P.J. Philander

P.J. Philander (*25 November 1921, Caledon –† 7 Februarie 2006, Las Vegas) was ’n Afrikaanse digter en skrywer.

Lewe en werk

Herkoms en vroeë lewe

Peter John Philander was op 25 November 1921 op Caledon in die Overberg gebore as die tweede oudste seun van John en Suzanna Philander. Hy word op sy geboortedorp groot en woon hier die Nederduitse Gereformeerde Sendingkerkskool by. Na standerd vier studeer hy privaat en matrikuleer op hierdie manier. Van 1936 tot 1939 studeer hy in Kaapstad by die Opleidingskollege Zonnebloem waar hy die Kleurling Primêre Laer Onderwyserskursus voltooi. Na kwalifikasie aanvaar hy in 1940 ’n betrekking as hulponderwyser aan die Engelse Sendingkerkskool in Calvinia. Gedurende hierdie jaar word hy geheg aan die Hantam en die Noordweste en hierdie streek en sy mense speel daarna ’n groot rol in sy gedigte en verhale. In 1941 aanvaar hy ’n betrekking in Plettenbergbaai waar hy privaat verder studeer en in 1942 voltooi hy die Senior Sertifikaat-eksamen. Op Plettenbergbaai ontmoet hy vir Alice Elizabeth Harker, met wie hy later trou. Drie seuns (George, Dennis en Peter) en ’n dogter word uit die huwelik gebore, maar die dogter Elsa is op tweejarige ouderdom oorlede.

Loopbaan

In Julie 1942 keer hy terug na Calvinia en vertoef vyf jaar daar. Gedurende hierdie jare skryf hy al sy kursusse vir die B.A.-graad by die Universiteit van Suid-Afrika af en word hy as hoof van die Engelse Kerk Sendingskool aangestel. Genadendal word sy tuiste vanaf 1948 tot 1951, waar hy onderwyser is aan die Hoërskool Genadendal. In hierdie rustige dorpie, nie ver van sy geboortedorp af nie, skrywe hy sy eerste verse tydens ’n siekbed van drie maande. In 1952 word hy aangestel as hoof van die Schoonspruit Hoërskool op Malmesbury en in 1957 word hy hoof van die Hoërskool Belgravia te Athlone, ’n pos wat hy tot 1969 beklee. In 1961 gaan hy met ’n studiebeurs oorsee na die Verenigde State van Amerika waar hy onder reëling van die Suid-Afrikaanse en Amerikaanse leiersuitruilprogram hoër en middelbare skole besoek. Na voltooiing van hierdie studiereis van drie maande waarin dit vir hom moontlik is om feitlik die hele land te deurreis, gebruik hy die daaropvolgende drie maande van sy verlof om Engeland, Europa en die Heilige Land te besoek. Hy verleng sy verblyf in elk van die klassieke lande Italië en Griekeland. Hierdie tweede helfte van sy reis word vir hom moontlik gemaak deur die Departement van Kleurlingsake en die Drie Eeue-Stigting, wat elk afsonderlike reisbeurse aan hom toeken.

Emigrasie na VSA

In 1969 word hy deur die Groepsgebiedewet gedwing om afstand te doen van sy huis in Rondebosch. Hy emigreer dan na die Verenigde State van Amerika, waar al drie sy seuns hulle ook vestig: George, die oudste, as professor in Oseanografie aan die Universiteit van Princeton in New Jersey; Dennis as ’n psigiater in Minneapolis in Minnesota; en Peter as ’n geneesheer in Las Vegas in Nevada. Hy en sy vrou koop ’n huis in Locust Valley in New York. Philander gee onderwys in hoofsaaklik Engels, maar ook Godsdiens en Aardrykskunde, aan die Kwakerskool se Friends Academy op Long Island, New York tot met sy amptelike aftrede in 1986, waarna hy op deeltydse basis aangaan om taalkonstruksie te doseer. Hy aanvaar Amerikaanse burgerskap in 1978. In Junie 1988 ontval sy vrou hom aan ’n hartkwaal. Om haar gedagtenis te eer stig hy ’n beurs aan die Universiteit van Kaapstad, die Alice Philander Memorial Scholarship, waardeur hy poog om terug te gee aan Suid-Afrika. Philander self het in hierdie tyd probleme met sy gesondheid en ondergaan twee hartomleidingsoperasies, in 1984 en weer in 1986. Hy besoek Suid-Afrika gereeld as toerleier van skoolkinders en om weer Afrikaans te kan praat. In 1996 verhuis hy na ’n woonstel in Las Vegas, waar sy seun Peter woon.

