Riviere van Suid-Afrika

Hierdie artikel behoort versmelt te word met Lys van riviere in Afrika.
Maak seker om die inhoud te skuif na die bladsy wat reeds aan Wikidata gekoppel is!
Indien altwee gekoppel is, sien hier.

Die riviere van Suid-Afrika verskil baie van die riviere in lande met ‘n ander klimaat en bou. In Europa het die groot riviere oor die algemeen ‘n effense helling, geleidelik stygende oewers en ‘n volhoubare stroom op ‘n redelike stabiele waterhoogte sodat binnelandse skeepsverkeer oor riviere en kanale oor amper die hele vasteland moontlik is.

Bevaarbaarheid

Geen riviere in Suid-Afrika is vir handelsvaartuie bevaarbaar nie, behalwe soms slegs vir kort afstande vanaf die see, maar dan ook slegs vir klein vaartuie. Die riviere is meestal te vlak en die sandbanke by die monde verhoed toegang. Voordat veilige hawens gebou is, is riviere soos die Umzimkulurivier, Umzimvuburivier en die Breederivier bevaar deur klein seeskepe, maar die kleiner riviere is nou so toegeslik dat geen skepe daartoe toegang het nie. Verder die binneland in is die riviere te steil en die stroom te vlak vir skeepvaart.

Helling

Die gemiddelde hoogte bo seespieël van Suid-Afrika is oor die 900 m en die binnelandse plato is tussen die 900 en die 1500 m hoog. Daarby kom nog dat die vernaamste riviere ontspring op hoër as 1200 m. Afstande na die see is nooit eintlik groot nie en daarom is die hellings juis groot. Die Limpoporivier en die Oranjerivier is wel uitsonderings. Geleidelike hellings soos in Europa, Asië en Amerika van 15 of 30 cm per km bestaan nie in Suid-Afrika nie. Daarom is binnelandse vervoer oor water in ander vastelande so gewild en in Suid-Afrika juis eintlik onbekend. Die Oranje, Limpopo en die Vaalrivier het elkeen ‘n val van nagenoeg 60 cm per km. Alle ander riviere is baie steiler. Die Tugelarivier val byvoorbeeld 1370 m in 480 km tot by sy monding. Die Pongolarivier val 1400 m in net meer as 160 km en die Limpopo val 900 m oor 1450 km. Hierdie hellings verhoed die gebruik van die riviere vir beduidende skeepvaart.

Onreëlmatige vloei

Weinig van die groter riviere is eintlik standhoudend. In sulke riviere is daar ook weer groot verskille in waterhoogte. Afgesien van seisoenale verskille is die verskille van jaar tot jaar ook nog boonop aansienlik. Sonder damme is dit dus moeilik om op ‘n deurlopende grondslag water op ‘n groot skaal vir nywerheidsgebruik direk uit ‘n rivier te onttrek. Selfs as die helling nie so steil was nie, sou die onreëlmatige vloei ook skeepvaart belemmer het. Veral in die westelike deel van die land is daar riviere wat selde vloei. Voorbeelde hiervan is die Sakrivier (naby Calvinia) wat oor ‘n tydperk van 16 jaar slegs 19 dae per jaar gevloei het en die Soutrivier (by Vanrhynsdorp) wat net ‘n 20 dae per jaar oor ‘n periode van byna drie dekades ‘n stroming gehad het.

Afvloei

Die afloop van water uit die dreineringsgebiede van die Suid-Afrikaanse riviere is besonder laag. Oor die hele land gemeet beland slegs ‘n 7% van die reënwater in riviere en by sommige riviere is dit in sekere gevalle so laag as 1 of 2 % en soms selfs minder. Die Tugelarivier, die Riviersonderend, die Komatirivier en die Blyderivier is enkele uitsonderings. By hulle is die aflvoei van reënwater soms so hoog as 40%.

Vloede en vloedvlaktes

Buitengewone vloede kom van tyd tot tyd voor. Die gevolg daarvan is meesal skade aan paaie, brûe en besproeiingskanale. Brûe word met die oog daarop met ‘n duurder konstruksie gebou. Skade aan geboue op die vloedvlaktes bly beperk, want nie baie geboue is daar opgerig nie. Ook voorkom die steil hellings van die oewers gewoonlik groot skade. Die meeste riviere lê in diep klowe. Wye alluviale vlaktes langs die riviere kom dus selde voor. ‘n Voorbeeld is die Oranjerivier. Daardie rivier het genoeg water om ‘n kwartmiljoen hektaar te besproei, maar sy totale vloedvlakte is slegs ‘n tiende daarvan groot.

Slik

In die opvanggebiede van die land se grootste riviere neem gronderosie ernstige afmetings aan. Vloedwater sleep baie vrugbare bogrond saam en dit sak af in die damme. Die volume van die damme daal dus vinnig. Veral by die Sondagsrivier en die Tarkarivier, beide in die Oos-Kaap, is dit ‘n akute probleem.

Hidroëlektrisiteit

Die steil hellings op die rivieroewers leen hulle uitstekend tot die oprigting van kragsentrales, maar die onstabiele vloei werk dit teen. Daar is enkele kleiner kragstasies aan die sterkvloeiende riviere soos die Sabierivier, die Blyderivier, die Umtatarivier en die Assegaairivier. Vir beduidende kragopwekking is groot opgaardamme nodig om ‘n konstante stroom water te waarborg, maar dan word die krag te duur. Die water in die damme moet ook gebruik kan word vir besproeiing en dalk vir nywerheidsgebruik om die bou van ‘n dam finansieel te regverdig.

Watergehalte

Baie riviere is vir maande lank elke jaar droë lope. In streke waar die grond alkaliese soute bevat, kan die kleiner strome se water uitermate brak word en is dus nie meer geskik vir besproeiing nie.

Vis

Vis word nie vir kommersiële doeleindes in Suid-Afrika se riviere gevang nie. Hengelaars vang vis as ‘n sport en nie eintlik as voedsel nie. Kurper (genus Barbys), geelvis (genus Barbus), forel (genus Salmo), baars (genus Micropterus) en karper (genus Cyprinus carpio) is die bekendste visse wat in die Suid-Afrikaanse riviere voorkom.

Ander dierelewe

Krokodille leef in alle Suid-Afrikaanse riviere, behalwe in die Oranjerivier en die riviere van die Wes-, Oos- en Noord-Kaap. Voorheen is seekoeie in alle Suid-Afrikaanse riviere tot in die Kaapse Skiereiland aangetref.

Siektes

Bilharzia kom in alle Suid-Afrikaanse riviere voor, met uitsondering van die Oranjerivier en die riviere van die Wes-Kaap.

Lees ook

Bibliografie

Burman, José: Safe tot the Sea. Kaapstad: Human & Rousseau,1962
Burman, José: Waters of the Western Cape. Kaapstad: Human & Rousseau, 1970
Robertson, T.C.: Water. Kaapstad: Caltex, 1970
Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 9. Kaapstad: Nasou, 1973. ISBN 0-625-00325-X
Water for the Western Cape. Kaapstad: Departement van Bosbou en Waterwese, ongedateerd