Woordeboek van die Afrikaanse Taal

Die Woordeboek van die Afrikaanse Taal, kortweg WAT, is die grootste en enigste omvattende verklarende Afrikaanse woordeboek. Dit weerspieël Afrikaans in sy wydste omvang en sluit, benewens die standaardvariëteit van Afrikaans, ook ander variëteite, dialekte, streektaal en geselstaal in, soos Kaaps en Namakwalands. In teenstelling met die omvattende verklarende WAT, wat reeds sestien gedrukte boekdele plus baie ekstra elektroniese inskrywings beslaan, is die HAT (Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal) 'n bondig woordeboek in slegs 'n enkele volume. Die WAT is die langslopende en volledigste Afrikaanse woordeboekprojek en word saamgestel deur die Buro van die WAT in Stellenbosch.

Deel 17 van die W.A.T. — Deel XIV van die WAT

Geskiedenis

Op 25 Maart 1926 sluit die Nasionale Pers en die destydse Minister van Onderwys en Binnelandse Sake, D.F. Malan, ’n kontrak waarvolgens prof. J.J. Smith, die eerste professor in Afrikaans aan die Universiteit Stellenbosch, ’n Afrikaanse woordeboek met staatsteun sou opstel. Die aanvanklike bedoeling was om ’n verklarende standaardwoordeboek saam te stel en dat dié woordeboek binne drie jaar voltooi moes word. Prof. Smith het hom egter intensief toegelê op die versameling van woorde uit verskeie streke van die Suid-Afrika. Dit het gou duidelik geword dat die woordeboek méér sou wees as die woordeboek wat aanvanklik beoog is. En só verskyn die eerste deel van die meerdelige Woordeboek van die Afrikaanse Taal in 1950.

Op 25 Mei 1973 is die Wet op die Woordeboek van die Afrikaanse Taal (Wet No. 50 van 1973) deur die Suid-Afrikaanse Parlement goedgekeur, waarna dit op 1 April 1974 in werking getree het. Ingevolge hierdie wet is die Buro van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal as regspersoon ingestel en permanent op Stellenbosch gevestig. Die WAT sou ook voortaan onder die beheer van die Beheerraad van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal staan. In 1986 word die Wet op die Woordeboek van die Afrikaanse Taal van 1973 deur die Wysigingswet op die Woordeboek van die Afrikaanse Taal gewysig. Ingevolge hierdie Wysigingswet sou die Buro van die WAT nie meer net op Stellenbosch gesetel wees nie, maar in die besonder aan die Universiteit Stellenbosch gevestig wees. Voorts is die doelstellings van die Buro duideliker uiteengesit, die samestelling van die Beheerraad van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal verander en die ledetal vermeerder, en die Beheerraad kon voortaan self oor die druk en herdruk van die WAT besluit, terwyl die opbrengs uit die verkope van die WAT aan die Buro betaal sou word. Dié wet is in 1991 verder gewysig sodat die Beheerraad nou groter outonomie sou hê ten opsigte van die aanstelling van personeel en finansiële bestuur.

In 1987 word daar begin met die rekenarisering van sowel die administratiewe as redaksionele werksaamhede van die Buro van die WAT. Twee jaar later, in 1989, is werk aan die WAT vir ses maande gestaak ten einde die hele projek te herplan. Die werkswyse is aan die hand van die nuutste woordeboekteorie en kritiek op die WAT herontwerp.

In 1994, met die aanbreek van ’n demokratiese bestel in Suid-Afrika, is ’n internasionale gespreksgeleentheid deur die Buro van die WAT aangebied oor die hantering van sensitiewe woorde soos rassismes en seksismes, waarna dié woorde met groter omsigtigheid in die WAT hanteer is.

