Jan van Bruggen

Dr. Jan van Bruggen (1895–1948) was 'n Afrikaanse digter, skrywer, onderwyser en dosent. Die skrywer en Hertzogpryswenner Jochem van Bruggen was sy ouer broer.

Jan van Bruggen
J.R.L. van Bruggen, as jong skrywer.
Gebore	Jan Reinder Leonard van Bruggen 15 September 1895 Johannesburg
Sterf	9 Mei 1948 Johannesburg
Beroep	Skrywer, digter, onderwyser
Nasionaliteit	Suid-Afrika

Lewe en werk

Herkoms en vroeë lewe

Jan Reinder Leonard van Bruggen is op 15 September 1895 in Johannesburg gebore, nadat eers sy pa en toe later die res van die gesin kort tevore na Suid-Afrika geëmigreer het. Sy ouers is Jan van Bruggen en Pieternella Hendrika Drewes en hy is die jongste van sewe kinders. Sy susters is Reina Pieternella (Reina), Maria, Pieternella Hendrika (Nellie) en Alida Anna (Alida) en sy broers is Edde en die skrywer Jochem van Bruggen. Hy en Alida is in Suid-Afrika gebore en die ander kinders in Nederland.

Verdere studies en loopbaan

Kort voor die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog stuur sy vader om veiligheidsredes die gesin met die Duitse skip die Kanseler terug Nederland toe. By sy terugkeer na Suid-Afrika gaan hy vir ’n tydjie skool by sy vader se C.N.O.-skool in Johannesburg, maar die skool gaan tot niet onder Engelse bewind. Hierna gaan hy deur medium Engels skool by die Avenue School in Braamfontein en voltooi sy skoolopleiding aan die King Edward -skool. Op hoërskool toon hy talent vir toneelspel en neem gereeld deel aan skoolopvoerings van Shakespeare se dramas. Hy studeer daarna aan die Transvaalse Universiteitskollege (later die Universiteit van Pretoria) waar hy die B.A.-graad met onderskeiding behaal en ook eerste geplaas word in Suid-Afrika. Hierdie prestasie besorg aan hom die koninklike goue medalje vir moderne tale. In samewerking met advokaat Theo Boezaart skryf hy ook die strydkreet van die Universiteit van Pretoria. Hy behaal ook die Senior Onderwysdiploma en in 1919 die M.A.-graad aan die Transvaalse Universiteitskollege. Op universiteit kry hy aanvanklik die bynaam Little John, na aanleiding van Robin Hood se reusagtige luitenant, welke bynaam dan met die verafrikaansing van die universiteit mettertyd Kleinjan word, ’n naam wat hy ook as skrywer sou gebruik.

Hy studeer verder aan die Amsterdamse Universiteit, waar hy aanvanklik van plan was om ’n kursus in letterkunde te loop, maar hy vind uit dat hierdie kursus meer taalkundig as letterkundig van aard is. Hy skakel dus oor na ’n kursus in die wysbegeerte, sielkunde en pedagogiek en behaal die D.Phil.-graad in 1922 onder leiding van professor T.J. de Boer op grond van ’n proefskrif oor Lektuurvoorsiening vir kinders en jeugdige persone. Tydens sy verblyf oorsee reis hy gereeld deur die ander lande van Europa en besoek onder andere Frankryk, Duitsland en Italië. Hy neem ook aan sport deel en is lid van ’n rugbyspan wat in Europa toer, terwyl hy redakteur word van die weeklikse studentetydskrif Propria Cures. By sy terugkeer na Suid-Afrika aanvaar hy ’n betrekking as onderwyser by Helpmekaar Hoërskool in Johannesburg, ’n pos wat hy vyf jaar lank beklee. In hierdie tyd is hy medestigter van die Afrikaanse Kunsvereniging en ook redakteur van die destydse Christelike Skoolblad, die orgaan van die Transvaalse Onderwysersvereniging. By die 27ste algemene jaarvergadering van hierdie vereniging hou hy die belangwekkende lesing Gedagtes oor die grondslae van ’n Suid-Afrikaanse nasionale opvoedkunde. In 1927 word hy aangestel as dosent aan die Onderwyskollege op Potchefstroom, ’n betrekking wat hy vir agtien jaar beklee.