Sterfte

Hy is op 7 Februarie 2006 in Las Vegas oorlede aan hartversaking weens rumatiekkoors en ’n hartklepaandoening waaraan hy sedert sy jeug ly.

Skryfwerk

Poësie

Hy publiseer verskeie gedigte in tydskrifte soos Standpunte. In sy eerste digbundel Uurglas dui die titel reeds op die onderliggende motief van die bundel, naamlik die voortdurende gang en voortgang van dinge en die tyd. Hierin word die mens gesien as weerloos en nietig en bewus van sy eensaamheid teenoor die kosmiese magte, terwyl die verganklikheidsmotief wat saamhang met tyd ook aan die bod kom. Daar is vyf gedigte van groter omvang in die bundel, waarin daar ’n poging is om die mens weer te gee in perspektief tot sy plek in die heelal en teenoor die geskiedenis. Oor die algemeen verloor hierdie verse egter ’n hegte samehang, wat afbreuk doen aan die geheel. Die gedig Komeet kan uitgelig word as ’n hoogtepunt, waarin ’n blinde bruin mandjiesvlegter se eensame bestaan en sy lewensreis vergelyk word met ’n komeet se reis nader en weg van die mensdom se planeet. In die gedig word die komeet-tema voortreflik aangewend in die beweging van die hoofkarakter, sodat sy lotgevalle ook kosmiese afmetings aanneem. Soos vorige beskawings vergaan en verslaafdes bevry is, so sal ook sy mense bevry word. Die hand teen die muur se titel verwys na die Bybelse verdoeming van die Babiloniese ryk en gee die vervlietendheid en kenmerke van beskawingsperiodes vanaf die antieke tyd tot die hede. “In Sy naam” is uitbeelding van die Romeinse geloofsvervolging, waar meesteres en slaaf saam die dood tegemoet gaan en die standverskil op aarde tussen hulle so vernietig word. Reliëf gee na aanleiding van die geografiese verskille van verskillende streke van die Kaap ’n uitbeelding van hoe die omgewing die lewenswyse van die mense beïnvloed. In Die slaaf aanvaar die slaaf deemoedig die stryd van die lewe, met die gebed dat die Here almal sal saambind in ’n eenheid. Hierdie gedig verwerk benewens die geskiedenis van ’n slawefamilie in Suid-Afrika ook die verhaal van die opstandeling Abraham Esau van Calvinia. Met ’n allegoriese inslag of aansluiting by die bundelmotief verkry verskeie ander gedigte aansluiting by ’n groter geheel of selfs kosmiese verband. Dit sluit in Voetpaadjies (waar die daaglikse voetpaadjies simbool word van die lewenspad en die bestemming van mens, dier en insek); Aand op Genadendal (met ’n mooi beelding van die nietigheid van die mens teen die uitspansel); Jonas (met sy suggestie van ’n groter taak wat op die werker wag); “Winteraand” (met ’n knap teenstelling tussen die nietigheid van die spreker in sy skuiling teen die natuurmagte buite); en Maaltyd (’n mooi gestalteskets van die moeder wat die gesin altyd na die maaltyd geroep het en na haar dood steeds in die portret voortleef, maar met die verloop van tyd word herinnering aan haar verorber soos gesimboliseer deur die aftakeling van die klokkie). Sonsverduistering is ’n mooi uitbeelding enersyds van hierdie vreemde natuurverskynsel en die impak daarvan op die diere en andersyds as simbool van die mens se weerloosheid en rigtingloosheid in ’n wêreld waar God se pad in skadu gehul en onduidelik is. Die Hotnotsriel se aansteeklike ritme sluit goed aan by die tema van die gedig, terwyl die woordgebruik knap die dansbewegings simuleer. Soortgelyk hieraan is die mooi Plaaspadliedjie. Enkele gedigte gee treffende indrukke van die stad en land (Deur stadstrate, Stad toe oor die Swartlandse vlaktes en Veldblomtuin by Caledon), terwyl Tafelbaai, Winteraand, Lente en Aandgebed mooi stemmingsgedigte is. Hierdie bundel is ’n vroeë hoogtepunt in sy oeuvre.