Die Wet op die Woordeboek van die Afrikaanse Taal is herroep toe die Buro van die WAT in 2000 die Nasionale Leksikografie-eenheid vir Afrikaans geword – een van die 11 nasionale leksikografie-eenhede van die Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad (PanSAT) vir elk van die amptelike Suid-Afrikaanse tale. Dit is as ’n artikel 21-maatskappy geregistreer wat deur ’n direksie bestuur word met die hoofredakteur as die uitvoerende direkteur. In 2003 word ook ’n Memorandum van Ooreenkoms tussen die Buro van die WAT, PanSAT en die Universiteit Stellenbosch onderteken. Te midde van hierdie omwentelinge en aanvanklike finansiële onsekerhede is die WAT Trust in 1999 gestig.

Daar is ook in 1995 begin met die aanbieding van kursusse in die algemene leksikografie, rekenaarleksikografie, en die beplanning en bestuur van leksikografieprojekte vir plaaslike en Nederlandse studente, universiteite, kolleges, provinsiale owerhede, asook kollegas uit die res van Afrika. Met die stigting van PanSAT se nasionale leksikografie-eenhede het die personeel van die Buro van die WAT ook hulle kennis met die ander nege Afrikataaleenhede gedeel in ’n poging om ’n aktiewe rol te speel in die opheffing van ongelykhede op die terrein van die leksikografie. Opleidingsessies oor die praktiese leksikografie, die metaleksikografie, die gebruik van rekenaarapparatuur en -programmatuur, bemarking en projekbeplanning en -bestuur is vir personeellede van dié eenhede by die Buro van die WAT aangebied.

In 2004 het die Buro van die WAT hulle in ’n finansiële krisis bevind nadat staatsubsidie drasties ingekort is. Die Buro moes op kort kennisgewing ’n alternatiewe inkomstestroom vir 50% van hulle inkomste vind. Die WAT moes sy profiel in die gemeenskap verhoog en ’n breër rol in die Suid-Afrikaanse samelewing inneem ten einde potensiële donateurs se vertroue te wen. Danksy radio-optredes, gereelde rubrieke in koerante, televisieoptredes, die Borg ’n Woord-projek, ’n jaarlikse Nuutskeppingskompetisie, asook ’n Treffendste Afrikaanse Handelsnaam-kompetisie, is die WAT vandag ’n huishoudelike naam. Die WAT steun ook sterk op die finansiële bydraes van gewaardeerde ankerdonateurs.

Die WAT het ook op tegnologiese gebied aanhou vernuwe. ’n Woordeboekskryfprogram is ontwikkel ten einde werk aan die WAT te versnel en groter eenvormigheid te verseker. Die woordeboekskryfprogram het dit egter vir die WAT ook moontlik gemaak om in 2003 die Elektroniese WAT (A tot O) op CD-ROM vry te stel, asook om die Aanlyn WAT in 2006 op die internet bekend te stel.

In 2018 is ’n Tienjaarplan vir die voltooiing van die WAT tot by Z aanvaar. Hierdie plan behels dat vyf bykomende redaksielede aangestel is en bykomende befondsing van R32 miljoen oor tien jaar geïn moes word ten einde die WAT binne tien jaar te voltooi (’n taak wat andersins nog meer as 20 jaar sou neem). Hierdie plan is goed op koers en daar bly slegs enkele jare tot die voltooiing van die WAT tot by Z oor.

Aard van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal

Die WAT is ’n omvattende sinchroniese verklarende woordeboek.

Die WAT doen op ’n omvattende manier verslag van die woordeskat van Afrikaans. Die omvattendheid van die WAT lê op drie vlakke: die opname van die Afrikaanse woordeskat in sy wydste omvang, die groot verskeidenheid tipes inligting wat in die bewerking aangebied word, asook die omvang van die bewerking.

