Beeldhoukuns

Die beeldhoukuns is een van die oudste uitdrukkingsvorme van die beeldende kunste en kom voor in feitlik alle kulture in die verlede en in die hede. Waar 'n skilder en 'n grafiese kunstenaar met 'n gelyk oppervlak te make het, skep die beeldhouer sy werk in 'n bepaalde ruimte. Daar is vandag feitlik geen beperking op die soort materiaal wat die beeldhouer gebruik nie. Danksy die moderne tegnologie, kan die beeldhouer vry eksperimenteer met yster, staal, sintetiese stowwe en selfs met items wat vir die meeste miskien onbruikbaar en nutteloos is. Daarbenewens is daar ook die meer tradisionele materiaal soos klip, marmer, hout en brons.  

Die engel van die Noorde deur Antony Gormley, 1998

Algemeen

Beeldhoukuns kan breedweg in 'n paar kategorieë ingedeel word:

• Daar is beelde wat spesifiek geskep word om in 'n ruimte geplaas te word, soos standbeelde - met of sonder voetstukke - borsbeelde en mobiele skeppings, wat gedeeltelik of in die geheel beweeglik is.
• 'n Ander kategorie is die beeldhouwerke wat slegs van een kant af besigtig kan word, soos dié wat teen 'n muur geplaas word, of in 'n muur, soos die Italië beelde van Christus aan die kruis of die beeldhouwerke wat vir nisse in geboue bedoel is.

• Reliëfwerke vorm 'n derde kategorie. Dit is soos "skilderye" in klip, en dien meestal ter versiering van geboue. Gewels behoort ook tot die groep. As die figuur op die reliëf ver uitstaan, word van haut-reliëf (of hoogreliëf) gepraat; as die figure baie vlak is, van basreliëf (of vlakreliëf) en as die voorstelling heeltemal in die materiaal versink is, van versonke reliëf. Laasgenoemde vorm het feitlik net by die Egiptebeeldhoukuns nare voorgekom. 'n Vorm tussen hoog- en vlakreliëf is demireliëf (halfreliëf).

Assiriese Reliëfwerk hekoppasser van Khorsabad, c. 800-721 BCE

'n Eietydse soort beeldhouwerk is die sogenaamde speelskulptuur. Dit is spesiaal vir kinders ontwerp en wel só dat hulle daarin, daarom of daarop kan speel. Daar is feitlik geen beperking op die grootte van 'n beeldhouwerk nie. Die materiaalsoorte is ewe uiteenlopend en die kunstenaar het geheel en al 'n vrye keuse wat dit betref. Waar die kunstenaar oorspronklik hoofsaaklik met klei, ivoor, been, hout en klip en later met brons gewerk het, het daar met verloop van tyd nog talle ander media bygekom, soos glas, yster, staal, gewapende beton, sement, sintetiese stowwe, ens. Soms maak die kunstenaar letterlik van optelgoed gebruik, soos metaalstawe, balletjies, geroeste ystervoorwerpe en dies meer. Daar is selfs vir die mis van diere 'n funksie gevind. Sommige kunstenaars meng dit byvoorbeeld met klei om te voorkom dat die klei bars of kraak. Ander hulpmiddels, soos water en tekstiel, word dikwels gebruik.

Dit kan 'n wesenlike funksie vervul in die artistieke geheel. So kan die besondere eienskappe van sekere materiaalsoorte benut word om die besondere effek wat die beeldhouer wil bereik, te verhoog. In dié verband is daar byvoorbeeld die kleur van 'n steen of 'n klip, die besondere grein van 'n houtsoort, die voorkoms van oksidasie by sommige metaalsoorte (die groen aanslag by brons of die roes van yster), of die vorm van 'n sekere skulp. Die moderne werkmetodes maak die moontlikhede vir die beeldhouer feitlik onbeperk. 

By die ou kulture is beeld houtwerke meestal geverf, soos byvoorbeeld in antieke Griekeland en ook in Europa tydens die Middeleeue. Dié gebruik het met die tyd heeltemal uitgesterf, ofskoon dit deesdae weer in enkele gevalle toegepas word wanneer die kunstenaar 'n bepaalde effek wil bereik.