Vuurklip het as tema hoofsaaklik die geskiedenis van Suidwes-Afrika, wat in ses gedigte weergegee word, voorafgegaan deur ’n Raaisel en afgesluit deur Museum en Epiloog.Die titel van die bundel impliseer dat dit wat lewensloos lyk (die klip), die vermoë het om met lig en krag te ontwaak en die wêreld aan die brand te steek. Die jaar van die wildehonde is uitbeelding van die trek van die Herero’s en vlug voor vyandige magte na die suide in 1830, waarna volg die nomadiese bestaan van Jager Afrikaner wat van Tulbagh oor die Grootrivier trek. Hierna volg die soortgelyke procedé met Die jaar van die huis en Jonker Afrikaner en Die klippe praat en Hendrik Witbooi. So word die mites en heldedom van die bruin mense vir die eerste keer deel van die Afrikaanse poësie na aanleiding van die moorde en skrikbewinde van Jager Afrikaner, Jonker Afrikaner en Hendrik Witbooi in die negentiende eeu. Philander poog om hierdie geskiedenis tot ’n saga met epiese en visioenêre dimensies te verdiep, maar die gedigte mis oor die algemeen diepere besinning oor die betekenis en impak van hierdie mense, ten spyte van mooi beelding in onderdele. Die Departement van Onderwys, Kuns en Wetenskap bekroon in 1961 hierdie bundel as wenner van hulle letterkundige kompetisie.

Die bruin kokon, wat deur die grafiese kunstenaar A.A. Langdown geïllustreer word, bevat kort verse oor die lief en leed van bruin werkers in die Boland wat elke wingerdstok en vrugteboom in hierdie landstreek aangeraak het maar steeds die stiefkind bly. Die kort verse lewer skrynende kommentaar op die lot van die bruin mense, toegespin in sy leed soos ’n “bruin kokon aan die bitterbessieplant”.

Die lang epiese gedig Zimbabwe probeer om ’n grootse visie op die mens en sy lotsbestemming te gee na aanleiding van die trotse afsydigheid van die geskiedkundige Zimbabwe-mense teenoor omringende stamme en die parallel met die blankes en hulle verhouding tot ander rasse in Suid-Afrika. Die lang gedig, bestaande uit 307 kwatryne, is grootliks gebaseer op die teorie dat die Fenisiërs die antieke kompleks gebou het en daar ’n falliese of vrugbaarheidsgodsdiens gevestig het. Hulle ondergang kom dan as gevolg van hierdie seksuele wanpraktyke en die vyandskap met die omringende primitiewe stamme. Die digter sien dan ’n ooreenkoms tussen hierdie “meerderwaardige” ras se opgang en vernietiging en maak dit van toepassing op apartheid Suid-Afrika. As epiese gedig het dit die tekortkoming dat die verhaallyn te ingewikkeld is en die nodige samehang mis.