Reeds in die eerste deel van die WAT word die doel van die woordeboek verwoord as “om, so volledig moontlik, ’n beeld te gee van die Afrikaanse taalskat in sy ruimste omvang”. Dit sluit nie net die standaardvariëteit van Afrikaans in nie, maar ook geselstaal (bv. oukei), gewestelike of streektaal (bv. roloppie vir “duisendpoot”, opgeteken in Caledon, Oranjemund, Pofadder en Vanrhynsdorp), ander variëteite van Afrikaans (bv. salaam uit Arabiese Afrikaans), verouderde woorde (bv. skalk vir ’n “skelm” of “deugniet”), vakterme (bv. stenose wat in die anatomie gebruik word), vreemde woorde of leenwoorde (bv. lingua franca wat aan Italiaans ontleen is), handelsname wat ’n besondere betekenis in Afrikaans aangeneem het (bv. sellotape vir “kleeflint”), sekere eiename wat ’n besondere betekenis in Afrikaans aangeneem het (bv. Jan Alleman), sekere geografiese name (bv. Namakwaland), afkortings (bv. SARS/Sars), en nuutskeppings (bv. hommeltuig vir die Engelse “drone”).

Wat die verskeidenheid inligtingstipes in die WAT betref, bevat die woordeboek uitvoerige grammatikale inligting, soos ’n woord se meervouds-, verkleinings- of verledetydsvorm, asook tipiese woorde wat daarmee saam gebruik word (kollokasies), werklike voorbeeldsinne waarin die betrokke woord gebruik word (sitate), idiomatiese en gespesialiseerde uitdrukkings waarin die betrokke woord gebruik word, en so meer.

Die omvattendheid van die bewerkings in die WAT behels dat álle moontlike betekenisse van ’n woord opneem word en nie slegs die gebruiklikste betekenisse nie.

Die WAT is sinchronies, wat beteken dat dit primêr gerig is op die huidige taalgebruik. Dit is ook verklarend, wat beteken dat die Afrikaanse woorde en uitdrukkings in Afrikaans beskryf word.

Gepubliseerde dele en letters van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal

Die volgende gedrukte boekdele van die WAT het sedert 1950 verskyn:

Deel I: A–C (1950)
Deel II: D–F (1955)
Deel III: G (1957)
Deel IV: H–I (1961)
Deel V: J–KJ (1968)
Deel VI: KLA–KOL- (1976)
Deel VII: KOM–KOR- (1984)
Deel VIII: KOS–KYW- (1991)
Deel IX: L (1994)
Deel X: M (1996)
Deel XI: N–O (2000)
Deel XII: P–Q (2005)
Deel XIII: R (2009)
Deel XIV: S–SKOOI (2013)
Deel XV: SKOOL–SRI LANKAANS (2019)
Deel XVI: SRP–SZONDI (2021)

Vanweë die feit dat die gedrukte woordeboek gaandeweg verouderd geraak het en die Aanlyn WAT al hoe groter geraak het, asook dalende verkope van die gedrukte WAT gepaardgaande met stygende drukkoste en die tydrowendheid om die gedrukte woordeboek persklaar te maak, is daar besluit dat Deel XVI die laaste gedrukte deel van die WAT sou wees. Die volgende letters is slegs aanlyn gepubliseer:

Letter T (2023)

Letter U (2024)

Hoofredakteurs

Prof. J.J. Smith (1926 – 1945)
Dr. P.C. Schoonees (1947 – 1962)
Dr. F.J. Snijman (1962 – 1981)
Mnr. D.C. Hauptfleisch (1981 – 1991)
Dr. D.J. van Schalkwyk (1991 – 2003)
Dr. W.F. Botha (2004 – 2022)
Dr. P.A. Louw (2023 – tans)

Satellietpublikasies

Benewens die Woordeboek van die Afrikaane Taal het die Buro van die WAT oor die jare oor verskeie satellietpublikasies uitgegee:

Woordkeusegids: ’n Kerntesourus van Afrikaans (1992)
Etimologiewoordeboek van Afrikaans (EWA) (2003)
Sinonieme en verwante woorde (2006)
Etimologiewoordeboek van Afrikaans Supplement (2007)
Basic Afrikaans: The top 1000 words and phrases (2011)
Prentewoordeboek Afrikaans-IsiXhosa Gr. R–3 (2019)
Picture Dictionary English-Afrikaans Gr R–3 (2019)

Lexikos

Lexikos (Grieks vir “van of vir woorde”), ’n geakkrediteerde internasionale vaktydskrif, word sedert 1991 deur die Buro van die WAT uitgegee in die AFRILEX-reeks. Sedert 1996 is dit die mondstuk van die African Association for Lexicography (Afrilex) wat tans die gesamentlike uitgewer vir Lexikos is. Artikels word in Afrikaans, Engels, Duits, Nederlands en Frans gepubliseer.

