Paul de Groot

Paul Christiaan de Groot (Java, 11 Januarie 1878 – Nederlands-Oos-Indië, vermoedelik 10 Mei 1940) word deur talle beskou as die vader van die Afrikaanse toneelkuns. Hy was ’n beroepsakteur wat in die vroeë dae van rondreisende toneelgeselskappe ’n belangrike rol gespeel het in die vestiging van ’n professioneel Afrikaanse beroepsteaterkultuur.

Paul de Groot
Paul de Groot besig om hom te grimeer vir die rol van kol. Schwarze in Huis-toe.
Geboortenaam	Paul Christiaan de Groot
Geboorte	11 Januarie 1878 Java
Sterfte	10 Mei 1940 Nederlands-Oos-Indië
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep(e)	Akteur

Lewe en werk

Paul Christiaan de Groot is op 11 Januarie 1878 in Soerabaja, in die destydse Nederlands-Oos-Indië (tans Indonesië) gebore. Min is oor hom bekend, maar hy het self vertel sy vader was ’n militaris en sy moeder ’n Franse sangeres. Hy het aan die toneelskool in Amsterdam studeer en onder beroemde toneelleiers gewerk. Die volledigste inligting oor Paul de Groot se lewe en loopbaan as akteur is te vinde in Anna Minnaar-Vos se Die spel gaan voort, terwyl die Esat-webwerf en ESAT ook nuttige inligting verskaf. André Huguenet se outobiografie (Applous! Die kronieke van ’n toneelspeler) bevat detail inligting van hulle gesamentlike optredes.

Hy ontvang sy opleiding as akteur in 1906 en 1907 aan die Toneelskool in Amsterdam en ondergaan sy vakleerlingskap by Eduard Verkade se De Hagespelers geselskap. Daarna vertolk hy talle rolle en toer saam met verskeie geselskappe deur Europa, Engeland en Amerika. Hy sluit weer in 1921 by Eduard Verkade se geselskap aan en saam met Anton Verheysen se geselskap onderneem hy in 1923 ’n toneelreis deur Nederlands-Oos-Indië. Hier is die mark versadig, aangesien hulle met sestien geselskappe moet meeding vir markaandeel.

Ná verskeie rolle in Nederland, Nederlands-Oos-Indië, die Verre-Ooste, Rusland en Amerika het hy hom toegespits op voordragte en kabaretnommers, veral Franse liedjies onder die skuilnaam Paul Duprez.

Skryfwerk

Hy besluit om na Suid-Afrika te kom en na onderhandelinge met African Theatres stap hy in November 1924 in Kaapstad aan wal. Sy eerste opvoering is ’n voordragaand in die Koffiehuis, waarna hy in Januarie 1925 saam met Nederlandse amateurs by die Spoorweginstituut in Kaapstad optree in Zaken zijn zaken van Octave Mirbeau en Overschotje (Nederlandse vertaling van die Italiaanse Scampolo van Dario Niccodemi). In Maart 1925 vertrek hy na Pretoria, waar hy lesse neem by Stephanie Faure om sy Afrikaanse uitspraak te verbeter. Sy eerste opvoering in Pretoria is ’n voordragaand op 2 April 1925 in die Nasionale Klubsaal van die Nederlandse Vereniging, waarna hy voordragkonserte in Pretoria en orals op die Rand lewer. Hy tree op 23 April 1925 in die Nasionale Klubsaal saam met Nederlandse amateurs in Pretoria op met dieopvoering van De Gentleman Inbreker en Claire Bellerosa.  Op 2 Mei 1925 tree hy vir die eerste keer saam met Afrikaanse amateurs in die Operahuis op wanneer hulle Lenie van H.A. Fagan opvoer, met Stephanie Faure as regisseur, en Die heks van C. Louis Leipoldt, wat hy self regisseer. Hierna onderneem hy ’n kort reis met Die heks en bied dan op 9 en 11 Julie 1925 Huistoe (Heimat van Sudermann vertaal deur A. Carinus-Holzhausen) in die Pretoria Stadhuis aan. Hierdie opvoering ontlok ’n waarderende resensie van Gustav Preller in De Volkstem. Op 14 Augustus 1925 tree hy weer in ’n Nederlandse opvoering op en op 7 September voer hy Oorskotjie, nou in Afrikaans, by die Premiermyn op.