Konka bevat natuurtekeninge, uitbeeldinge van mense in hulle daaglikse gang en versugtinge van die bruin mense onder apartheid, met die beskrywing van die lyding wat hierdie volk ondergaan. Die sterk eenheid in die bundel is treffend, waar al die gedigte op mekaar ingestem is en wedersyds kommentaar lewer en toelig, met ’n duidelike progressie. Die eerste gedig, Genesis, sien die aanvang van die blanke beskawing aan die Kaap as ’n soort sondeval (met die Eva hier Eva Krotoa, die Khoi-tolk van Jan Van Riebeeck, waarin die Eva van Bybelse tye weerklink), terwyl die laaste gedig, Openbaring, die bloedige einde van hierdie beskawing voorspel. Die motiewe van skemer en dagbreek, lig en donker word herhaaldelik gebruik, asook die motief van vuur wat as simbool van hoop gesien kan word omdat dit vernietig wat waardeloos is. Droë rangskikking is treffend in sy oproep van ’n groter wêreld binne die beperkte ruimte van die gedig. Die gedig Outa lewer sosio-politiese kommentaar, met Squirrel wat onheil vir die land voorspel. Die versetvers Luistervink bevat ook ’n humoristiese element.

Venster getuig van fyn waarnemingsvermoë en bevat naas aktuele verse enkele gedigte oor ’n verbygegane tyd in Suid-Afrika. Die titel verwys na hoe elke ding apart bekyk word deur verskillende vensters, wat dan die fokus en waarneming verdiep, maar suggereer ook ’n soort afstand tussen die kyker en die onderwerp. Die bundel gaan dan ook in ’n groot mate om die verkenning van die mens en sy plek in die wêreld, waarin uitgegryp word na dit wat rondom is. Die kwatryn Alkant selfkant beskryf hoe die digter frases opgetel het by sy mense in die Hantam, maar wanneer hy dit in ’n gedig gebruik hy beskuldig word van beïnvloeding deur Opperman. Aparte geriewe is kommentaar op die apartheidsbeleid waardeur mense selfs in die dood geskei word, met elkeen wat in ’n aparte doodkis rus. Boeretroos maak knap gebruik van die betekenislae van die naam, met die boodskap dat daar in die land slegs vir die Boere troos is, maar nie vir ander nie. Bruin sniphond gee voorkeur aan ’n lewe van ontbering en vryheid teenoor ’n lewe van bevoorregting en verknegting. Hierdie bundel is in 1983 op die kortlys vir die toekenning van die Perskorprys.

Tydens sy Amerikaanse verblyf skryf Philander oor die algemeen sterker verse as in Suid-Afrika, grootliks omdat hy wegswaai van epiese werk na meer liriese werk. Ostrakon bevat verse oor ’n Europese reis en herkomsverse oor jeugherinneringe. Die titel van die bundel verwys na die potskerf waarop die ou Grieke vir die verbanning van ’n persoon gestem het. Ouerhuisprieel en Grafsteen op Caledon is hoogtepunte uit die herinneringsverse, terwyl Herskepping die kontras tussen die Amerikaanse sneeulandskap en die Kaapse hitte mooi uitbeeld. Doring in die horing is ’n politieke versetvers waarin standpunt ingeneem word teen die omstrede dopstelsel op die wynplase. Van die leë wynbottel word eindelik ’n petrolbom gemaak, as treffende kommentaar op die plofbare aard van hierdie stelsel.

Sy laaste digbundel is Trialoog.In hierdie verse tree hy weer op direkte wyse in gesprek met die hedendaagse Suid-Afrika en die titel dui reeds op die drieledige stemme wat in die bundel spreek, naamlik die swart man, die bruin man en die wit man en word drie afdelings dan ook aan hierdie perspektiewe afgestaan. Die afdeling met die perspektief van die bruin man is die mees geslaagde, met veral Genadendal ’n hoogtepunt, waar die plekname simboliese betekenis kry en Sonderendrivier byvoorbeeld kan verwys na die ewigheid. Die bundeltitel verwys ook na die Griekse mitologiese figuur Triptolemus, wat die dubbelganger van die digter word, wie se vrou ook soos die digter s’n dood is en die man en vrou dan ’n derde gespreksgenoot kry, naamlik die dood. Daar is dan ook ’n hele aantal heimweeverse in die bundel. Halfwegstasie met sy verwysings na die verversingstasie aan die Kaap die Goeie Hoop in die ou dae, gee met sy vernuftige aanwending van die letterlike betekenis van bekende plekname ’n wrang kyk op die nietigheid van die mens gemeet teen die geskiedenis en verbygaan van tyd. Verskeie lang epiese verse uit vorige bundels is grondig herskryf en ingekort (en so grootliks verbeter) vir heropname in hierdie bundel. So verskyn Muil uit Konka as Sampie, Onesimus uit Venster as Onesimus en Ostrakon uit Ostrakon as Banneling, laasgenoemde opgedra aan S.V. Petersen. Daar word ook verwys na Petersen se digkuns in Stoksielsaligalleen, waarin daar ook ’n verwysing voorkom na W.E.G. Louw se gedig Ou Flenterkatiera. Ter ere van sy vrou skryf hy na haar dood die ongepubliseerde bundel memoriamverse Altaar.

