Reusegebergte
Die Reusegebergte (Tsjeggies Krkonoše, Pools Karkonosze, Bergsilesies Riesageberge of Riesegeberche) is die hoogste bergreeks in Tsjeggië en die Poolse gewes Silesië. Dit loop langs die grens tussen Pole en Tsjeggië, met die bergpiek Schneekoppe (Duitse naam; Pools: Śnieżka; Tsjeggies: Sněžka) as sy hoogste punt (1 602 m bo seevlak).
Die bergreeks het 'n subalpynse karakter met glasiale keteldale, bergmere en steil rotswande. Die bron van die Elbe-rivier is naby die bergreeks se kruin teen 'n hoogte van byna 1 400 m en sowat 7,5 km noordwes van die dorpskern van Špindlerův Mlýn (Duits: Spindlermühle) in Tsjeggië geleë.
Die Reusegebergte is die hoogste gedeelte van die groter Sudete-bergreeks en was tot en met 1945 ook die hoogste punt van die Duitse Middelgebergte. Hier word ook die meeste sneeuval van alle Europese middelgebergtes aangeteken sodat dit 'n belangrike bestemming vir wintersport geword het.
Die bergreeks is respektiewelik in 1959 (Pole) en 1963 (Tsjeggië) tot nasionale park verklaar. Groot dele van die Reusegebergte word daarnaas op internasionale vlak as biosfeer-reservate deur Unesco beskerm.
In legendes en sprokies word die Reusegebergte met die berggees Rübezahl (Tsjeggies: Krakonoš, Pools: Liczyrzepa of Duch Gór) verbind.
Naam
wysigDuitsland
wysig
Die huidige naam Reusegebergte is eers teen die einde van die 19de eeu deur die vereniging Riesengebirgsverein bekend gemaak. In ouer dokumente word na die gebied meestal as Gebirge ("Gebergte"), Schneegebirge ("Sneeugebergte") of Böhnmisches Gebirge ("Boheemse Gebergte") verwys. Nogtans is daar historiese bronne waarin die huidige term gebruik word. Op 'n kaart van Silesië, wat in 1561 deur Martin Helwig geteken is, word die hoogste bergpiek, die Schneekoppe, as Risenberg ("Reuseberg") aangedui.
Die Trautenause Kroniek van Simon Hüttel uit die jaar 1549 gebruik die naam Hrisberg vir die piek en benamings soos Hrisengepirge, Hrisengebirge en Risengepirge. Volgens Ernst von Seydlitz-Kurzbach[1] is die naam van die bergreeks afgelei van die Duitse vakterm Riese - 'n glybaanagtige houtbaan waarop boomstamme in steil bergvalleie vervoer is.
Tsjeggië
wysigDie Tsjeggiese skrywer Bohuslav Balbín het in 1679 vermeld dat die bergreeks onder verskillende name bekend staan: Krkonoše (Cerconossios), Rhipaeos Montes, Obrovski-gebergte, Sneeugebergte of Reusegebergte.[2] Die Tsjeggiese naam Krkonoše verskyn vir die eerste keer as enkelvoudsvorm in 'n dokument uit die jaar 1492 oor die opsplitsing van die Štěpanice-landgoed. Die eerste kaart met die meervoudsvorm Krkonošské hory ("Krkonoše-berge") is in 1518 deur Mikuláš Klaudyán geteken.
Volgens sy etimologiese oorsprong word die naam ontleed as 'n samestelling van krk of krak - 'n Oud-Slawiese term vir Krummholz, 'n tipiese vegetasie in die gebied - en noš (afgelei van die werkwoord nosit "dra"). Alternatiewe taalkundige ontledings verwys na 'n moontlike samehang tussen die naam en die Latynse term Corconti (Grieks: Korkontoi) - die benaming vir 'n volk wat die gebied voor die Keltiese en Germaanse immigrasie bewoon het. Hierdie term is reeds deur Ptolemeus oorgelewer.
Pole
wysigIn Pole is die bergreeks tot in die 20ste eeu gewoonlik Góry Olbrzymie ("Reusegebergte"), selde ook Góry Śnieżne ("Sneeugebergte") genoem. Die huidige amptelike benaming Karkonosze is eweneens al vroeër gebruik en oorspronklik uit Tsjeggies oorgeneem. Die Tsjeggiese naam gaan vermoedelik terug na die bogenoemde antieke term Korkontoi (Κορκόντοι) wat moontlik van Keltiese of Oud-Slawiese oorsprong is.[3]
Die Poolse skrywer, geograaf en etnograaf Wincenty Pol het na die berge in 1847 as Góry Olbrzymie verwys, die skrywer Kornel Ujejski het in dieselfde jaar die naam Karkonosze gebruik.