Geskiedenis

Voorgeskiedenis

Die oudste beeldhouwerke waarvan ons kennis dra, dateer uit die voorgeskiedenis. Hulle is afkomstig uit Sentraal-Europa en het in die Steentydperk ontstaan. Die beelde - meestal van horing of klip- is kleinerig en is met behulp van vuursteengereedskap gebeeldhou. Die Venus van Willendorf is 'n bekende voorbeeld. Dit is van kalksteen gemaak en kan vandag in die Museum van Natuurlike Geskiedenis in Wenen, Oostenryk, gesien word. Dit is omstreeks 15000 -10000 v.C. gemaak. Vir die prehistoriese mens het sy kuns 'n godsdienstige betekenis gehad en dit was dikwels vir hom iets met bonatuurlike kragte. Vir hom was daar 'n baie noue verband tussen die werklikheid en die beeld wat hy skep. Kragte wat hy nie kon verklaar nie, soos bliksemstrale, die son en vrugbaarheid, het hy deur middel van sy kuns probeer uitbeeld. Volke wat landbouers was, het dikwels son- en reëngode verbeeld, terwyl die jagtersvolke afbeeldings van diere gemaak het.

Oudheid

In die Oudheid – vanaf ca. 3000 v.C. tot ca. 400 n.C. - het verskillende groot kulture ontwikkel, elk met 'n eie kuns; eers in Egipte en Mesopotamië, later in Griekeland en Italië. Groot ryke en stede het ontstaan. Talle oorblyfsels van geboue het bewaar gebly: paleise vir die konings, tempels vir die gode, grafmonumente en ook gewone huise. Uit hierdie periode het ook talle beelde van alle groottes bewaar gebly. Dit het dikwels as versiering van geboue gedien.

Oud-Egipte

Die sterwende Galliër, of Die sterwende Fransman

Die Egiptiese Ryk het omstreeks 3000 v.C. tot stand gekom. Baie beeldhouwerke uit dié tyd is gevind, byvoorbeeld beelde uit die grafte van konings, soos die dubbelportret van koning Rahotep en sy vrou (omstreeks 2610 v.C.). Dit is pragtig beskilder en is tans in die Egiptiese Museum in Kaïro te sien.

Die veelkleurige beeld van koningin Nefertiti (ca. 1365 v.C.) word in Wes-Berlyn bewaar. Die Egiptenare se kultuur is deur hul geloof in die lewe na die dood oorheers, en beelde wat in die graf te van konings gevind is, hou hiermee verband. Hulle het geglo dat die lewensgetroue beeld van die afgestorwe koning (= farao = god) hom sou help om ná die dood te bly leef. Dit is dus nie so eienaardig nie dat een van die Egiptiese benamings vir 'n beeldhouer "hy wat lewend hou" beteken. Egiptiese beelde uit hierdie tydperk was feitlik altyd blokvormig, en moet van al vier kante bekyk word. Mense is nog steeds baie staties afgebeeld.

Mesopotamië

In teenstelling met Egipte, waardieselfde ryk eeue lank feitlik onveranderd bly bestaan het, het verskillende ryke mekaar in Mesopotamië opgevolg: Sumerië (ca. 3000 - ca. 1600 v.C.), Babilonië (tot ca. 1000 v.C.) en Assirië (tot ca. 600 v.C.). Daar was ook dikwels oorlog, waarvan daar baie afbeeldings gevind is, soos byvoorbeeld die Assiriese reliëfs in die paleis van koning Asjoerbanipal in Ninevé (tans Koejoenjik). Hierdie reliëfs, uit ca. 650 v.C., word in die Britse Museum in Londen bewaar. Die beelde uit Mesopotamië is ook blokvormig, soos die Egiptiese beelde.

Argaïese Kuns

Onder Argaïese kuns word verstaan die voor Griekse kuns wat op die eilandgroep die Ciklade, op die eiland Kreta en op die Griekse skiereiland Peloponnesos ontwikkel het. Oorblyfsels van die Cikladiese beeldhoukuns wat in grafkelders gevind is, is klein vrugbaarheidsbeeldjies van marmer: klein gestileerde vrouefiguurtjies. Van die Minoïese kuns - vernoem na koning Minos van Kreta - is terracotta-beeldjies van vroue (godinne of priesteresse) met lang, wye rokke aan en slange in hul hande, ontdek. Dit dateer uit omstreeks 1600 v.C. Uit dieselfde tyd kom ook die goue en silwermaskers wat in grafte in Micene op die Peloponnesos gevind is.

Oud-Griekeland

Teen 1000 v.C. het vreemde, onontwikkelde stamme Griekeland uit die noorde binnegekom, onder wie die loniërs en die Doriërs. Hul beeldhouwerke was aanvanklik eenvoudig en strak soos dié van die ou Egiptenare. Die "kouroi" (naakte seuns) is goeie voorbeelde van hierdie vroeg-Griekse beeldhouwerk. Baie van dié beelde het bewaar gebly.

