Middelburg-hospitaal
In die laat negentiende eeu begin die eerste hospitale in die Zuid-Afrikaanse Republiek verskyn. Dit was 'n vreemde konsep vir die landelike bevolking, wat gewoond was om hul siekes tuis te versorg deur lede van die familie of bure.
Daar was staatsgesubsideërde hospitale in Pretoria, Johannesburg, Barberton, Klerksdorp, Haenertsburg en Potchefstroom. In 1899 is hospitale ook in Lydenburg, Krugersdorp, Houtbosberg, Klein Letaba en Leydsdorp gebou.
In 1890 lê President Paul Kruger die hoeksteen van die nuwe volkshospitaal in Pretoria, wat oor 70 beddens beskik het. Behalwe vir die hospitale in Johannesburg en Pretoria was die ander hospitale klein en baie swak toegerus. As deel van die Oosterspoor is 'n hospitaal ook in Waterval Onder gebou, wat in 1895 geopen is.
Verskeie pogings is oor die jare aangewend om 'n hospitaal in Middelburg op te rig. In 1890 word ‘n plan vir 'n twee-vertrek hospitaal, ontwerp deur dr H. Niemeyer, die distriksgeneesheer, aan die uitvoerende raad voorgelê. Hoewel die staatsekretaris Dr F.W. Leyds die voorstel steun, word dit later afgekeur weens 'n gebrek aan fondse.
In 1895 word daar weer 'n poging aangewend om geldelike steun van die regering te bekom om 'n hospitaal te bou. 'n Memorie (petisie) geteken deur 63 van die inwoners word deur die landdros na die regering deurgestuur. Ingesluit is 'n verslag deur Dr P.A.H. Lillpopp, die distriksgeneesheer wat die situasie verduidelik dat al plek waar hy siekes wat sonder heenkome is kan versorg, is in 'n klein kamertjie in die tronk – een van die leë selle. Die staatsekretaris is van oordeel dat inwoners tot die koste moet bydra, waarop die landdros antwoord dat die dorp se klein inwonertal reeds herhaalde male gevra is vir geldelike bydraes vir ander projekte. Van die saak kom dus ook tot niks.
Tydelike en oorlogshospitale in Middelburg
wysigHospitaal tydens die Sekhukhune-oorlog
wysigDie eerste verwysing na 'n hospitaal in Middelburg is in 1878 tydens die tweede oorlog teen die Pedi van Sekhukhune, gedurende die Britse besetting. 'n Huis op erf 73 in Lang[e]straat word deur die landdros John Scoble van Samual Veits Oertel gehuur vir £8 per maand vanaf 13 Mei 1878. Die hospitaal het definitief tydens die oorlog gefunksioneer, tot Private Loriner, 'n koloniale vrywilliger, met ‘n fraktuur knieskyf die laaste pasiënt was. Die hospitaal is na die afloop van die oorlog gesluit.
Rooi Kruis-fasiliteit op Middelburg
wysigDie eerste seksie van die Transvaalse Roode Kruis in die Zuid-Afrikaanse Republiek is op 2 Oktober 1896 in Middelburg gestig, met mnr G.J.W du Toit, die landdros, as voorsitter en J Pullevitz as sekretaris. Die seksie het skynbaar nie die distriksgeneesheer dr Moorhead, of die Nederlands-Suid-Afrikaanse Spoorwegmaatskappy (NZASM) se geneesheer betrek nie en funksioneer sonder mediese bystand. 'n Ses-kamer huis in die middel van die dorp is aan hulle toegeken. Daar is geen verdere inligting bekend of die huis as 'n hospitaal ingerig is of bloot as werkplek gebruik is nie.
Bierhal (biersaal) hospitaal
wysigIn die aanloop tot die Anglo-Boereoorlog word tydelike hospitale in verskeie sentra geopen.
Die inwoners van Middelburg besef die behoefte aan 'n hospitaal vir gewondes en mev Nellie Maree, eggenote van die sendeling eerwaarde Maree, rig op 8 September 1899 'n brief aan die staatsekretaris waarin behoefte gestel word en 'n bedrag van £500 gevra vir die inrig van die hospitaal. Staatsekretaris F.W. Reitz verwys die versoek na die kommandant-generaal, wat dit deurstuur na die voorsitter van die "hoofdbestuur” van “de Roode Kruis”, Dr J.B. Knobel. Dr Knobel steun die versoek. Of die geld ontvang is, is onbekend.