Daniel Hugo maak in 1996 ’n keur uit sy gedigte wat dan in die bloemlesing P.J. Philander: ’n keur uit sy gedigte gepubliseer word. Hierdie bundel bevat ’n aantal voorheen ongepubliseerde gedigte, waaronder ’n aantal elegiese gedigte vir sy oorlede vrou, met veral Alice wat noemenswaardig is vir sy bondige maar betekenisvolle segging. Van sy gedigte word in verskeie versamelbundels opgeneem, waaronder Groot verseboek, Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte, Digters en digkuns, Uit ons digkuns, Afrikaanse verse, Junior verseboek, Goudaar, Kraaines, Woordpaljas, Verse vir Opperman, My Afrikaanse verseboek, Die goue vreugde, Voorspraak en Nuwe klein verseboek. Sy gedigte word ook vertaal en opgeneem in Engelse en Duitse bloemlesings.

Prosa

Sy kortverhale word gebundel in Hoefyster vir die hart, waarin die dood die sentrale motief is in die weerspieëling van ’n verbygegane, hoofsaaklik kleindorpse, lewe.Die titel verwys na die bewapening van die hart teen die pyn wat emosie kan bring, en hierdie sentiment vind dan ook uiting in die verhale self. Die pyn word veral veroorsaak deur herinnering. Die verhale beskryf op spontane en bekoorlike wyse die herinnering aan die mense en kontrei wat die skrywer geken het. In meer as een van die verhale kom die temas van sy gedigte na vore, veral die verbittering oor die kleurbeleid. ’n Deurlopende tema is die dood, maar die verhale word so aangebied dat dit tog vol lewe en hoop op oorwinning is. Meeste van die verhale speel af in Suid-Afrika, maar die voortreflike ’n Koeël vir ’n klou het Kenia as agtergrond. In hierdie verhaal beïndruk die ekonomiese gebruik van die taal, waar elke waarneming van die jagter die spanning tussen lewe en dood belig en die verhaal onstuitbaar laat voortstu, tot met die verrassende maar gemotiveerde slot wat by die leser en karakter nuwe insigte skep. ’n Vader met sy hart vol wraak wag in die veld om die leeuwyfie te skiet wat sy seun doodgemaak het, maar die wyfie word eindelik tog gered omdat sy drie welpies het wat aan haar drink. Sommige van die ander verhale mis juis hierdie kompaktheid en ly aan te veel onverwerkte materiaal wat die gang van die verhaal versteur. Enklaves het die rassekwessie as tema, met ’n bruin seun wat in sy skool die atmosfeer van haat en venyn teenoor die wit mense ervaar en daardeur beïnvloed word. Hy raak oortuig daarvan dat sy ma verneder word deurdat sy ’n wit oud-soldaat moet versorg. Moeder is ’n sensitiewe verhaal waarin ’n seuntjie se kanarie deur die kat gevang word op dieselfde dag dat sy ma se baba doodgebore word. Sy eie verlies gee vir die seuntjie begrip vir sy moeder se pyn en die moeder en seun reik uit na mekaar, albei gretig om te troos en vertroos te word. Aan die deur is ’n vertelling waarin die seun nie vir sy vader die blou trui wat hy so begeer, wil gee om te gebruik vir die winter nie. Sy vader is siek en word beter en probeer sy bes om voor te gee dat hy gesond is, goed kan sien en gereed is om met die lewe voort te gaan. Na sy dood kry die seun berou dat hy nie die een ding wat sy vader begeer het, aan hom wou gee nie.

