Koppelteken

'n Koppelteken is 'n leesteken wat dieselfde as 'n minusteken lyk en word gebruik om verskillende begrippe met mekaar te verbind.

Dus, wanneer 'n woord uit 'n samestelling van meer as een woord bestaan, soos bv. tennis + baan = tennisbaan, word 'n koppelteken gebruik slegs om verwarring te voorkom of om leesbaarheid te verbeter. In baie gevalle moet eie oordeel gebruik word, maar wees altyd versigtig om nie die koppelteken onnodig te gebruik nie. In baie gevalle kan 'n saamgestelde woord sonder 'n koppelteken geskryf word. As jy twyfel oor watter koppeltekenreël hieronder toegepas moet word op 'n saamgestelde woord, skryf altyd eers die woord sonder 'n koppelteken: As dit verstaanbaar is, los dit so. As dit verwarrend of moeilik is om te lees, gebruik 'n koppelteken.

Koppeltekenreëls

Opeenhoping van vokale

Waar daar 'n opeenhoping van vokale is, word 'n koppelteken gebruik om lees te vergemaklik.

As die woord 'n samestelling tussen 'n stam en 'n voorvoegsel is waarvan die voegsel van klassieke afkoms is, en daar 'n klinkeropeenhoping plaasvind, kan 'n koppelteken óf 'n deelteken gebruik. Beide skryftekens is korrek, maar die Taalkommissie meen dat (a) voegsels met meer as een lettergreep neig om met 'n koppelteken gespel te word, en (b) voegsels in die vorm =[a]+[a]= en =[o]+[o]= neig om 'n koppelteken te gebruik.

Voorbeelde:

senu-ineenstorting, na-aap, wa-as, koedoe-ingewande, radio-aktief, Woensdae-aande
geëvolueer: Die voorvoegsel het slegs een lettergreep

Let wel, gebruik eie oordeel. Die volgende woorde kan sonder 'n koppelteken geskryf word:

handearbeid
sakeadres
radioaktief
georganiseerd

Vergemaklik betekenis

'n Koppelteken word gebruik om die betekenis van die woord duidelik te maak. Sonder die koppelteken, kan die betekenis meerduidig wees. Bv:

bo-sluis maar bosluis
ru-gare maar rugare
rooi-sel maar rooisel

Vreemde herkoms

hidro-elektries, multi-etnies ('n mens kan redeneer dat hierdie ook 'n opeenhoping van vokale is)

Lang samestellings

Let egter op dele wat saam hoort:

"woonstelblok-parkeerterrein" maar nie "woonstel-blokparkeerterrein" nie
"menslikehulpbron-bestuurder", maar nie "menslike-hulpbronbestuurder" nie
Bosveldstollingskompleks-navorsingseenheid

Hier moet ook meestal eie diskresie gebruik word:

Trichardtsfonteindamontspanningsoord kan sonder 'n koppelteken gespel word. Indien 'n mens wel besluit om 'n koppelteken te gebruik, sou die volgende voorgestel word: Trichardtsfonteindam-ontspanningsoord.

Druk betekenisverhouding uit: en, of, per, tot, tussen, van

'n Koppelteken kan tussen dele geplaas word, bv: aan-af-skakelaar, soet-suur, ja-nee-toets, Pta-Jhb-pad, manies-depressief (wat eintlik beteken "manies en depressies", nie "manies depressief" nie)

Verbindings met syfers, simbole, letters afkortings

Letters: A-span, u-draai, x-as, y-as
Syfers: 1994-verkiesing, uraan-238, 12-jarige. Let wel: "Hy is 'n 12-jarige", maar "Hy is 12 jaar oud." En "Hy is 'n sesjarige." (Getalle kleiner as 10 word gewoonlik uitgeskryf terwyl getalle van 10 en hoër as syfers geskryf word.)
Afkortings: Unisa-Kongres, BBP-sitplekke, NPO-nommer
Simbole: α-waarde
Ander: lood/uraan-verhouding

Hoofletter na koppelteken

In 'n samestelling waar die tweede woorddeel met 'n hoofletter begin (dus 'n eienaam is, en waar 'n koppelteken gebruik word, behou daardie woorddeel sy hoofletter.

