005	26-03-2005	4	5
Brandende liefde	2007	13-01-2007	16	2
Het was wel een heel lief varkentje	2008	13-09-2008	32	1
Zomerhitte	2013	30-03-2013	39	1	met DVD

Bronne

• Murk Salverda, Erna Staal: Tijd bestaat niet. Leven en werk van Jan Wolkers, De Bezige Bij, Amsterdam, 1996 - Schrijversprentenboek 38. Aanlyn: Digitale Biblioteek vir Nederlandse Letterkunde (opgespoor 13-03-2012).
• Paul Steenhuis, Murk Salverda, Erna Staal: Jan Wolkers. Schilderijen, tekeningen, beelden, Waanders, Zwolle, 2002.
• Steye Raviez, Coen Verbraak: Jan Wolkers Foto, De Bezige Bij, Amsterdam, 2007.
• Onno Blom: Zo is het genoeg. Het laatste jaar van Jan Wolkers, De Bezige Bij, Amsterdam, 2008.
• Onno Blom, Irma Boom: Marszwart & titaanwit, De Bezige Bij, Amsterdam, 2008 - bij tentoonstelling in Stedelijk Museum De Lakenhal.
• Onno Blom, Het litteken van de dood. De biografie van Jan Wolkers. Amsterdam, 2017 (proefskrif).
• Onno Blom, Amstelglorie. De volkstuin van Jan Wolkers. Amsterdam, Bezige Bij, 2018.

Eksterne skakels

• Auteursinformatie Jan Wolkers, Nederlandse literatuur deur L. de Groot
• Jan Wolkers 1925 - 2007, Nederlands publiek omroepbestel (NPO)
• Nuus oor Jan Wolkers 2007, Wolkers se fragmente
• IM Jan Wolkers in woord en beeld, VPRO (video, klank, luisterboek e.d.m.)
• ANP Historisch dossier: Jan Wolkers^{[dooie skakel]}
• Dossier: Jan Wolkers (1925-2007) Koninklijke Bibliotheek
• Wolkers in Leiden Universiteitsbibliotheek Leiden en Museum De Lakenhal
• De Tien geboden van Jan Wolkers, Trouw, 28 Des 2002 (Jan Wolkers gevra oor die Tien Gebooie uit die Bybel)
• Jan Wolkers besweer die dood deur dit te bespot, Novum Nieuws / Nieuws.nl, 19 Oktober 2007 (lewensloop)
• Wolkers, kompromislose beeldhouer, Trouw, 20 Oktober 2007 (resensie oor sy kunstenaarskap)
• Jan Wolkers 1925-2007: Zinnelijk en ontroerend, Trouw, 20 Oktober 2007 (resensie oor sy skrywerskap)
• Wolkers vir vele 'n simbool van verplatting, Nederlands Dagblad, 20 Oktober 2007 (Ortodoks-gereformeerde resensie)
• In welke boeke is die verhale van Wolkers opgeneem?
• KRO-Profiel (televisieprogram): Jan Wolkers, Februarie 2007
  • Aparte skakels na die video hieruit

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Nederlandse Wikipedia vertaal.