Sy kortverhale Miriam: ’n Kersverhaal, Aan die deur en Nomwa word opgeneem in die versamelbundel Geseënd is julle onder redaksie van W.J. Malan en W.H. Vos; ’n Koeël vir ’n klou in Die Afrikaanse kortverhaalboek saamgestel deur Abraham H. de Vries, Slang in die Hantam word opgeneem in die versamelbundel Son op die land en Aan die deur in Bolder onder redaksie van Hennie Aucamp. Ander versamelbundels waarin sy kortverhale verskyn sluit in Drif, Op Afrikaanse werf en Uit die kontreie vandaan. Hy skryf ook die ongepubliseerde Allegaartjie in ’n Kalumet, wat verwys na ’n Rooi Indiaanse vredespyp.

Die roman Rebunie is deels op persoonlike ervarings gegrond tydens sy tyd as skoolhoof in Calvinia en behandel die menslike vooroordele waaraan verhoudings tussen rassegroepe onderworpe is in die tussentyd net na die Tweede Wêreldoorlog en voordat die Nasionale Party aan bewind kom. Die nuutaangestelde onderwyser, Kallie Carelse, begin sy loopbaan geesdriftig deur tuinbouprojekte van stapel te stuur om die hongerlydendes te voed. Algaande raak hy egter verstrengel in die kleindorpse politiek van die plaaslike kerke en skole. Weens sy uitgesproke verset teen die ongeskrewe politieke reëls van sy tyd word hy erg deur die plaaslike sendelingpredikant aangerand. Hy wen ’n siviele eis teen die predikant, maar dit lei tot ’n aanval deur onbekende aanvallers en later sterf hy in ’n ongeluk. Onderliggend aan die verhaal is ook die geskiedenis van die vroeg twintigste-eeuse Kaapse rebel Abraham Esau. Die titel van die roman is ontleen aan die uitgestorwe vulkaniese krater Rebunie in die Calvinia-omgewing, wat simbolies is van die uitbarsting van opgekropte emosies. Saam met S.V. Petersen skryf P.J. Philander ook skoolhandboeke vir Aardrykskunde en Geskiedenis.

Eerbewyse

In 1963 word die erepenning vir Afrikaans deur die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns aan hom toegeken as erkenning vir sy bydrae tot die Afrikaanse letterkunde. In Desember 1996 saai Radiosondergrense ’n gedenkprogram oor hom uit en die dorp Caledon vereer hom in 1997 met die vryheid van die dorp en vernoem ook ’n straat na hom. By die Caledon-kontreifees van September 2013 word ’n spesiale program aan sy lewe en werk gewy.

Publikasies

Jaar	Publikasies
1955	Uurglas
1960	Vuurklip
1965	Die bruin kokon (saam met A.A. Langdown)
1968	Zimbabwe
1969	Keurverse (bloemlesing uit gedigte van S.V. Petersen en P.J. Philander)
1978	Konka
1982	Venster
1983	Hoefyster vir die hart
1986	Ostrakon
1996	P.J. Philander: ’n keur uit sy gedigte (saamgestel deur Daniel Hugo)
2000	Rebunie
2002	Trialoog