Klimaat
wysigDie klimaat van die Reusegebergte word deur skielike weerskommelinge gekenmerk. Die winters is relatief koud met gereelde swaar sneeuvalle. Groot dele van die bergreeks is tussen vyf en ses maande lank met 'n dik sneeulaag van dikwels meer as drie meter bedek. Dit maak van die Reusegebergte een van die gewildste wintersportbestemmings in Europa. Die eerste sneeuvalle word gewoonlik in September aangeteken, die laaste soms eers in Mei. Sodoende val die Paasvakansie nog in die wintersportseisoen. Februarie en Maart is die beste tyd vir wintersport danksy die dik lae vars sneeu, baie sonskynure en aangename temperature.
Ná sneeustorms in Januarie en Februarie of sodra dooiweer intree, ontstaan lawinegevaar sodat bepaalde gebiede vir wintersport gesluit moet word. Een van die ergste sneeustortings in die Reusegebergte het op 20 Maart 1968 in Biaŀy Jar aan die Poolse kant 19 menselewens geëis.
Hoër geleë gebiede word gereeld deur digte mis omhul. Die Schneekoppe as hoogste bergpiek lê op gemiddeld 296 ten minste tydelik onder mis en wolke. Die gemiddelde jaarlikse temperatuur beloop hier slegs 0,2 °C.
Gedurende die herfs- en wintermaande is die verhouding soms andersom sodra 'n sogenaamde inversie vorm. Die onderste lae van die atmosfeer begin afkoel, en die swaar koue lugmassas daal vanaf die bergtoppe na die laer geleë gebiede en valleie wat dan deur mis omhul word. Die hellings, bergweivelde en bergtoppe word daarenteen - veral aan die suiderkant van die bergreeks - in sonskyn gebaai. Om hierdie rede is meer berghutte en ander geboue teen die suidelike hellings opgerig.
Lente begin gewoonlik in April, op die bergtoppe eers in Mei of Junie. Sommige hellings bly ook in die lente en somer meestal in skadu gehul sodat die sneeu hier nie heeltemal smelt nie. Gedurende die somermaande word gematigde temperature aangeteken. Die kwik styg in Julie, die warmste maand van die jaar, tot 'n gemiddeld van tussen 15 en 18 °C in die valleie en in die voetheuwels. Die hoër geleë gebiede en bergtoppe is heelwat koeler: vir elke honderd meter bo seevlak daal dit met 0,5 °C. So word op die Schneekoppe 'n gemiddelde maksimum van tussen 8 en 9 °C gemeet. Maar terwyl die valleie dikwels in die skadu van die berge lê, het die bergtoppe langer sonskynure.
In Julie en Augustus is die weer meestal wisselvallig, en dikwels sak donderbuie op sonnige dae uit of hang skielik mis in die lug. Eers in September en vroeg in Oktober word stabiele weerstoestande met klaar blou lug aangeteken wat 'n goeie uitsig oor die berglandskap bied. Hierdie tyd van die jaar is die beste om staptoere aan te durf.
Die bergtoppe van die Reusegebergte is van die winderigste plekke in Europa. Aan die Poolse kant van die bergreeks kom föhn, 'n warm droë bergwind uit westelike en suid-westelike rigting met windsnelhede van tot by 50 meter per sekonde, in die wintermaande dikwels voor.
Die Reusegebergte word by die natste gebiede in Europa gereken. Die jaarlikse neerslae varieer tussen sowat 700 millimeter aan die voet van die bergreeks tot 1 230 millimeter op die Schneekoppe. Die hoogste reënval met 'n jaarlikse gemiddeld van 1 512 millimeter word egter in die valleie aan die voet van die sentrale bergkam aangeteken.
Kultuurgeskiedenis
wysig
Eeue lank was die Reusegebergte 'n ongerepte bergstreek wat vir mense byna ontoeganklik was en slegs deur avontuurlustiges aangedurf is. So was die bergstreek tot in die middeleeue onbewoon. Die eerste avonturiers, wat die berggebied met sy oerwoude binnegedring het, was sogenaamde "Wale" (Duits: Walen), geheimsinnige 13de eeuse skatsoekers uit Venesië, Bologna en Florence wat deur gerugte oor goudvondse na die Reusegebergte gelok is. In hul "Waleboeke" het hulle misterieuse padbeskrywings, uitleggings vol van bygelowige fantasie en wenke vir goudsoekers opgeteken.[4] Uit die pen van een van hierdie skrywers, Antonius de Medici uit Florence, het ook die eerste historiese beskrywing van 'n reisroete deur die Reusegebergte gekom.
Die Wale het egter nie net ywerig goud in die riviere aan die voet van bergpieke gewas nie, maar het ook na halfedelgesteentes gesoek. Dié was volop in die nabygeleë Ysergebergte. Agate, jaspisse, karneole en bergkristalle is in groot hoeveelhede na Italië uitgevoer waar hulle vir die kleurvensters van kerke, kastele en Venesiaanse paleise asook mosaïeke in Rome en Ravenna gebruik is.
