Mampuru
Mampuru was die regmatige opvolger van Sekwati, koning van die Marota, maar sy halfbroer, Sekhukhune, het deur 'n dreigement van geweld koning geword. Toe Mampuru later vir Sekhukhune vermoor, is hy deur die Zuid-Afrikaansche Republiek veroordeel en opgehang.
Mampuru | |
|---|---|
| Gebore | Mampuru |
| Sterf | 22 November 1883 |
| Nasionaliteit | Suid-Afrika |
| Ouer(s) | Koning Sekwati |
Tuisgemaakte perskebrandewyn, naamlik mampoer, is na hom vernoem.[1]
Geskiedenis
wysigGedurende die negentiende eeu was die Bapedistam een van die groot hindernisse vir blanke heerskappy in Suid-Afrika. In die 1870's het hierdie stam tussen die Olifants- en Steelpoortrivier gewoon.[2] Hul opperhoof was Sekhukhune. Hy het sy pa, Sekwati, in 1861 opgevolg.[3] Hoewel Mampuru die regmatige opvolger was, het sy halfbroer, Sekhukhune, deur 'n staatsgreep koning geword.
In 1877 het die Britte die Transvaal geannekseer. Dieselfde jaar het hulle 'n ultimatum aan Sekhukhune gestuur om homself en sy volk aan Britse gesag te onderwerp of die Transvaal te verlaat.[4] Toe Sekhukhune hierdie brief ignoreer, het die Britte hom aangeval, sy hoofstat vernietig, hom gevang en in die tronk gestop.[5] Die Boere het ook oproerig geraak. Die daaropvolgende oorlog het egter anders verloop. Na die eerste Anglo-Boereoorlog en wel op 3 Augustus 1881, het die strydendes die Pretoriakonvensie onderteken. Ingevolge artikel 23 daarvan moes Sekhukhune vrygelaat word.[6] Hy het na Sekhukhuneland teruggekeer en weer sy rol as opperhoof ingeneem.
Mampuru se trawante het Sekhukhune op 13 Augustus 1882 vermoor.[7] Daarna het Mampuru op verskeie plekke gaan wegkruip en aanvalle geloods teen hoofmanne wat die Boere of Sekhukhune goedgesind was. Teen die einde van Oktober was kommandant Winterbach en die Lydenburg kommando by Magneethoogte op soek na Mampuru. Op 1 November rapporteer hy aan die kommandant-generaal dat Mampuru êrens langs die Steelpoortrivier was.[8] Die presiese plek is eintlik welbekend aan plaaslike inwoners as "Mampoerskop", by die samevloei van die Klip- en Steelpoortrivier. Dit word selfs as sulks aangedui op die amptelike kaart, 2429 DD. Mampoerskop is omtrent 24 kilometer noord van Erholweni, Nyabêla se hoofstat.
Intussen het Piet Joubert, die kommandant-generaal van die Zuid-Afrikaansche Republiek, vroeg in Oktober 1882 al die ZAR se kommando's opgeroep om Mampuru te gaan vang en na Pretoria te bring.[9] Teen 3 November het Joubert en die kommando's reeds die plaas Lagersdrift, omtrent 20 kilometer suid van Erholweni, hoofstat van Nyabêla, die opperhoof van die Ndzundzastam, bereik. Daar het Joubert 'n ultimatum aan Nyabêla gestuur en hom daarin aangesê het om onmiddellik trou aan die Republiek te sweer of die gevolge van sy rebelsheid te dra.[10] Toe Nyabêla nie toepaslik reageer nie, het Joubert teen Nyabêla begin oorlog maak. Teen 15 November was Joubert se hooflaer omtrent vyf kilometer van Nyabêla se hoofstat opgestel.[11] Op 4 Desember het kommandant Winterbach, bygestaan deur Abel Erasmus en 'n swart kommando, 'n aanval op Mampoerskop geloods. Mampuru en 'n gedeelte van sy volk het egter ontsnap en na Makwanistat gevlug.[12] Dit was toe die eerste keer wat Mampuru binne Nyabêla se gesagsgebied gegaan het. Die Mapochoorlog het agt maande geduur. Op 7 Julie 1883 het 'n groepie krygers van Nyabêla die hooflaer genader onder 'n witvlag. By hulle was 'n gevangene, sy hande agter sy rug vasgebind. Dit was Mampuru. Hulle het hom aan die Boere oorhandig. Op 12 Julie het Nyabêla self uitgekom.[13] Hy en sommige van sy hoofmanne is ook gearresteer en Pretoria toe geneem. Die kommandant-generaal, met sy prisonier Mampuru, het sy terugtog na Pretoria op 19 Julie begin. Joubert is onder luide toejuiging in Pretoria ontvang.