Latere jare en sterfte

In sy laaste jare is hy uitgewer by die Afrikaanse Pers in Johannesburg.

Hy is op 9 Mei 1948 in Johannesburg oorlede.

Skryfwerk

Prosa

Reeds op universiteit skryf hy sy eerste gedigte en die roman wat later as Japie gepubliseer is. Hy lewer skryfwerk in al die belangrike genres, waaronder ’n aantal digbundels, drie dramas en twee bundels kortverhale.

Romans

Dit is aanvanklik met die roman Japie wat hy die meeste aandag op hom vestig, aangesien dit beskou word as die eerste sielkundige roman in Afrikaans. Hierdie roman beeld die ontwikkeling uit van ’n gebreklike weeskind. Japie, wat horrelvoete het, word grootgemaak deur oom Gert en tant Sarie. Hy is sensitief en reflektief van aard en besit artistieke aanleg. Reeds as jong kind besin hy oor sy gebreklike toestand en oor die gemis van sy ouers. As kind op die plaas kan hy vry wees in die natuur, waar hy sy drome kan droom. Hy word egter groot en deurleef sy puberteitsjare, waar hy die wonder van die ontwaking van die eerste kalwerliefde vir Koba Groenewald ervaar. Wanneer hy negentien jaar oud is, gaan hy deur die rebelse periode, waarin hy met godsdienstige twyfel worstel en weier om die tradisionele optredes van sy ouers na te volg. Hy word staatsamptenaar in Pretoria en hier ontwikkel sy vriendskap met Piet Joubert en sy liefde vir Nellie Muller. Nellie sterf egter tydens die griepepidemie, wat Japie sinies stem teenoor die lewe. In Johannesburg gee hy hom dan oor aan die soeke na plesier in die kroeë en wedrenbane, maar hy kom mettertyd tot besinning. Saam met ’n vriend gaan hy dan na Europa om verder te studeer. Japie is dus nie die geykte intrigeverhaal vol aksie wat sy tyd kenmerk nie, maar is bloot beskrywing van die ontwikkeling van ’n begaafde seun, sy stryd met die lewe, sy ondergang en uiteindelike regenerasie. Die skrywer skiet egter tekort in die volledige vasvat van die karakter en projekteer duidelik sy eie gedagtes en emosies, sodat die karakterontwikkeling onoortuigend word. Telkens is hy ook die wetenskaplik opgeleide filosoof, wat swaarwigtig redeneer oor Japie se gevoelens en dit nie uitbeeld nie. Die taalgebruik is ook in vele opsigte argaïes en vaag, wat die gang van die verhaal steur. Hierdie roman kom in 1923 in aanmerking vir die Hertzogprys, maar daar word nie daardie jaar ’n toekenning gemaak nie.

Bittereinders verhaal die lewe van mense in Mafeking se konsentrasiekamp, gebaseer op die skriftelike getuienisse van sowat vyftig persone wat hier aangehou was. Sonder om die historiese waarheid geweld aan te doen, word hierdie gegewens dan in verhaalvorm verwerk. Hierdie is ’n betekenisvolle werk, aangesien dit een van die eerste voorbeelde van faksie (vermenging van feite en fiksie) is in die Afrikaanse letterkunde en dit is ook van besondere kultuur-historiese waarde in die op werklikheid gebaseerde realistiese uitbeelding van die konsentrasiekampe. Die verhaal begin met die gevangeneming van vroue, kinders en oumense deur Engelse troepe onder leiding van verraaiers, die afbranding van plaashuise en die trek na die kamp. Die daaglikse kamproetine met sy gebrekkige rantsoene en primitiewe higiëniese toestande word goed beskryf. Hierdie toestande lei dan tot die oneindigende siektes en dood wat die kamplewe kenmerk, met dertig tot veertig lyke wat daagliks in sakke toegespeld en in groot gate ingerol word. Die toestande raak so sleg dat die vredeliewende boervrouens in opstand kom en dan tot geweld en brandstigting oorgaan om beter geriewe te probeer bewerkstellig. Die lewe in die kamp verbeter, maar die innerlike gemoedstemming van die kampgangers is sodanig afgestomp dat selfs nie die gerugte van vrede hulle uit hulle wanhoop opwek nie. Dit is eers weer met die terugkeer na die verwoeste plase dat hulle langsamerhand nuwe moed begin kry. Die roman eindig met klein Sarel en Hannatjie wat hand in hand op ’n koppie staan, waardeur die hoop op die toekoms gesimboliseer word.