Lexikos is die enigste tydskrif in Afrika wat uitsluitlik aan die leksikografie gewy word. Dit word tans in 23 lande versprei en dit lewer ’n groot bydrae om die leksikografiese gesprek in Afrika, maar ook elders in die wêreld te stimuleer.

Borg ’n Woord

Meer as 80% van die Buro van die WAT se begroting word deur donasies en die opbrengs op langtermynbeleggings voorsien. Borg ’n Woord is een van die inisiatiewe wat die WAT in staat stel om ’n produktiewe en dinamiese maatskappy te bly. Dit was die idee van mnr. Frans Stroebel, jare lange persoonlike assistent van dr. Anton Rupert.

Borg ’n Woord het Afrikaanssprekendes opnuut bewus gemaak van die waarde van woorde. In almal se lewens is daar woorde waaraan hulle besondere waarde heg en dikwels is dit die gunstelingwoord van ’n geliefde wat as ’n geskenk gekoop of geborg word. Mense borg ook woorde wat slegs binne hul gesin gebruik word: ’n woord hoef nie in enige woordeboek te wees om geborg of gekoop te word nie.

Woorde kan geborg word teen R100 per woord en eksklusief gekoop word teen R5 000 per woord. Woorde wat gekoop is, mag nie deur ander persone geborg of gekoop word nie, maar geborgde woorde kan steeds deur ander mense geborg word. Elkeen ontvang sy of haar eie sertifikaat met sy of haar woord en naam daarop en kwalifiseer vir die jaarlikse prystrekking vir R25 000 wat deur Sanlam geborg word. Mense wat woorde borg, kry ook vir ses maande gratis toegang tot die Aanlyn WAT en mense wat woorde koop, kry toegang vir vyf jaar.

Die Borg ’n Woord-projek word jaarliks deur ’n beskermpersoon ondersteun. Die beskermpersone word aangewys op grond van hulle positiewe bydrae tot Afrikaans en omdat mense wat lief is vir Afrikaans met hulle identifiseer. Vorige beskermpersone sluit in: David Kramer, Charlene Lackey, Marita van der Vyver, Nataniël, Dave Pepler, Deon Meyer, Karen Zoid, HemelBesem, Tracy Lange, Laurika Rauch, Dawie Roodt, Amanda Strydom, Hannes van Wyk, Amore Bekker, Frazer Barry en Rudie van Rensburg.

Sien ook

Ander groot woordeboeke:
- Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT)
- Deutsches Wörterbuch
- Norsk Ordbok
- Ordbog over det danske Sprog (ODS)
- Oxford English Dictionary (OED)
- Svenska Akademiens Ordbok (SAOB)

Verwysings

Odendaal, G. 2017. Die rol van die Universiteit Stellenbosch se Departement Afrikaans en Nederlands in die ontwikkeling van die Afrikaanse leksikografie deur sy betrokkenheid by die Woordeboek van die Afrikaanse Taal. LitNet Akademies, 14(2):65-91. https://www.litnet.co.za/die-rol-van-die-universiteit-stellenbosch-se-departement-afrikaans-en-nederlands-die-ontwikkeling-van-die-afrikaanse-leksikografie-deur-sy-betrokkenheid-die-woordeboek-van-die-afrikaanse-taal/
Gouws, R. 2021. Die Woordeboek van die Afrikaanse Taal word 95. LitNet. https://www.litnet.co.za/wat-95-bekendstelling-van-deel-xvi/
Woordeboek van die Afrikaanse Taal https://www.wat.co.za/