In Middelburg is die hospitaal in die Biersaal ingeruim, deur die NZASM-dokter op Middelburg, dr van Gorkum, met hulp van verpleegster Jeanette Petronella van’t Staaf en daarna oorgeneem deur Dr Wilhelm Boeck Bidenkap. Die hospitaal het oor 30 beddens beskik en die kroegtoonbank is as teatertafel voorberei. Drankrakke is vir medikasie gebruik.
Geen inligting is bekend oor die hospitaal se funksionering nie, maar daar kan aangeneem word dat, na die val van Pretoria en die aanvang van die Britse aanmars langs die Oosterspoor, gewondes na Middelburg afgevoer sou word, omdat dit die eerste groot sentrum vanaf Pretoria was. Daar sou waarskynlik ook siek boere in die hospitaal opgeneem gewees het. Wat wel bekend is, is dat daar wel pasiënte in die hospitaal was toe die Britse aanmars nader gekom het en diegene is op 25 Julie 1900 per ambulans-trein na Waterval Onder verskuif, waarskynlik na die NZASM-hospitaal daar.
No 17 Stationary Hospital
wysigMet die inname van Middelburg op 27 Julie 1900 deur die Britte onder leiding van majoor generaal J.D.P. French se Cavalry Division en majoor generaal E.T.H. Hutton se 1st Mounted Infantry Division, kom verskeie Britse veldambulanse saam met die regimente in die dorp aan. Die divisie sou ook oor een of meer veldhospitale en "bearer companies" beskik het, wat in die dorp sou ontplooi het. Hierdie veldhospitale sou vorentoe beweeg het toe die mag na vore ontplooi het.
No 17 Stationary Hospital, een van die groot Britse hospitale met 400 beddens word nou vorentoe geskuif en in Middelburg ontplooi. Volgens die korrespondensie is die hospitaal in die middel van die dorp ontplooi, tot ontsteltenis van die inwoners. Die hospitaal was in tente ontplooi en korrespondensie meld dat van die skoolgeboue beskikbaar gestel is. Die hospitaal funksioneer vanaf 17 Augustus 1900 en bly in Middelburg ontplooi tot 31 Mei 1902.
Middelburg Cottage Hospital
wysigOmdat Middelburg nie oor 'n siviele hospitaal beskik het nie, word die behoefte aan 'n hospitaal deur die Britse owerhede geïdentifiseer. Vanaf 28 April 1901 funksioneer die hospitaal in 'n huis van mnr W. van Waal op Erf 543 (Weeberstraat 12). Die hospitaal beskik oor 9 beddens in twee vertrekke (5 vir vroue en 4 vir mans) en oor personeel van 'n matrone (Sr Maclay uit Australië) en twee leerling-verpleegsters, Florence en Bimms, uit die konsentrasiekamp. In die agt maande na opening hanteer die hospitaal 42 pasiënte en 3 pasiënte sterf. Die geneeshere van die dorp drs Spencer, Pittet, Van Gorkum, Moorhead en MacKenzie laat hul siviele pasiënte in die hospitaal opneem. 'n Tweede huis langsaan is bygehuur vir swart pasiënte.
Die statistieke van die Cottage Hospital gee 'n goeie aanduiding van die siekte-profiel onder die siviele inwoners van Middelburg tydens die oorlog. Een-en-twintig gevalle van maagkoors is opgeneem, vyf van kroep, vier gevalle van malaria en drie gevalle van longontsteking. Ander gevalle sluit in kinkhoes, keelontsteking, longtering, nierstene en lintwurm. Chirurgie sluit in mangelverwydering en trageostomie.
Die tydstip van waar die hospitaal ophou gefunksioneer het, is onbekend, maar dit is waarskynlik gesluit toe die militêre hospitaal geopen het.
Korrespondensie van die stadsraad gedateer 28 Maart 1904 dui aan dat 'n terrein goedgekeur is vir die bou van 'n permanente militêre hospitaal en versoek dat 'n aantal beddens vir eerste- en tweedeklasburgers en armlastiges gereserveer moet word. Dis is dus moontlik dat toe die militêre hospitaal gebou is, 'n aantal beddens vir siviele pasiënte voorsien is en die Cottage Hospital toe gesluit is. Argiefkorrespondensie oor die Cottage Hospital eindig in 1904.