Jan van Bruggen.

Sy ander romans dra nie tot die wesenlike kwaliteit van sy oeuvre by nie. Marta is die verhaal van die ondergang van ’n vrou en haar gepaardgaande geestelike agteruitgang. Die gerig se sentrale motief beeld die stryd uit tussen ’n balling wat terugkeer na die einde van die Anglo-Boereoorlog en sy hensopper-vrou. Die strukturering van die roman bestaan uit ’n reeks voorvalle uit die kommandolewe en die ervarings van die krygsgevangenes tydens en na die Anglo-Boereoorlog in die eerste deel. Hierdie ervarings is egter onsamehangend en herinner aan die tradisionele avontuurverhaal, hoewel dit duidelik bedoel is as motivering vir die wraakgevoelens van die teruggekeerde geestelik afwykende krygsgevangene in die tweede deel.

Sewentigmaal sewe se titel verwys na die uitspraak van Jesus oor hoeveel keer ’n mens ’n ander moet vergewe vir die onreg wat hy jou aandoen. Die jong Rika Oberholzer ontmoet die ouer Chris Euvrard in Johannesburg. Chris was voorheen getroud, maar is geskei en het twee kinders. Hulle raak verlief en trou, maar Chris is ’n alkoholis wat hom gereeld aan de drank vergryp. Rika moet besluit of sy Chris moet los, wel wetende dat hy op sy eie na die verderf sal gaan, of hom sal vergewe en hom sal bystaan in sy pogings om sy verslawing te oorkom. Verder is daar nog Die grafskender, Erfgename en En lank die nag wat voorlê. Na sy dood word Die winter kom gepubliseer.

Kortverhale

Wraak is ’n bundel kortverhale, waar die verhaaltegniek goed is, maar nie een van die verhale werklik uitstyg nie en die taalvernuf oor die algemeen gebrekkig is. Ontuis beeld die angstigheid uit van twee arm plaasseuns wat vir die eerste maal ’n groot skool besoek. Ouma vertel is die verhaal van ouma se oorlogsmart en Liefde en oorlog en Twee vriende het ook die Anglo-Boereoorlog as agtergrond. Beter is Goudkoors, wat deur middel van ’n onderhoud die lewensbeskouing en geskiedenis uitbeeld van ’n mynwerker wat aan myntering ly. In die kortverhaalbundel “Barolong” is die titelverhaal in drie dele die mees geslaagde. Dit het die lewens van swart mense as tema.

Akademiese werke

Saam met P.C. Schoonees skryf hy Inleiding tot die studie van die letterkunde, waarin hy besin oor die teorie van die letterkunde en ook ’n insig gee in sy eie literêre werkwyse, terwyl hy ook die hoofstuk Die jonger generasie in ons digkuns bydra tot die Gedenkboek ter ere van die Genootskap van Regte Afrikaners (1875–1925), wat in 1926 verskyn. ’n Privaat publikasie van die Potchefstroomse Normaalkollege in 1941 is Inleiding tot ons jeuglektuur. Hy vertaal Op die Westelike front alles stil uit die Duits van Erich Maria Remarque.