Die bloeitydperk van die antieke Griekse kuns was tussen 500 en 350 v.C. Beelde uit hierdie periode was vir latere beeldhouers voorbeelde van skoonheid en perfeksie. Weens die goeie kennis van die anatomie, kon die menslike liggaam in alle houdings verbeeld word, en 'n dinamiese effek is daardeur verkry. Phidias (ca. 445 v.C.). die skepper van die beeld van Zeus wat later verlore gegaan het en in die Oudheid as een van die sewe wêreldwonders beskou is, was een van die bekendste beeldhouers uit hierdie tyd. 'n Ander bekende beeldhouer was Praxiteles (ca. 350 v.C.), van wie slegs een beeld, die bekende Hermes, bewaar gebly het. Ongelukkig het die meeste oorspronklike Griekse beeldhouwerke uit hierdie tyd, meestal van brons, verlore gegaan, en vandag is daar slegs die marmerkopieë wat die Romeine 'n paar eeue later gemaak het.

Oud-Italië

In hierdie tyd het daar 'n bevolkingsgroep, die Etruskiërs, in Italië gewoon wat beelde van terracotta (gebakte klei) gemaak het. Soms was 50 'n beeld meters hoog, en om dit te kon bak, moes 'n spesiale oond daaromheen gebou word. Baie bekend is die Apollo van Vei en 'n sarkofaag van 'n egpaar uit Cerveteri (uit onderskeidelik 510 en 540 v.C.). Die hoogtepunt van die Etruskiese kultuur lê tussen 700 en 500 v.C. Daarna het stad na stad onder Romeinse heerskappy gekom.

Die Romeine het uit die verowerde gebiede kunsskatte versamel en toe Griekse beeldhouers na Rome gebring om die Griekse beelde in marmer na te maak. Uit die ooste het hulle die gebruik oorgeneem om oorwinnings van veldslae in reliëf uit te beeld, byvoorbeeld op die Suil van Trajanus (Rome; 106-113 n.C.), wat as voorbeeld vir verskillende latere monumente gedien het. Die Romeine het baie beroemd geword vir hul gebeeldhoude portrette. In teenstelling met die Grieke het hulle die menslike gelaat nie geïdealiseer nie, maar realistiese afbeeldings daarvan gemaak. Talle borsbeelde van heersers, militêre helde en vooraanstaande burgers van die stad het bewaar gebly.

Middeleeue

In 330 n.C. verskuif keiser Konstantyn die hoofstad van die Romeinse Ryk van Rome na Bisantium (nou Istanboel). Hy verklaar ook die Christelike godsdiens tot staatsgodsdiens. In die Ooste, in Bisantium, en in die Weste, in Italië, het die Romeinse tradisies lank voortgeleef. So is daar in Italië marmersarkofae vir Christene gemaak, en die voorstellings wat daarop uitgebeeld is, het nouliks van dié van die heidene verskil. Talle uitbeeldings is ook gemaak in ivoor, wat in die Middeleeue sowel in die Weste as in Bisantium 'n gesogte materiaal was.

Met die verval van die Romeinse Ryk in die 4e en 5e eeu, het talle Germaanse volkstamme Europa binnegetrek. Soos met ander rondtrekkende stamme ook die geval was, het hulle nie kunswerke gelewer wat groot afmetings gehad het nie, maar hulle het wel 'n bloeiende edelsmeedkuns gehad waarin fantasiediere 'n belangrike rol gespeel het. Hierdie diermotiewe kom later weer in die houtsnywerk van die Noormanne voor. Keiser Karel die Grote het ca. 800 probeer om die kuns en kultuur van die ou Romeinse Ryk van Noord-Europa te laat herleef.

Die ivoorsnykuns het nou weer 'n opbloei beleef. Van belang is ook die klein bronsruiterbeeldjie wat waarskynlik in die tyd van Karel die Grote se kleinseun, keiser Karel die Kale, vervaardig is (ca. 875). Geen groot beelde uit hierdie tyd het bewaar gebly nie, maar wel uit die tyd van die volgende dinastie, die Ottoniese, soos byvoorbeeld die houtbeeld van Christus aan die kruis, in Duitsland.