.jpg)
Mampuru is op 17 September 1883 verhoor op aanklagtes van oproer en moord. Hy is skuldig bevind en die doodstraf opgelê. Die galg was op die terrein van die tronk wat vandag na Mampuru vernoem is, die Kgosi Mampuru Gevangenis. Hy is op 22 November 1883 in die teenwoordigheid van Nyabêla opgehang.[14]
Twis rondom sy aanspraak tot die koningskap
wysigDie stryd het egter voortgeduur. Beide Sekhukhune en Mampuru se nasate het aangevoer dat hulle die regmatige opvolgers van die opperhoofskap oftewel koningskap van die Bapedi was. In 2003 het die parlement die Traditional Leadership and Governance Framework Act gepasseer. Ingevolge hierdie wet is besluit dat Mampuru nooit koning van die Bapedistam geword het nie. Hierdie besluit is deur die Konstitusionele Hof bevestig.[15]
In 2013 is die Pretoria Sentraal-gevangenis na Kgoši Mampuru II-bestuursgebied vernoem. Dit blyk nou dat die byvoeging van die titel "Kgoši" voortydig en verkeerd was. In Noord-Sotho word 'n koning "Kgosi" genoem. Die naam van die tronk sal gevolglik verander moet word.
Straatnaam
wysigKgosi Mampuru-straat (voorheen bekend as Potgieterstraat) in Pretoria is in 2012 na hom vernoem.[16]
Verwysings
wysig- ↑ "Oor pretwyne en donkie-dop". Beeld. 6 Julie 1992. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 November 2015. Besoek op 15 November 2015.
'n Npedi-hoofman, ene Mampuru van die Marico-distrik, het reeds vroeg agtergekom 'n bykomende skop kan in 'n drankie gesit word deur vrugte op 'n spesiale manier te stook.
- ↑ Peter Delius, The Land Belongs to Us Ravan Press, Johannesburg, 1983, p. 11.
- ↑ Delius, supra, p. 84
- ↑ Delius, supra, p. 226
- ↑ Delius, supra, pp. 239-246
- ↑ Sien www.sahistory.org.za/archive/convention-pretoria-convention-settlement-transvaal-territory-3-august-1881
- ↑ Delius, supra, p. 252
- ↑ Transvaal Argief Bewaarplek (TAB): KG 591, item 27; KG 592, item 34
- ↑ TAB: SS 1907, p. 189; R.5637/82
- ↑ TAB: ZTPD 3/16, p. 28; R.3806/83
- ↑ TAB: KG 592, items 45 en 73
- ↑ TAB: KG 591, item 114. KG 591, item 117: Erasmus aan Joubert vanaf Mampoerskop, 5 Desember 1882. Ook KG 591, item 115: Oscar Dahl se verslag vanaf Mampoerskop op 5 Desember 1882.
- ↑ TAB: SS 832, R.3329/83, Joubert aan Kruger, 9 Julie 1883
- ↑ Ons appèlhof betwyfel nie die korrektheid van die uitspraak en vonnis nie. Sien Bapedi Marota Mamone v Commission of Traditional Leadership Disputes and Claims and Others [2014] ZASCA 30, para. 19
- ↑ Bapedi Marota Mamone v Commission of Traditional Leadership Disputes and Claims and Others, [2014] ZACC 36
- ↑ "ShowMe: Pretoria's new street names" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Maart 2019. Besoek op 12 Maart 2016.