Poësie

Vanaf 1916 verskyn daar gedigte van hom onder die skuilnaam Kleinjan in Die Brandwag en hy publiseer die digbundel Lente-stemme in 1919. Hierdie is nog grootliks jeugwerk, wat mank gaan aan sentimentaliteit en die navolging van Europese voorbeelde soos die Engelse romantici en die Nederlandse Tagtigers. Daar is egter bekoring in sommige naïewe liedjies soos Lenteliedjie en ’n Ou oue liedjie, terwyl die sonnet Aan generaal De la Rey nie sonder meriete is nie. Die liefdesgedig Die koket gee later aanleiding tot ’n kortverhaal.

Gedigte is ’n herdruk van die debuutbundel, maar met weglating van ’n aantal van die jeugverse terwyl ander grondig hersien en verwerk is. Sewe en twintig nuwe gedigte word ook bygevoeg, insluitende Die beeld van Oom Paul en Heimwee, wat sy bekendste gedigte word. Die beeld van Oom Paul is een van die eerste gedigte oor bestaande kunswerke in Afrikaans, waarin die spreker eindelik sy troos uit die hemel kry. Heimwee is in Nederland geskryf terwyl hy daar studeer en gee uiting aan die verlange na die wyd oop vlaktes van sonnige Suid-Afrika, wat mooi gekontrasteer word met die materiële gejaag in die ingehoktheid van die sombere Nederlandse stad. Die ritmiese aanhef van Die maanpad is ook verdienstelik. Sy laaste digbundel is Môrestond, waarin hy strenger selfkritiek uitoefen en veral sy liefdesverse meer intens is. Verleiding en Die kleinood is veel beter as vroeëre liefdesgedigte. Temas bly soos in die voorafgaande bundels die liefde, religieuse stemminge, ontvlugting van die stadslewe en natuurverse, dikwels met heimwee beskryf. Aan die graf van ’n onbekende Boerseun in Vlaandere is ’n tegnies meer vaardige bemeestering van die sonnet, terwyl die bundel ook die eerste proewe gee van die lydingsonnet in Afrikaans. Die bundel staan egter ver agter by die kwaliteit van tydgenootlike Dertigers.

Aan die Normaalkollege in Potchefstroom ontdek hy dat jonger kinders geen Afrikaanse kinderversies tot hulle beskikking het nie en hy gee opdrag aan sy studente om by al die ou mense te verneem na die ou rympies en liedjies van ons volksverlede en dit op te teken. Hy dig self ’n klompie by en gee dan die versamelbundels Kleuterversies en Poësie vir ons kleuters uit.

Sy gedigte Gee my en Slaapdeuntjie (deur S. le Roux Marais) en My siel is siek van heimwee (deur P. Lemmer), word getoonset en in die FAK Sangbundel opgeneem. Laasgenoemde liedjie word veral bemind gemaak in ’n vertolking deur Mimi Coertse.

Sy gedigte word in verskeie versamelbundels opgeneem, insluitende Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte, Groot verseboek, Uit ons digkuns, Digters en digkuns, Afrikaanse letterkunde, Afrikaanse natuurpoësie, Digterstemme, Uit ons letterkunde, Digters en digsoorte, Pitkos, Junior verseboek, Die junior digbundel, Nuwe Kleuterverseboek, Digters op die toring, My Afrikaanse verseboek en Nuwe Kleinverseboek. Hy publiseer ook gedigte in publikasies soos Jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring.

Drama

By die Normaalkollege in Potchefstroom is hy verantwoordelik vir toneelopvoerings en besef gou dat daar ’n skaarste is aan bruikbare Afrikaanse dramas. Hy besluit dan om self te skryf en die voorraad aan te vul. Gebroke drade handel oor generasiekonflik en probleme in die huwelik. Rita is eers verloof en dan getroud met ’n man, maar verlaat hom wanneer die huwelik nie uitwerk nie. Dit bring haar in botsing met haar vader, wat die huwelik as heilig beskou, en hy belet haar die ouerhuis. Die opstandige jeug word egter te eensydig en oppervlakkig geteken, sodat daar nie simpatie vir hulle standpunt is nie, wat die dramatiese konflik verwater.

Die vooraand is ’n drama met die Groot Trek as tema en Piet Retief as hoofkarakter. Hierdie gegewe word later ook in romanvorm verwerk.

