Rubberplant
Die rubberplant (Ficus elastica) is ’n spesie in die vy-genus, Ficus, en is inheems aan Noordoos-Indië, Nepal, Bhoetan, Birma, China (Yunnan), Maleisië en Indonesië.[1]
| Rubberplant | |
|---|---|
| |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Divisie: | |
| Klas: | |
| Orde: | |
| Familie: | |
| Tribus: | |
| Genus: | |
| Subgenus: | |
| Spesie: | F. elastica
|
| Binomiale naam | |
| Ficus elastica Roxb ex Hornem., (1819)
| |
Eienskappe
wysig
Dit is ’n groot boom in die baniaangroep van vye. Dit word 30 tot 40 meter hoog (selde hoër) en het ’n stewige stam van tot 2 meter dik. Die stam ontwikkel lug- en stutwortels om dit in die grond te anker en swaar blare te help stut. Die blare is breed, blink en ovaalvormig en word 10 tot 35 cm lank en 5 tot 15 cm breed. Die blare ontwikkel in ’n blaarskede, wat groter word namate die blaar groei. Wanneer dit volgroei is, val die skede van die plant af. Binne-in die nuwe blaar is ’n onvolgroeide blaar wat aan die ontwikkel is.
Soos met ander Ficus-spesies is ’n spesifieke soort perdeby nodig om dit te bestuif; die plant vervaardig dus nie welriekende of kleurryke blomme om ander insekte te lok nie. Die vrug is ’n klein, geel-groen, ovaal vy van 1 cm lank en is nie eintlik eetbaar nie.
Ficus elastica word wêreldwyd as ’n sierplant gekweek – buite waar dit deur die jaar warm is en as ’n huisplant in kouer streke. Dit het helder lig nodig, maar nie warm temperature nie. Dit kan droogte weerstaan, maar verkies humiditeit en floreer in nat, tropiese toestande. Sierhibriede soos Robusta is gekweek van die Ficus elastica; hul blare is breër, stywer en meer regop.
Hoewel daar ongeveer 800 plantspesies met melksaphoudende stingels voorkom, is veral die genus Hevea en in mindere mate enkele spesies van die genera Ficus en Taraxacum van ekonomiese betekenis in die rubbernywerheid.
Die rubberboom Hevea brasiliensis, wat inheems is in Brasilië, word teenswoordig ook in baie Afrikalande en in Suidoos-Asië gekweek. Die lateks (melksap) word getap deur 'n taamlike diep sny in die boombas te maak, waaruit die sap in 'n houer wat aan die boom vasgemaak is, opgevang word.
Ru-rubber, wat sag en klewerig is en maklik verweer, word deur ʼn chemiese proses (vulkanisering) elasties en duursaam gemaak. Sintetiese rubber voldoen teenswoordig in groot mate aan die vereistes en ding dus in die vorm van verskeie produkte met natuurlike rubber mee.
Winning van natuurlike rubber
wysigRubber het sy naam gekry toe Joseph Priestley (1733- 1804) ontdek het dat potloodmerke daarmee uitgevee kan word (Engels: rubout). Natuurlike rubber (ook kaoetsjoek genoem, afgelei van die Indiaanse woorde caa="trane", en ochu= "hout") word uit die melksap (lateks) van sommige tropiese plante gewin.
Die meeste rubberlewerende plante is inheems in Suid-Amerika, veral in Brasilië, en die rubberboom (heveaboom; Hevea brasiliensis) is die vernaamste van die gewasse. In Afrika lewer enkele spesies van die genera Landolphia en Clitandra rubber en in Suidoos-Asië kom die rubberplant (Ficus elastica) sporadies voor. In Oos-Europa word 'n spesie van die perdeblom, Taraxacum kok-saghyz, vir rubberproduksie gekweek.
Geskiedenis
wysigLank voordat Columbus Amerika in 1492 ontdek het, het die bewoners van Sentraal-Amerika reeds rubber (castilloarubber), wat hulle uit die plante van die genus Castilla en uit die compositae Parthenium argentatum gewin het, gebruik.
