Narva
Narva (Esties: [ˈnɑrʋɑ]; Duits: Narwa, Russies: Нарва, [ˈnarvə]), wat aan die gelyknamige rivier geleë is, is die derde grootste stad van Estland na die hoofstad Tallinn en Tartu met 'n bevolking van meer as 53 626. Sowat 95 persent van die inwoners is etniese Russe, en Narva dien as die kulturele sentrum van Estland se beduidende Russiessprekende minderheid. Twee groot vestings, die Estniese Hermanni linnus (wat oorspronklik deur die Dene opgerig is) en die Russiese Iwangorod, wat albei langs die Narvarivier ontstaan het, versinnebeeld Narva se historiese rol as 'n Estniese voorpos op die grens tussen hierdie Baltiese land en Rusland.
|
Narva | |
|---|---|
| Kaart | Wapen |
 | |
 | |
| Vlag | |
 | |
| Land |  Estland
|
| Administratiewe gewes |  Ida-Virumaa
|
| Koördinate | 59°23′N 28°12′O / 59.383°N 28.200°O |
| Oppervlakte: | |
| - Totaal | 84,54 vk km |
| Hoogte bo seevlak | 25 m |
| Bevolking: | |
| - Totaal (2023) | 53 626 |
| - Bevolkingsdigtheid | 630/vk km |
| Tydsone | UTC +2 (OET) |
| - Somertyd | UTC +3 (OEST) |
| Klimaat | |
| - Tipe | Kontinentaal-gematig |
| - Gemiddelde jaarlikse temperatuur | 4,9°C |
| - Gem. temp. Januarie/Julie | −5,8 / 16,9 °C |
| - Gemiddelde jaarlikse neerslae | 646 mm |
| Burgemeester | Jaan Toots |
| Amptelike webwerf | narva.ee |
Die Estnies-Russiese grens naby Narva vorm vandag ook die ekonomiese en kulturele grenslyn tussen die Weste, die Europese Unie en die NAVO enersyds en Rusland andersyds. Narva se oorspronklike stadsargitektuur in die barokstyl, wat uit die tydperk van die Sweedse heerskappy gedateer het, is vroeër as die beduidendste in die Oosseegebied beskou. Maar as gevolg van die hewige gevegte, wat hier in 1944 tydens die Tweede Wêreldoorlog gewoed het, is die meeste Barokgeboue verniel.
Narva lyk vandag soos talle moderne stede uit die Sosialistiese periode, met nywerhede en die kenmerkende woonstelblokke wat met voorafvervaardigde elemente opgerig is. Die stad beskik daarnaas oor die enigste oorblywende Lenin-monument in die Baltiese lande (alhoewel dit intussen uit die stadsentrum verwyder en na die slothof verskuif is).
Die uitgestrekte Peipusmeer (Esties: Peipsi järv) is suid van Narva geleë.
Geskiedenis
wysigVroeë geskiedenis
wysigSoos uit argeologiese vondse blyk, was die gebied reeds gedurende die Middelsteentydperk sowat 8000 jaar gelede bewoon, terwyl die eerste nedersettings in die gebied tussen die 5de en 4de millennium voor Christus ontstaan het. Hierdie vroeë beskawing is dan ook na Narva vernoem.[1] Die versterkte nedersetting in Narva Joaru is die oudste bekende van sy soort in Estland en is omstreeks 1000 v.C. gevestig.[2]
Die etimologiese oorsprong van die stadsnaam is tans nog nie duidelik nie. 'n Meerderheid navorsers neem aan dat dit uit die Wepsiese taal ontleen is en "rivier" of "waterval" beteken. Die Eerste Nowgorod-kronieke is die oudste historiese dokument wat na Narva verwys – in die jaar 1172 beskryf dit 'n distrik in Nowgorod wat as Nerevsky of Narovsky konets (skeepswerf) bekend gestaan het. Volgens geskiedkundiges is hierdie naam van die Narva-rivier afgelei en dui daarop dat die nedersetting op 'n besige handelspad geleë was, alhoewel daar tans geen aregeologiese bewyse is wat die bestaan van 'n handelspos in hierdie periode sou kon staaf.[3]
Die Deense Liber census Daniae, 'n sensusboek uit die jaar 1240, verwys na 'n nedersetting met die naam Narvia wat sy ontstaan moontlik aan die oprigting van 'n Deense grensversterking aan die Narva-rivier te danke gehad het. In 1345 het die Deense koning Waldemar IV die Lübeckse stadreg in Narva ingevoer.