Militêre hospitaal Middelburg
wysigNa die Britse inname van Middelburg in 1900 word meer semi-permanente strukture geleidelik vir die garnisoen opgerig, wat na die vredesluiting in 1902 in Middelburg gevestig word. Die basis vir die garnisoen word as 'n kantonnement opgerig op die terrein waar die provinsiale hospitaal en die buurt Clubview tans is. Die kantonnementgeboue was hoofsaaklik sinkgeboue wat uit Indië na Suid-Afrika gebring is. Een van die geboue was 'n ruim militêre hospitaal wat ook van sink en hout gebou was. Dit wil voorkom of die hospitaal vanaf ongeveer 1904 tot 1906 in Middelburg gefunksioneer het. Die 3rd Battalion, Manchester Regiment, was as garnisoen in Middelburg gestasioneer van het van 9 Jan 1903 tot 22 Oktober 1906 die geboue benut, waarna dit opgeveil is. Wanneer die hospitaal gesluit is, is onbekend, maar tydens die Groot Griep van 1918 word geen melding meer van die hospitaal gemaak nie en word die behoefte aan 'n hospitaal genoem. Wat van die militêre hospitaal geword het is onbekend, hoewel ongesubstansieërde inligting aanvoer dat dit na Witbank verskuif is. Wat wel bekend is, is dat generaal Jan Smuts die offisiersmenasie van die kantonnement vir £300 gekoop het en by Doornkloof by Irene laat heroprig het. Dit is tans as Smutshuis (the Big House) bekend.
Die bevelvoerderswoning van die garnisoen bevelvoerder en omliggende grond is deur mnr Wirth gekoop of in huurpag geneem. Hierdie huis is in 1921 vir £6000 deur die hospitaalkomitee van Middelburg as eerste hospitaal aangekoop.
Middelburg se distrikshospitaal (sinkhospitaal)
wysigTydens die griepepidemie van 1918 en daarna is die behoefte aan 'n hospitaal op Middelburg dringend geopper. 'n Komitee onder voorsitterskap van die onder-magistraat mnr D.L. Kroch koop in 1921 die ou garnisoen se bevelvoerdershuis en terrein aan vir £6000. Mnr Wirth skenk egter £1000 terug vir die inrigting.
Die gebou was U-vormig om 'n binnehof met 'n verbindingsgang rondom die binnehof. Aangrensend was 'n buitegebou wat die kombuis gehuisves het en werkerskwartiere wat later in 'n isolasiefasiliteit omskep is. Die huis is omgebou tot 'n hospitaal met ses beddens en twee verpleegsters het daar diens gedoen. Mej H.H. Tracey was die matrone. Die Middelburgse distrikshospitaal is op 10 Maart 1921 amptelik deur die administrateur, Mnr A.G. Robertson geopen.
In 1930 word die hospitaal uitgebrei en die munisipaliteit bou genoeg plek vir nog vier beddens vir aansteeklike siektes aan teen £810. Die hospitaalraad bou ook in 1930, met subsidie van die provinsiale administrasie, 'n aparte gebou met agt beddens vir swart pasiënte by teen £900. In 1937 begin verpleegstersopleiding by die hospitaal. Daar moes nog uitbreiding plaasgevind het, want hoewel die hospitaal net 28 beddens beskikbaar gehad het, was die gemiddelde bedbesetting in 1937 34 per dag.
Die hospitaal was deurentyd 'n privaat hospitaal met staatsubsidie wat deur 'n hospitaalraad bestuur is.
Na die oprigting van die Moerdyk-hospitaal, word die sinkhospitaal vanaf 1940 deur die weermag gehuur as hospitaal tydens die Tweede Wêreldoorlog. Verskeie geboue word deur die weermag bygebou. Die sinkhospitaal is ongeveer in 1970 afgebreek en die terrein her-uitgelê.
Moerdyk-hospitaal
wysigTeen 1937 bestaan die behoefte vir 'n veel groter hospitaal met beter fasiliteite. Die argitek Gerhard Moerdyk, argitek van die Voortrekkermonument, ontwerp die nuwe hospitaalkompleks vir die hospitaalraad.
Die ontwerp van die hospitaal is tipies Moerdyk se inheemse benadering, om 'n unieke argitektuur vir Suid-Afrika te skep. Hy gebruik in hierdie geval bakstene gebak van inheemse klei, met 'n moderne aanslag vir sy tyd. Tog is daar tipiese elemente van Art Deco met die silindriese pilare langs die hoofingang. Die gebou bevat unieke argitektoniese ontwerp wat voortgevloei het uit die “Transvaal Groep”-argitekte se modernistiese internasionale styl geboue. Die provinsiale hospitaaladviesraad was egter nie tevrede met Moerdyk se ontwerp nie en gee verskeie opdragte om die ontwerp aan te pas, ten einde koste te bespaar. Die sale moes smaller wees, wasbakke in privaat kamers was onnodig en die vensterontwerp bo die ingang te oorweldigend! Die traliewerk van die oorspronklike ontwerp moes ook afgeskaal word.