Baie beelde uit die daaropvolgende eeue het bewaar gebly, uit die Romaanse (12e eeu) sowel as die Gotiese tyd (ca. 1150-15e eeu). Die meeste beelde was oorspronklik bestem vir die talle kerke wat in hierdie eeu opgerig is. Gebeeldhoude reliëfs het die ingangsportale van die kerke en die kapitele (kopstukke) van die suile versier; langs die deure is groot beelde aangebring. Deurgaans is die lewe van Christus, verskeie heiliges en die skeppingsverhaal uitgebeeld. Die Gotiese beeldhouwerk in die katedrale in Chartres en Reims, Frankryk, is beroemd. Terwyl die beelde uit die Romaanse tyd dikwels verwronge of langgerek was, het dit in die Gotiese periode al hoe meer naturalisties geword. Behalwe klip, is ook baie van edelmetale en hout gebruik gemaak. Veral uit Skandinawië, maar ook uit ander dele van Europa, het houtbeelde bewaar gebly. Hulle was altyd met goud oorgetrek of gekleur.

Min name van kunstenaars van hierdie tyd is vandag bekend, omdat die meeste werke sonder handtekening was. Handtekeninge op kunswerke het eers teen 1300 in Italië die gebruik geword. Bekende kunstenaarsname uit hierdie tyd is dié van die Italiaanse beeldhouers Nicola Pisano, wat ca. 1260-1280 in Pisa en Siena werksaam was, en Andrea Pisano (geen familie van mekaar nie), wat ca. 1290-1348 in Florence 216 en in Orvieto werksaam was. Uit die noorde was daar die beeldhouers Claus Sluter, wat omstreeks 1400 vir die hof van die Boergondiërs gewerk het.

Renaissance

Beeldhoukuns Manlike aanbidder, 2750−2600 B.C.E.

Omstreeks 1400 het daar in Italië 'n geweldige opbloei op alle gebiede van die kuns en kultuur gekom: die Renaissance. Hierdie oplewing het spoedig na die res van Europa versprei. Die beeldhouers uit daardie tyd het ook, soos die kunsskilders, veral na voorbeelde uit die Romeinse tyd gewerk. Hul ideaal was 'n absoluut juiste weergawe van die werklikheid. Liggame is ontleed om die menslike anatomie te bestudeer. Naas die Bybel het hulle ook inspirasie geput uit die Griekse en Romeinse mitologie. Die eerste bekende beeldhouers uit dié tydperk was die Florentyn Donatello (1386-1466). wat uit klip, brons en hout beroemde beelde geskep het. Die beroemdste kunstenaar van die Renaissance was egter Michelangelo Buonarotti (1476-1564). Van sy bekendste werke is die wêreldberoemde beelde van Moses en Dawid.

Maniërisme

In die loop van die 16e eeu het 'n kunsstyl ontstaan wat maniërisme genoem word. Die styl was in baie opsigte 'n voortsetting van die Renaissance, maar dit was nie so naturalisties nie. Beelde van mense is lank, slank en in ingewikkelde houdings uitgebeeld. 'n Bekende beeldhouer van die maniërisme was Giovanni da Bologna (1529-1608) van Doornik. Hy het in Italië gewerk en talle beelde gemaak, dikwels groepe van twee figure, wat die toeskouer dwing om rondom die werk te stap om dit te besigtig. Dit het hy bereik deur die figure spiraalvormig te maak.

Barok

Die Barok is 'n kunsstyl van die 17e eeu wat tot in die 18e eeu standgehou het. Dit het veral in Suid-Europa, Italië en Duitsland voorgekom. Ook die Barok is in sekere opsigte 'n voortsetting van die Renaissance. Waar die figure van die maniërisme elegant was, was hulle nou swaarder en die houdings teatraal. Die belangrikste Barok-beeldhouer was Giovanni Lorenzo Bernini (1598-1680). Hy het onder meer groot ensembles geskep, soos die Titron-fontein op die Piazza Navona in Rome.

18e en 19e eeu

Die Rococo, in die eerste helfte van die 18e eeu, het nie juis belangrike beeldhouwerke opgelewer nie. In die daaropvolgende kunsstyl, die Neo-Klassisisme, het verskillende beeld houers gewerk wat in hul lewe oor die hele Europa bekend was: die Italianer Antonio Canova (1757- 1822) en die Deen Bertel Thorvaldsen (1768-1844). Teen 1860 het die Impressionisme in die skilderkuns na vore gekom. Die Fransman Auguste Rodin (1840-1917) was egter die eerste beeldhouer wat in hierdie styl begin werk het. Hy het aan sy werke 'n onreëlmatige oppervlak gegee, waardeur dit 'n onvoltooide maar lewendiger indruk geskep het. Beelde wat baie bekend geword het, was Die Denker (1889), die beeld van Honoré de Balzac (1897) en die beeldegroep Die Burgers van Calais (1884-1888). Naas Rodin, wat as die grootste voorloper van die 20e-eeuse beeldhoukuns beskou word, het ook die Fransman Aristide Maillo (1861 - 1944) bekendheid verwerf.