In Rusland het Narva ook as Rugodiv bekend gestaan, waarby die woordstam ruga na ongebruikte of kerkgrond verwys. Hierdie toponiem verskyn eers vanaf die middel van die 14de eeu in geskrewe dokumente en was tot in die 18de eeu gebruiklik.
Die besondere ligging teen die Narva-rivier en naby die grens met Rusland sou in die loop van die geskiedenis steeds 'n belangrike rol speel: Alle oorloë en veldslagte in Estland is steeds in samehang met Narva gevoer.
Middeleeuse geskiedenis
wysigNarva se ligging teen die Narva-rivier en op die kruispunt van beduidende handelsroetes het die groei van die nedersetting en die oprigting van 'n versterking aangewakker. Narva se vesting het tydens die Deense heerskappy oor Noord-Estland in die tweede helfte van die 13de eeu as gevolg van 'n aantal Deens-Russiese konflikte ontstaan – die eerste historiese verwysing na die vesting dateer uit die jaar 1277.[4] Nadat die Deense koning sy besittings in Noord-Estland verkoop het, het Narva en sy vesting in 1346 onder die heerskappy van die Lyflandse Ridderorde gekom. Die vesting Iwangorod anderkant die Narva-rivier is in 1492 deur die Moskouse groothertog Iwan III gevestig.
Gedurende die Middeleeue het Narva 'n beduidende rol as handelspos gespeel, en dit was veral die Hansebond wat in hierdie handel betrokke was. Weens Tallinn se weerstand het Narva nogtans nooit self 'n lid van die Hansebond geword nie en ook steeds 'n relatief klein dorpie gebly – volgens skattings het sy bevolking in 1530 slegs tussen 600 en 750 mense beloop.
Die Sweedse en Russiese periodes
wysigGedurende die Lyflandse Oorlog het Rusland die dorp in 1558 verower, en Narva was vervolgens 'n beduidende seehawe en handelspos vir die Russiese tsare. Tog het Sweedse troepe onder bevel van Pontus De la Gardie Narva reeds in 1581 ingeneem en dit by die Sweedse Ryk ingelyf.
Tydens die Sweedse heerskappy het die huidige ou stadskern van Narva ontstaan. Ná 'n groot brandramp in 1659, waartydens groot dele van die stad verwoes is, is slegs steengeboue in die middestad toegelaat. Danksy die inkomste uit die florerende handel was die heropbou binne twee dekades afgehandel. Die barok-argitektuur in die stadsentrum het grotendeels tot in die tydperk van die Tweede Wêreldoorlog bewaar gebly en het dwarsoor Europa as een van die beste voorbeelde van hierdie boustyl bekend gestaan. Kort voor die einde van die Sweedse heerskappy het die bekende Sweedse militêre ingenieur en boumeester Erik Dahlbergh 'n reeks versterkings rondom Narva opgerig wat as een van die grootstes in Noord-Europa beskou is.
Gedurende die Groot Nordiese Oorlog het in 1700 die eerste groot veldslag van hierdie konflik, die Slag van Narva tussen Sweedse troepe onder bevel van koning Karl XII en 'n Russiese leër onder tsaar Pieter I van Rusland, naby die stad plaasgevind. Alhoewel die tsaar se troepe met 40 000 soldate die Sweedse magte vier keer in getal oortref het, kon die Skandinawiërs 'n oorwinning behaal. Eers in 1704 het Rusland daarin geslaag om Narva in te neem.
Die Russe het Narva se versterkings herstel, en die stad het tot in 1863 een van die beduidendste Russiese vestings gebly ofskoon dit in militêre opsig eintlik oorbodig was – daar was geen eksterne bedreigings meer vir die tsaristiese bewind in hierdie gewes nie. In administratiewe opsig het Narva deel uitgemaak van die goewernoraat Sint Petersburg.
Vanaf die middel van die 19de eeu het Narva tot 'n belangrike nywerheidsentrum ontwikkel. Die Kreenholm-vervaardiger, 'n katoenmeul wat in 1857 deur Ludwig Knoop gestig is, het voordeel uit die goedkope waterkrag van die Narva-watervalle getrek en teen die eeuwisseling met sowat 10 000 werkers tot een van die grootste fabrieke van sy soort in Europa en die wêreld ontwikkel. Hier is in 1872 ook die eerste staking in Estland uitgeroep.
Teen die einde van die 19de eeu was Narva die beduidendste nywerheidstad in Estland – hier was 41 persent van die land se industriële mannekrag gekonsentreer (vergeleke met 33 persent in Tallinn). Die eerste spoorweglyn in die land is in 1870 voltooi en het Narva met Tallinn en Sint Petersburg verbind.