Die sukses van die opvoering van Huistoe in Pretoria noop African Theatres om hom ’n kontrak vir ’n week se opvoering in Johannesburg aan te bied. Tussen 14 en 19 September 1925 word Huistoe dan voor vol sale in die Standard Theatre in Johannesburg opgevoer. African Theatres besluit dan om hom vanaf Januarie 1926 te finansier vir ’n landsreis. Hy stel dan ’n beroepstoneelgeselskap saam, waarvan onder andere Wena Naudé en die dramaturg W.J. Pienaar (gewese eggenoot van Helen Martins, die bekende uilvrou van Nieu-Bethesda) ook lede is. Oorskotjie is die eerste drama wat hulle opvoer. Hoewel hulle orals goed ontvang word, is die opbrengs nie vir African Theatres aantreklik nie en hulle kanselleer die kontrak met De Groot op 5 Februarie 1926, terwyl die geselskap in Kaapstad is. Hierna gaan De Groot op sy eie voort, met behulp van finansiële ondersteuning van Danie du Preez. Hy kan egter nie meer vir Oorskotjie opvoer nie, omdat African Theatres nou die opvoerregte besit. Hy voer dus Die heks op, soms aangevul deur die eenbedryf Die doel heilig die middele van L. Hansma. Hulle reis deur die Kaapprovinsie, die Vrystaat en Transvaal. Terug in Pretoria ontbind die geselskap egter en moet De Groot ’n ander heenkome vind.

In ’n brief van 3 Mei 1926 stel hy aan Hendrik Hanekom voor dat sy geselskap met dié van die Hanekoms moet saamsmelt. Hendrik reageer positief en in Julie 1926 vind die amalgamasie in Potchefstroom plaas, met die nuwe geselskap wat onder die naam Paul de Groot-toneelgeselskap bekend sal staan, hoewel Hendrik Hanekom die toneelleier sal wees. Behalwe De Groot en Hendrik en Mathilde Hanekom bestaan hierdie geselskap uit Wena Naudé en Maxie Botha van De Groot se kamp en Simon Malherbe en Anna Marais van die Hanekom kamp. Die nuweling Gert Borstlap, later bekend as André Huguenet, sluit hom ook nou by hulle aan. Die eerste drama waarmee hulle op reis gaan, is Huistoe. Die bywoning van hierdie ernstige stuk is egter swak en die toer is ’n finansiële mislukking, hoewel die akteurs waardevolle ondervinding opdoen en die publiek aan die toneel bekend gestel word. Vir die volgende toer kies hulle ’n ligter stuk wat meer in die breë publiek se smaak val, die komedie As mans huishou (Afrikaanse verwerking van Jan van Ees se Felix, Jij en Ik). Slegs De Groot, die Hanekoms en Wena Naudé tree daarin op, om sodoende koste te bespaar. Die sukses van hierdie toer bring hulle weer finansieel op die been en hulle brei weer die geselskap uit, met André Huguenet en Maxie Botha wat weer by hulle aansluit, asook die nuwelinge Willem van Zyl en Alida Louw. Die drama wat hulle in 1927 opvoer is Die Gerieflike Huwelik van Alexander Dumas, ’n kostuumstuk uit die dae van Lodewyk XV in Frankryk, terwyl ’n tweede geselskap onder leiding van Wena Naudé met Die inbreker van Jan van Ees toer. Hierna volg Besigheid is besigheid (Zaken zij zaken van Mirbeau). Laasgenoemde stuk slaag nie op die platteland nie en die Hanekoms besluit om in Maart 1928 weer hulle eie paadjie te loop.