Bv: half-Brits, nie-Christen, pro-Frans, pro-Russies, anti-Amerikaans, anti-Sjinees, rooi-Chinees, nie-Duitsers, nie-Bybelse, trans-Baviaans

Voorvoegsels: eks | nie | non | oud | pro | anti | pre | post

Samestellings in die vorm [eks|nie|non|oud|pro|anti|pre|post][nie-eienaam] kry nie 'n koppelteken nie:

eksmeisie, nieskriftelik, niegesproke, nonroker, oudstudent, prohomoseksueel, antihomoseksueel, prehistories, postapartheid

Samestellings in die vorm [eks|nie|non|oud][eienaam] kry wel 'n koppelteken en die eienaam behou sy hoofletter:

nie-Bybelse, pro-Afrikaans, anti-Trump, trans-Baviaans

Uitsonderings is natuurlik samestellings met "isme", waar die hoofletter opsioneel is, in welke geval die koppelteken dus ook opsioneel sal wees.

Neem kennis dat daar beter voorvoegsels as "eks" gebruik kan word, byvoorbeeldː oudgevangene, gewese gevangene, voormalige gevangene, gewese man (i.p.v. eksman), ensovoorts.

Herhaling

Bv: so-so, toi-toi.

Reduplikasies (woorde wat herhaal word in 'n woord) kry 'n koppelteken, en dit geld vir afleidings ook. Dus word "tok-tokkie" met 'n koppelteken geskryf, anders as vroeër.

Samestellings met sulke reduplikasies word met 'n verdere koppelteken geskryf, byvoorbeeld dum-dum-koeël (en nie "dum-dumkoeël" nie). As daar 'n afkapteken in die middel van die woord is, en dis ook 'n reduplikasie, kom daar ook 'n koppelteken.

Gedeeltelike reduplikasies kry geen koppelteken nie, dus tiptop en pingpong (nie tip-top en ping-pong nie, behalwe in gevalle soos waar die woord beteken "tip en top" en "ping of pong").

As 'n reduplikasie plaasvind by 'n bestaande woord waarvan die eerste deel geredupliseer word, kom daar wel 'n koppelteken, byvoorbeeld "hondmak" en "hond-hondmak" (die eerste woord was hondmak, nie hond-hond nie).

Woordgroepkoppelings

hen-en-kuikens (plant)
piet-my-vrou (voël) en piet-my-vrou-wyfie
klem-in-die-kaak (siekte) Let wel, klem-in-die-kaakinspuiting
een-twee-drie (beteken "vinnig")

'n Samestelling met so 'n woord en nog 'n woord, geskied met nóg 'n koppelteken, byvoorbeeld piet-my-vrou-wyfie (nie piet-my-vrouwyfie nie). Dié reël geld egter net as dit 'n woordding is wat gewoonlik gekoppeld saam voorkom. Samestellings van woordgroepe waar die eerste woordgroep nie as los groep gekoppel sou word nie, hoef nie 'n koppelteken te kry nie. Dus is "kaas-en-wyn-okkasie" en "kaas-en-wynokkasie" beide korrek, want "kaas en wyn" as een woord wat 'n enkele ding beskryf, bestaan nie. Tog kan jy praat van "'n kaas-en-wyn", maar dis eintlik 'n informele inkorting van die langer woord. As die woordding of woorddeel egter 'n byvoeglike funksie het, word dit sonder koppelteken los geskryf, byvoorbeeld "voor die hand liggende oplossing" en "op en wakker studente" (nie "voor-die-hand-liggende oplossing" of "op-en-wakker studente" nie). Woorddinge soos dié waarvan ons hier praat, se agtervoegsels word nie gekoppel met 'n koppelteken nie.

Hulle/goed

Samestellings van eiename of persoonsagtige name met "-hulle", kry 'n koppelteken:

Piet-hulle, vrouens-goed

Samestellings van eiename

Samestellings met meer as een eienaam: gebruik 'n koppelteken tussen die eiename.

'n Mens kan 'n koppelteken gebruik tussen die eienaam en die daaropvolgende woord (gewoonlik 'n selfstandige naamwoord).

Al die volgende is korrek:

Bernoullibeginsel en Bernoulli-beginsel | Dopplereffek en Doppler-effek | Reynoldsgetal en Reynolds-getal
Darcy-Weisbachvergelyking en Darcy-Weisbach-vergelyking | Clausius-Clapeyronverhouding en Clausius-Clapeyron-verhouding
Van der Waalsvergelyking en Van der Waals-vergelyking

Indien jy egter die reël toepas om nie onnodige koppeltekens te gebruik nie, sal jy eerder eersgenoemde gebruik.