'Helm kop Nr. 2', brons beeld deur Henry Moore, 1955

20e eeu

Laserglasbeeld van 'n kafeïenmolekule

Die belangrikste vernuwing in die 20e eeu was die ontstaan van die abstrakte kuns. Daarnaas het die tradisionele figuratiewe kuns egter voortgeduur, ofskoon die vorme dikwels eenvoudiger weergegee is. 'n Globale historiese oorsig van die 20e-eeuse beeldhoukuns is nie moontlik nie, omdat so baie verskillende rigtings gevolg is. In toenemende mate is geëksperimenteer met nuwe materiaal soos yster, staal, kunsstowwe en allerlei afval soos skroot. 'n Nuwe werkwyse het ook ontstaan. In plaas van beelde uit hout te sny, uit klip te kap of in brons te giet - meestal nadat daar vooraf studies op papier of van klei of gips gemaak is - is beelde nou ook saamgestel uit onderdele wat vooraf spesiaal daarvoor vervaardig is uit staal, skroot, plastiek, ens.

Voorstudies word selde gemaak. 'n Belangrike beeldhouer in hierdie eeu is die Brit Henry Moore (geb. 1898), wie se lêende vrouefigure - van klip of brons - baie vereenvoudig is. Ander bekende beeldhouers is Constantin Braucusi (1876-1957), wat as grondlegger van die abstrakte beeldhoukuns beskou word; Alberto Giacometti (1901-1966). bekend vir sy langgerekte figure uit staal en brons; en die Amerikaner Alexander Calder (geb. 1898). wat beweegbare objekte uit staal vervaardig het, die sogenaamde "mobiles".

Klip

'Masker', gegote beton beeldhoukuns deur Henry Moore, 1929, Tate Britain

Klip is die oudste materiaal wat in die beeldhoukuns bekend is. Omdat dit so duursaam is, het dit die langste en beste bewaar gebly. By beeld hou in klip word tussen twee metodes onderskei: die direkte metode (taille directe) en die indirekte metode (taille indirecte). By die direkte metode word die beeld direk uit die klip gekap sonder dat 'n voorbeeld gemaak is. By die indirekte metode word 'n afgewerkte voorbeeld gekopieer. Klipsoorte wat meestal gebruik word, is graniet (hard), marmer (mediumhard), kalksteen (sag) en merrel (baie sag).

Hout

Houtkunswerke is waarskynlik al in die voorgeskiedenis gemaak, maar uit dié tyd het niks bewaar gebly nie omdat hout makIik in die opelug vergaan. Die oudste bekende houtkunswerke is afkomstig uit die Egiptiese piramides. Die bewerking van hout verg minder inspanning, maar moet met sorg gedoen word omdat daar deurentyd met die draad van die hout rekening gehou moet word. Houtsoorte wat gebruik word, is eikehout, neuthout, sederhout, lindhout, stinkhout, tambotie, rooshout, ysterhout en ebbehout.

Brons

Brons is 'n legering van koper (80 tot 90 %) met tin en moontlik ook sink. Daar bestaan verskillende tegnieke van bronsgiet, waarvan die oudste al omstreeks 1500 v.C. toegepas is. Teenswoordig word beelde meestal nie deur die beeldhouers self gegiet nie, maar deur kommersiële gieterye, wat ook ander soorte gietwerk doen. Groot beelde word nie in een sy geheel gegiet nie, maar opgebou uit afsonderlike stukke.  

Klei

Van oudsheer af word beelde uit klei gemaak: 'n eenvoudige en direkte metode. Primitiewe kulture het hul beelde in die son laat droog word. Hulle het dus breekbaar gebly. Later is die beelde in 'n oond gebak. Die gebakte materiaal word terracotta genoem. Die gebakte klei kan ook geglasuur word. Pottebakkerswerk is 'n aparte vorm van kleibewerking. Ander materiaal wat in die beeldhoukuns gebruik word, is ivoor, been, horing, yster, staal, koper, kunsstowwe, papier-maché, plastiek, skroot, ens.

Bronnelys

•  Wêreldspektrum, Volume 2, bl.213-218, ISBN 0908409419

Eksterne skakels

• https://repository.up.ac.za/handle/2263/56346
• http://www.art-archives-southafrica.ch/PDFs/OnsErfdeel_1963_Nr3_Beeldhoukuns_pp50_67red.pdf