Die hoekstene vir die nuwe hospitaal is op 19 Maart 1938 gelê deur mnr S.P. Bekker, administrateur van Transvaal en mnr F.A. Grundlingh, voorsitter van die hospitaalraad. Die hospitaal is op Woensdag 25 Januarie 1939 geopen.
Die koste was:
- Hoofgebou £26 300
- Verpleegsterswoning £4 500
- Swart afdeling £6 500
- Wassery £1 000
Die munisipaliteit bou ook 'n afsonderingsaal by teen £2 700. Die hospitaalkompleks beskik nou oor 72 beddens met suster E. Jeppe as matrone.
Die hospitaal het bestaan uit:
- 'n vrouesaal – bo regs
- 'n manssaal – bo links
- kraamafdeling – onder regs
- twee teaters
- isolasie afdeling, links onder met oop stoep
- X-straal afdeling onder in die kelder
Verdere uitbreiding
wysigMettertyd word daar ook geboue vir swart en Indiërpasiënte bygebou. Die Indiese gemeenskap dra die helfte van die koste vir hul afdeling by. Die hospitaal word ook uitgebrei met 'n kombuis, x-strale, fisioterapie-afdeling en apteek. 'n Nuwe kraaminrigting vir blankes word ook gebou en 'n nuwe verpleegsterstehuis is bygevoeg toe die sinkgeboue afgebreek is. Teen 1967 word twee nuwe sale vir blankes gebou en 'n nuwe teaterkompleks.
Bronne
wysig- AngloBoerWar.com, n.d. AngloBoerWar.com. [Online] Beskikbaar by: https://www.angloboerwar.com/ [Op 28 Nov 2019 besigtig].
- Colonial Secretary, 1902. Removal Military Hospital NASA CS Vol 127 9772/02. s.l.:s.n.
- De Jong, R. C., van der Waal, G. M. & Heydenrych, D. H., 1988. The buildings steam engines and structures of the Netherlands South African Railway Company. Pretoria: Chris van Rensburg Publications.
- De Villiers, J. C., 2008. Healers, Helpers and Hospitals: A History of Military Medicine in the Anglo-Boer War. Pretoria: Protea Book House.
- De Villiers, P. W., 1904. Site of new hospital NASA Cs Vol 127 9772/02. s.l.:s.n.
- Dr Lyle, 1878. Report Private Loriner NASA SS Vol 301 R8385/78. s.l.:s.n.
- Grimbeek, P., 2010. History of the Big House, Doornkloof. 2nd ed. Pretoria: Friends of the General Smuts Foundation.
- Grundlingh, F. A., 1952. Geskiedenis van Middelburg. s.l.:s.n.
- Landdrost Middelburg, 1878. Conveyance of Hospital NASA SS Vol 288 R 2151/78. s.l.:s.n.
- Landdrost Middelburg, 1878. Hospital Arrangements NASA SS Vol 283 R1817/78. s.l.:s.n.
- Landdrost Middelburg, 1890. Hospitaal vir Middelburg, s.l.: TAB SS Vol 2467 R 10835/90.
- Landdrost Middelburg, 1895. Hospitaal vir Middelburg, s.l.: TAB SS Vol 4734 R 2713/95.
- MacKenzie, R. P., 1920. Middelburg Hospital. s.l.:s.n.
- Malan, P., 2019. Moerdyk hospitaal ontwerp [Interview] (1125 2019).
- Maree, N., 1899. Hospitaal in Middelburg, s.l.: TAB SS Vol 8036 R12787/99.
- Middelburg Hospital Board, n.d. Middelburg Hospital Board Buildings TPS Vol 62 TA9/14308. s.l.:s.n.
- Middelburg, L., 1890. s.l.: TAB SS Vol 2467 R 10835/90.
- Museum of the Manchester Regiment, n.d. History of the 3rd Batalion, Manchester: s.n.
- Provinsiale Administrasie, 1909–1934. Middelburg Hospital Buildings TPS Vol 27 TA3813 & TPS Vol 27 TA9/14308. s.l.:s.n.
- SAHO, n.d. SA History Online. [Online] Beskikbaar by: https://www.sahistory.org.za/article/pretoria-timeline-1800-2009 [Op 25 November 2019 besigtig].
- Spencer, H., 1901. Cottage Hospital Middelburg Report NASA CS Vol 55 7305/01. s.l.:s.n.