Paul de Groot, André Huguenet en Henri van Wyk, wat ook vir De Groot finansieel steun, vorm ’n nuwe geselskap. Hulle reis met Haar tweede man van Paul Géraldy en daarna met Geleende geld (Et dukkehjem of Poppehuis van Ibsen). Hierdie reis is so ’n sukses dat De Groot daarna in 1929 terugkeer na Nederland en op ’n studiereis na Europa kan vertrek. Na vier maande keer hy terug en reis in 1930 met Rosekrans van Florence Barclay, waarin Lydia Lindeque optree. Hierdie sukses beleef 216 opvoerings en stel hom in staat om ’n reis na die Belgiese Kongo en Nederlands-Indië te onderneem saam met ’n Nederlandse geselskap. Na sy terugkoms in April 1931 toer hy met Besigheid is besigheid, met die akteurs wat professionele spelers en Vrystaatse amateurs soos Lydia Lindeque, Roekie van Rensburg, J. Lückhoff, David Muller, F. Botten en P. van Ingen insluit. Dan volg Die verliefde indringer, ’n vertaling van George Bernard Shaw se Mrs Warren’s Profession en later bekend as Die oorwinnaar. In 1932 voer hy in samewerking met die Universiteit van Stellenbosch se Dramatiese Vereniging Bodemvas op, ’n drama-verwerking van die Afrikaanse roman van S. Bruwer. Van die akteurs wat daarin gespeel het was Yvonne Liebenberg in die hoofrol en Maria van Dyk, P.J. Loots, Margeret Webb, Gideon Boshoff, Nic Laubscher, J. Scholtz en Elsa Dreyer.

Hierdie drama is ’n klaaglike mislukking en De Groot werk voortaan onder die vaandel van African Consolidated Theatres. Die dramas wat hy opvoer is Verborge sonde (La Monaco van Pierre Frondaie) in Augustus tot Oktober 1933, met Henriëtte de Waal in die rolverdeling, wat hom ook finansieel ondersteun. Hierna volg in 1934 drama-verwerkings van Afrikaanse romans van Albert du Biel, naamlik Misdade van die vaders en Kain, met rolverdelings wat Henriëtte de Waal, Bettie Reitz, Nell van Nieuwenhuizen, Rosa du Plessis, John Brill, Johannes Coetzee, Dewald van der Merwe, Tommie Beckley en Frits de Lange insluit. In 1935 volg Eerloos (Without honour van Ludwig Stroheim, vertaal deur A.J.A. Roux) wat in 1935 in die Eendragsaal in Johannesburg open met ’n rolverdeling van Tommie Beckley, Hettie Beckley, Queenie Vorster, Jacobus Swanepoel en Jan Swiegers. In April 1935 ontbind sy geselskap en vertrek hy na Rhodesië vir ’n filmkontrak, as plaasvervanger vir Walter Huston in die Gaumont-British rolprent oor Cecil John Rhodes. Hier trou hy met ’n Engelse weduwee, Katherine May Harris (néé Manchester 1896). Hulle gaan woon in Londen en daarna in ’n voorstad in Den Haag. Na 1940 verdwyn hy. Die vermoede is dat hy in 1940 op ’n toer na Nederlands-Oos-Indië vertrek het en tydens die Japannese besetting van die Tweede Wêreldoorlog gesterf het.

Paul de Groot soos hy verskyn het in Dumas se Gerieflike Huwelik in 1928.

Suid-Afrika

Op 28 Oktober 1924 het De Groot in Suid-Afrika aangeland. Hy het eers voordragte in Kaapstad gehou en daarna werke opgevoer wat hy self vertaal het. Later het hy met Hendrik en Mathilda Hanekom saamgespan en sy toneelstukke het ’n eg Afrikaanse aanslag gekry. Sy eerste optrede in Afrikaans was in Die Heks van C. Louis Leipoldt.

Van die bekendste Afrikaanse toneelspelers het onder hom gewerk, soos die Hanekoms, Wena Naudé, Lydia Lindeque en Siegfried Mynhardt.

In 1935 het hy na die buiteland teruggekeer. In 1940 het hy op ’n toer na Indië vertrek en is vermoedelik tydens die Japannese besetting oorlede.

Bronnelys

Boeke

• .Binge, L.W.B., Ontwikkeling van die Afrikaanse Toneel (1832–1950)
• Huguenet, André. Applous! Die kronieke van ’n toneelspeler. HAUM Kaapstad, 1950.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad. Tweede  druk, 1984.
• Minnaar-Vos, Anna. Die spel gaan voort. Tafelberg-Uitgewers. Beperk Kaapstad, 1969.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1998.

Internet

• Esat: http://esat.sun.ac.za/index.php/Paul_de_Groot
• Esat: http://esat.sun.ac.za/index.php/Paul_de_Groot_Toneelgeselskap