Gedurende die middeleeue het die Silesiese Piaste-dinastie die eerste grenskastele teen die noordelike hellings van die Reusegebergte laat oprig om hul gebied te beskerm en die kolonisasie van Silesië deur Duitse setlaars bevorder. Rondom die kastele het Saksiese, Frankiese en Thüringiese setlaars hulle gevestig. Die Hirschberg-vallei het 'n sentrale rol by die kolonisasie van die Reusegebergte gespeel. Menslike nedersettings het hier vanaf die 11de eeu ontstaan, en stede soos Hirschberg (tans Jelenia Góra, gestig in 1281) was die uitgangspunt vir nuwe setlaars wat hulle geleidelik ook in hoër geleë gebiede begin vestig het.
Ook die huidige Tsjeggiese gedeelte is al in die Middeleeue deur setlaars gekoloniseer. Die Boheemse koning Otakar II het in die vroeë 13de eeu immigrante uit Franke genooi om hulle in die suidelike voetheuwels te vestig. Die Grüssau-klooster naby die bron van die Bober-rivier is in 1249 deur Benediktyne-monnike gestig en veertig jaar later deur die Cisterciënsers oorgeneem.
Omstreeks 1400 het mynwerkers uit Sakse begin om die plaaslike ertsvoorrade te ontgin. Die woude van die Reusegebergte het myn-, bou- en brandhout opgelewer. Die houtvoorrade en kwartssand in die berggebied het die basis vir 'n florerende glasbedryf geword wat steeds meer setlaars gelok het. Sodra die natuurlike woude rondom 'n glasfabriek volledig afgekap was, is dit gesluit en het die glasmakers die woude dieper binnegedring om 'n nuwe nywerheid te open. 'n Aantal nedersettings soos Schreiberhau (Szklarska Poręba), Rokytnice en Harrachov het hul ontstaan aan glasmakery te danke.
Kookkuns
wysig.JPG)
Die tradisionele kookkuns van die Reusegebergte was 'n mengsel van verskillende invloede uit Boheme, Oostenryk, Silesië en Suid-Duitsland en - vanweë die lae opbrengste en inkomste van die plaaslike bergboere - eenvoudig van aard. Sedert die 18de eeu was aartappels 'n belangrike stapelkos. Tipiese geregte het dus aartappelpoffers, aartappelgebak (wat met stukkies ham gevul en met gerasperde kaas oorstrooi is), aartappel-strudel met broodkrommeltjies, aartappelsoufflé en aartappelslaai ingesluit.
Soet gebak soos Liwanzen en Buchteln is van gisdeeg berei en met 'n vulsel van konfyt, papawersaad of kwark geniet. Gewilde dranke was moutkoffie, tee (wat van selfgeplukte wilde rose, lindebloeisels of lysterbessies berei is), vars melk en framboosstroop wat met vars bronwater vermeng is. Die oorspronklike Duitse bewoners het ná die einde van die Tweede Wêreldoorlog baie van hul resepte na die weste saamgeneem. Die nuwe Tsjeggiese en Poolse bewoners, wat hulle vanaf 1945 in die Reusegebergte gevestig het, het hul eie kookkuns saamgebring.
Die kookkuns in die Poolse gedeelte weerspieël die nasionale koskultuur. Die woude van die Reusegebergte lewer tipiese bestanddele soos wildsvleis en sampioene op. Dikwels word in restaurante baie groot porsies kos bedien wat met die byvoegsel "volgens die Reusegebergte-metode" op spyskaarte aangedui word.
Gunstelingdisse in die Tsjeggiese gedeelte het hul oorsprong in die Boheemse kookkuns. Kluitjies wat met varkvleis, kool, beesvleisbredie of gekookte beesvleis met roomsous bedien word is van die gewildste disse. Meelkos is ewe gewild soos in die res van die land, met tipiese geregte soos kluitjies (wat van gisdeeg berei en met bloubessies of pruime bedien word), pannekoekies of Buchteln.
Sopgeregte word onder meer van knoffel en suurdeeg berei. Maar ook ouer tradisies soos die bekende "Reusegebergte-sop" word bewaar. Hierdie sop was vroeër 'n stapeldis vir arm bergbewoners. Dit word van aartappels, dille, gedroogde sampioene, meel en water berei. Dan word nog 'n eier in die soetsuur sop ingeroer.
Verwysings
wysig- ↑ Ernst von Seydlitz-Kurzbach: Geographie 1917
- ↑ Lech Rugała: "O nazewnictwie Sudetów", Sudety-klub in Poznań, Portal interia.pl - więcej niż się spodziewasz! Geargiveer 19 Augustus 2011 op Wayback Machine (pl)
- ↑ Pavel Holubec: Historické proměny krajiny Krkonoš, 2003, bl. 9 Geargiveer 3 Maart 2016 op Wayback Machine (cz)
- ↑ Frank Schütting: Das Riesengebirge entdecken. Berlyn: Trescher 2005, bl. 19
Eksterne skakels
wysig| Wikimedia Commons bevat media in verband met Reusegebergte. |