Samestellings van selfstandige naamwoorde

Die volgende is beide korrek:

Vloeistof-dampskeier en Vloeistof-damp-skeier

Telwoorde

Telwoorde en breuke waarin "en" voorkom, kan óf los óf met 'n koppelteken geskryf word, maar nie vas nie.

Dus, beide "drie-en-veertig" en "drie en veertig" is korrek.

Woordweglating

sout- en peperpot i.p.v. soutpot en peperpot.
voor- of agterspelers i.p.v. voorspelers of agterspelers.

Leenwoorde

As 'n leenwoord in sy oorspronklike taal 'n koppelteken het, behou hy sy koppelteken in Afrikaans.

As jy 'n vaste uitdrukking in 'n vreemde taal met 'n Afrikaanse woord koppel, gebruik jy 'n koppelteken tussen die laaste woord van die uitdrukking en die Afrikaanse woord, byvoorbeeld "en suite-badkamer" of "ex parte-aansoek", en nie "en-suite-badkamer" of "ex-parte-aansoek" nie.

Geografiese name

Geografiese name in die vorm [b.nw.|bw.|voorsetsel]+[pleknaam] of [pleknaam]+[b.nw.|bw.|voorsetsel] kry 'n koppelteken, en albei dele kry 'n hoofletter. Bv: Suid-Afrika, Oos-Londen, Barkly-Oos, Aliwal-Noord. LW: Suid-Afrika, maar Suidelike Afrika.
Geografiese name met "trans", wat "oorsteek" beteken. Bv Trans-Baviaans.
Dieselfde beginsel geld vir geografiese name wat samestellings van twee of meer eiename is (met enkele uitsonderings soos "Harrismith"). Bv: Graaff-Reinet
Samestellings wat geografiese name is, maar wat geen eiename bevat nie, word vas geskryf, ongeag die tipe woorddele. Bv: Koffiebaai

Rigtingaanwysing

Saamgestelde rigtings (soos windrigtings) word met 'n koppelteken geskryf bv noord-wes, suid-oos, suid-suid-wes, ens.

Wanneer dit deel van 'n naam vorm, word dit met 'n hoofletter gespel, bv Noord-Wes Europa.

Name van mense

Mense wat dubbelname het, dus 'n samestelling van twee eiename, kan met of sonder 'n koppelteken geskryf word, maar as dit 'n koppelteken kry, dan begin albei met 'n hoofletter. Bv:

Nie "Anne-marie" nie, maar "Anne-Marie"

Rangsamestellings

Rangsamestellings met adjunk, assessor, assistent, hoof, kandidaat, leerling, mede, onder, staf, sub, en visie as eerste lid kry geen koppelteken nie. Bv: assistentoffisier, hoofklerk, leerlingbestuurder, medebestuurder, ondervoorsitter, medebroer.

Saamgestelde range wat samestellings van twee range is (dus nie net 'n voegsel plus 'n rang nie) kry wel 'n koppelteken. Sulke saamgestelde range kry ekstra koppeltekens by as daar voegsels vooraan gesit word. Bv: hoofspeurder, en speurder-sersant, en hoof-speurder-sersant (nie hoofspeurder-sersant nie).

Wanneer om nie 'n koppelteken te gebruik nie

Korrekte gebruik	Verkeerde gebruik	Opmerkings
Ek ry Kaap toe.	Ek ry Kaap-toe.
vinkpopulasie	vink-populasie	'n Koppelteken word nie gewoonlik gebruik omdat 'n woord lank is nie, maar dit is nie 'n fout nie.
Dinsdagoggend	Dinsdag-oggend
Woensdagaand	Woensdag-aand
Die seun is 12 jaar oud.	Die seun is 12-jaar oud.
voor die hand liggend	voor-die-hand-liggend

Kyk ook

Verwysings

Eksterne skakels

Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Koppelteken.
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir koppelteken.
Kyk Koppelteken Geargiveer 23 Julie 2014 op Wayback Machine, deur Hessie Fourie.
Kyk Koppelteken – Opsommende spelreëls en opmerkings.

Hierdie artikel is ’n saadjie. Voel vry om Wikipedia te help deur dit uit te brei.