Bakens is gedramatiseerde mylpale uit die Groot Trek en bevat Bethelsdorp, Die weduwee van Lange Kloof, Slagtersnek (twee bedrywe), Liebenbergskop, Die laaste aand, Retief by Vetrivier, Retief in Port Natal, Retief en Dingaan (twee bedrywe”), Die moord by Bloukrans, Moeilike tye en Bloedrivier.

Hy skryf ook die ongepubliseerde drama Hans Dons, ook oor die Groot Trek en spesifiek die persoon van die Voortrekkerleier Hans van Rensburg.

Die vooraand, Bakens en Hans Dons is geskryf op versoek van Die Brandwag, wat die geskiedenis van die voortrek tydens die Eeufees in 1938 op dramatiese vorm toeganklik wou maak vir die publiek.

Publikasies

Werke wat uit sy pe verskyn sluit in:

Jaar	Publikasies
1919	Lente-stemme
1922	Japie
1925	Gedigte
	Inleiding tot die studie van letterkunde (saam met P.C. Schoonees)
1934	Die vooraand (drama)
1935	Bittereinders
	Gebroke drade
1936	Môrestond
1938	Wraak
1939	Barolong
	Bakens
	Die vooraand (roman)
1940	Marta
1941	Die grafskender
	Inleiding tot ons jeuglektuu
1942	Die gerig
1946	Erfgename
	Sewentigmaal sewe
1947	En lank die nag wat voorlê
1950	Die winter kom
	Samesteller
1934	Kleuterversies
1939	Poësie vir ons kleuters
	Vertalings
1930	Op die Westelike Front alles stil – Erich Maria Remarque

Bronnelys

Boeke

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk. Derde hersiene uitgawe. Tweede druk, 1964.
• APB-Komitee vir Skoolboeke. Die junior digbundel. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Sesde druk, 1963.
• Beukes, Gerhard J. en Lategan, F.V. Skrywers en rigtings. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria. Eerste uitgawe, 1952.
• Buning, Tj. Uit ons digkuns. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria. Nuwe omgewerkte druk, 1960.
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk. Kaapstad. Elfde druk, 1970.
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk. Vyfde uitgawe. Eerste druk, 1988.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica. Pretoria en Kaapstad. Tweede druk, 1984.
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 2005.
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica. Pretoria en Kaapstad. Vierde uitgawe. Eerste druk, 1973.
• Malherbe, F.E.J. Aspekte van Afrikaanse literatuur. Nasionale Pers Bpk. Kaapstad, Bloemfontein en Port Elizabeth. Eerste uitgawe, 1940.
• Nienaber, P.J. en Lategan, F.V. Afrikaanse natuurpoësie. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Derde druk, 1952.
• Nienaber, P.J. (samesteller) Digters en digkuns. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Derde druk, 1954.
• Nienaber, P.J. Die Hertzogprys Vyftig Jaar. Nasionale Boekhandel. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1965.
• (af) Nienaber, P.J. Hier Is Ons Skrywers! Biografiese Sketse van Afrikaanse Skrywers. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel
• Nienaber, P.J. Jonger skrywers oor eie werk. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Eerste uitgawe, 1951.
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse  letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Tweede hersiene uitgawe, 1963.
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Derde hersiene uitgawe, 1969.
• Nienaber, P.J.; Erasmus, M.C.; Du Plessis, W.K. en Du Plooy, J.L. Uit ons letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Sewende druk, 1968.
• Opperman, D.J. Junior verseboek. Nasionale Boekhandel Beperk. Kaapstad. Agste druk, 1960.
• Pienaar, E.C. Taal en poësie van die Twede Afrikaanse Taalbeweging. Nasionale Pers Beperk. Kaapstad, Stellenbosch en Bloemfontein. Vierde vermeerderde druk, 1931.
• Schoonees, P.C. Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging. J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch-  Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk).
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1998.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe,   1999.

Tydskrifte en koerante

• Kannemeyer, J.C. Dood van J.F.W. Grosskopf en Kleinjan. Boekewêreld, 6 Mei 1998