Bronnelys

Boeke

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk. Derde hersiene uitgawe. Tweede druk. Elsiesrivier, 1964.
• Antonissen, Rob. Kern en tooi. Nasou Beperk. Eerste uitgawe. Eerste druk. Elsiesrivier, 1963.
• Antonissen, Rob. Spitsberaad. Nasou Beperk. Elsiesrivier. Eerste uitgawe. Eerste druk, 1966.
• Askes, H. en Landman, J.N. (samestellers) Voorspraak. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Eerste uitgawe. Tiende druk, 1994.
• Buning, Tj. Uit ons digkuns. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria. Nuwe omgewerkte druk, 1960.
• Cloete, T.T. (red.) Die Afrikaanse literatuur sedert sestig. Nasou Beperk. Eerste uitgawe, 1980.
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk. Kaapstad. Elfde druk, 1970.
• De Vries, Abraham H. Kortom 2. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 1989.
• Grobler, Hilda. Bolder. Blokboeke 57. Academica. Pretoria en Kaapstad. Eerste uitgawe, 1988.
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk. Vyfde uitgawe. Eerste druk,1988.
• Hugo, Daniel. Inleiding. tot P.J. Philander: ’n Keur uit sy gedigte. Tafelberg Uitgewers en Perskor- Uitgewery. Eerste uitgawe, 1996.
• Hugo, Daniel. P.J. Philander (1921-) in Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 3. Van  Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 2006.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica. Pretoria en Kaapstad. Tweede druk, 1984.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Academica. Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe, Eerste druk 1983.
• Kannemeyer, J.C. (red.) Kraaines. Human & Rousseau. Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe, 1988.
• Kannemeyer, J.C. Verse vir die vraestel. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Eerste uitgawe, 1998.
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652-2004. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 2005.
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica. Pretoria en Kaapstad. Vierde uitgawe. Eerste druk, 1973.
• Nienaber, P.J., Roodt, P.H. en Snyman, N.J. (samestellers) Digters en digkuns. Perskor-Uitgewers. Kaapstad. Vyfde uitgawe. Sewende druk, 2007.
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse  letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Tweede hersiene uitgawe, 1963.
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Derde hersiene uitgawe, 1969.
• Opperman, D.J. Junior verseboek. Nasionale Boekhandel Beperk. Kaapstad. Agste druk, 1960.
• Pheiffer, R.H. Woordpaljas. Human & Rousseau. Kaapstad en Johannesburg. Derde uitgawe. Derde druk, 1993.
• Schwerdtfeger, A en Snyman, N.J. Op Afrikaanse werf. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Tweede uitgawe, 1988.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1999.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 3. Van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 2006.
• Willemse, Hein. Aan die ander kant. Protea Boekhuis. Pretoria. Eerste uitgawe. Eerste druk, 2007.

Tydskrifte en koerante

• Du Randt, W.S.H. ‘Bolder’ saamgestel deur Hennie Aucamp. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 27  no. 2, Mei 1989.

• Greeff, Rachelle. Skrywers groet digter; ‘ouwêreldse gentleman’. Rapport, 12 Februarie 2006.
• Hugo, Daniel. Die onmisbare stem. Rapport, 27 September 2015.
• Kloppers, Albert. Perspektiewe op verhale uit ‘Bolder’. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 27 no. 1,Februarie 1989.
• Ons Kantoor. P.J. Philander weer in hospitaal. Die Burger, 21 Oktober 1986.
• Swart, Freek. Dis of mens elke dag wag vir ’n denkbeeldige brief uit S.A. Die Burger, 16 November 1991.
• Van Deventer, Susanne. Vier voorgeskrewe gedigte uit ‘Senior keur’. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 32 no. 1, Februarie 1994.
• Van Wyk, Steward. P.J. Philander (1921–2006); ’n huldeblyk. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 43 no.2, Lente 2006.
• Wyngaard, Heindrich. Philander se tuiskoms in eie taal. Beeld, 9 Julie 1997.
• Wyngaard, Heindrich. Jongeheer Philander. Insig, November 1999.

Internet

• Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Philander,_Peter_John
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 8. April 2008: www.litnet.co.za
• Milborrow, Selwyn The write side: http://milborrow.blogspot.co.za/2009/09/hulde-aan-digter-pj-philander.html
• NB-Uitgewers: http://www.nb.co.za/Authors/6461 Geargiveer 11 Augustus 2016 op Wayback Machine
• Netwerk24: http://www.netwerk24.com/Vermaak/Kontreifees-fokus-op-PJ-Philander-20130905?mobile=true Geargiveer 19 April 2020 op Wayback Machine
• Oulitnet: http://www.oulitnet.co.za/inmemoriam/pj_philander.asp Geargiveer 4 Maart 2017 op Wayback Machine