Die 20ste eeu
wysigNá die einde van die Eerste Wêreldoorlog het Narva in 1918 deel geword van die nuwe onafhanklike Republiek Estland. Gedurende die Estiese Onafhanklikheidsoorlog, wat hier op 28 November 1918 begin het, het in Narva gevegte tussen Estniese en Russiese troepe uitgebars, en die Rooi Leër het die stad op die volgende dag ingeneem. Narva het tot 19 Januarie 1919 onder Russiese bewind gebly.
Narva is ook deur die Tweede Wêreldoorlog geraak – tydens die Slag van Narva is groot dele van die stad in 1944 verniel. In Narva is reeds vroeër – vir die eerste keer tydens die Duitse inval in 1941 en in die volgende oorlogsjare as gevolg van kleiner lugaanvalle – skade berokken, tog was daar geen grootskaalse verwoestings voor Februarie 1944 nie. Die grootste skade is deur die Sowjet-lugmag se aanval op 6 Maart 1944 berokken toe die historiese stadskern met sy barokgeboue heeltemal verwoes is. Min mense het as gevolg van die bombardement hul lewens verloor aangesien die Duitse Weermag reeds in Januarie van daardie jaar met die ontruiming van Narva se inwoners begin het. Toe die Duitse Ryk sy troepe begin terugtrek het, is sommige van die oorblywende geboue opgeblaas. Teen die einde van Julie was 98 persent van die stad verniel.
Ná die oorlog sou die meeste vernielde geboue heropgebou kon word aangesien hul buitemure bewaar gebly het, tog het die Sowjet-owerhede in die vroeë vyftigerjare besluit om die bouvalle te verwyder en sodoende plek vir woonstelgeboue te skep. Net drie van die historiese geboue in die binnestad, waaronder die raadsaal in die barokstyl, het tot vandag toe bewaar gebly.
Die meeste vroeëre inwoners het ná die oorlog geen toestemming gekry om na hul stad terug te keer nie – veral omdat die Sowjet-owerhede destyds van plan was om hier 'n geheime uraanaanleg op te rig wat van Narva 'n geslote stad sou gemaak het. Ofskoon daar reeds in 1947 besluit is om die beplande aanleg eerder in die nabygeleë Sillamäe te bou, is die naoorlogse ontwikkeling van Narva sterk deur hierdie planne beïnvloed.[5] Die beplande aanleg en ander grootskaalse nywerheidsprojekte soos die heropbou van die Kreenholm-fabriek het ook die aanleiding vir die vestiging van talle immigrante uit ander dele van die Sowjet-ryk, veral Rusland, gegee.
In Januarie 1945 is Iwangorod in administratiewe opsig van die res van Narva geskei, en die gebied is vervolgens by die Leningrad-oblast van die Russiese SFSR ingelyf. In 1954 het Iwangorod stadstatus gekry.
Nadat Estland in 1991 sy status as onafhanklike republiek herwin het, het Rusland hom nie langer aan die Verdrag van Tartu uit die jaar 1920, wat die grenslyn tussen die twee lande bepaal het, gebonde gevoel nie. Die Russe het na 'n latere besluit verwys waardeur die owerhede die administratiewe grense tussen twee vroeëre Sowjet-republieke vasgelê het. Die stad Iwangorod, wat deur die Russiese tsaar Ivan III gestig is, het sodoende Russies gebly. As gevolg van politieke spanninge is nog geen nuwe Estnies-Russiese grensverdrag onderteken nie.
Verwysings
wysig- ↑ (en) Narva-museum: Die geskiedenis van Narva
- ↑ (et) Kriiska, Aivar en Mika Lavento: Narva Joaoru asulakohalt leitud keraamika kõrbekihi AMS-dateeringud. In: Narva Muuseumi toimetised, uitgawe 6
- ↑ (et) Raik, Katri: Miks pidada linna, eriti Narva sünnipäeva? In: Narva Muuseumi toimetised, uitgawe 5
- ↑ (en) Kivimäe, Jüri: Medieval Narva: Featuring a Small Town between East and West. In: Narva and the Baltic Sea Region. Uitgegee deur Karsten Brüggemann, Narva-kollege van die Universiteit van Tartu 2004
- ↑ (et) Vseviov, David: Nõukogudeaegne Narva. Elanikkonna kujunemine 1944–1970. Tartu: Okupatsioonide Repressiivpoliitika Uurimise Riiklik Komisjon 2001
Eksterne skakels
wysig| Wikimedia Commons bevat media in verband met Narva. |
- (en) Toerisme-inligting oor Narva op Wikivoyage
- (et) Amptelike webwerf
- (en) "Narva". Encyclopædia Britannica. Besoek op 14 Maart 2024.