Die Spaanse geestelike Bartolomé de las Casas (1474- 1566), wat Columbus op sy tweede reis na Amerika (1493-1496) vergesel het, het opgemerk dat die inwoners van Haïti 'n spel met ʼn rubberbal gespeel het. Brasilië kon tot aan die einde van die 19e eeu in die vraag na rubber voorsien met lateks wat hulle van bome uit die oerwoud in die Amasonebekken gekry het. Aan die begin van die 20ste eeu het die vraag na rubber as grondstof vir lugbande egter geweldig toegeneem, eers vir die fiets en later in groter mate vir die motor.
Toe Brasilië nie meer in die groeiende vraag kon voorsien nie, is plantasies van Hevea brasitiensis (rubberplantasies) aangelê. Die eerste rubberboom-aanplantings was op Malakka en is later na ander dele van Suidoos-Asië versprei, onder meer Sri Lanka (voorheen Ceylon), Thailand en Viëtnam, asook na Afrika, waar veral Zaïre en in 'n mindere mate Nigerië groot hoeveelhede rubber produseer.
Verbouing en winning
wysigRubberbome kan tussen 15 en 25 m hoog word en dra sowel manlike as vroulike blomme. Die bome blom na bladwisseling en die nuwe blare verskyn eers na die bloeityd. Nadat die blomme bestuif is (deur insekte), word die vrug gevorm; die proses duur 2½ maande en die sade neem 'n verdere 3 maande om ryp te word Die saadhuid is gestreep en die sade behou hul kiemkrag vir net 'n kort tydperk. Die lateksvate kom in die bas voor en vorm 'n silindriese netwerk van latekslae met talle dwarsverbindingskanale (anastomose) rondom die stam.
Die vate van die rubberboom waarin die lateks voorkom, ontstaan wanneer die tussenskot van die selle oplos. Die vate aan die binnekant van die bas is baie nader aan mekaar geleë as die aan die buitekant daarvan. Die langas van die vale is onder 'n hoek van ongeveer 3,5° georiënteer sodat die onderste punt links van die bopunt lê.
Die aantal lateksvate en die gepaardgaande produksie kan van boom tot boom baie verskil. Om die lateks te win (rubber te tap), word 'n keep met 'n mes of ʼn byl in die bas tot vlak by die kambiumweefsel (die weefsel tussen die hout en die basgedeelte) gemaak. 'n Aantal tapsisteme is in Suidoos-Asië beproef en die doeltreffendstes word teenswoordig internasionaal toegepas. Die tapsnit word meestal met 'n horisontale hoek van 30 of 45° van onder na bo gemaak en word daagliks met die tapmes oopgemaak deur 'n klein stukkie bas aan die onderpunt van die snit te verwyder. Die snit moet minstens 1 mm weg van die kambium gemaak word, anders herstel die bas nie behoorlik nie en kan die boom onherstelbaar beskadig word.
Nadat die inkeping gemaak is, vloei die lateks deur 'n tuitjie wat onderaan die snit aangebring word, in 'n bakkie. Na ongeveer 2 uur verseël die keep vanself deurdat die lateks in die snit stol. Die lateks word verkieslik soggens vroeg getap wanneer transpirasie nog nie in 'n fel tempo plaasvind nie en die druk in die lateksvate maksimaal benut kan word. Die rubberboom kan getap word wanneer dit ongeveer 6 jaar oud is en die omtrek van die stam ongeveer 50 cm en die dikte van die bas sowat 6 mm is. Volgens een tapsisteem word ongeveer 2,5 cm bas per maand weggesny.
Nadat die bas herstel het, kan snitte weer gemaak word, en indien dit na wense herstel, kan die volgende siklus 'n hoë produksie lewer. Bassiektes en tapwonde (indien die bas te diep ingesny word, word die kambium beskadig) kan die herstel egter belemmer. Die gevaarlikste siektes is skimmelrot en streepkanker, wat albei die boom op die tapsnit en net daarbo aantas. Die siektes kan voorkom of behandel word deur gereeld 'n swamdoder op die tapvlak aan te wend.
Samestelling van lateks en verwerking
wysigDie rubbergehalte van die lateksvate kan na gelang van omstandighede wissel. 'n Boom wat voorheen nie getap is nie, se lateksvate kan 'n rubbergehalte van ongeveer 60 % hê. Indien die boom gereeld getap word, byvoorbeeld elke tweede dag, behoort die rubbergehalte tussen 35 en 40 % te wissel. Sulke bome se lateks bestaan dan, behalwe die rubber, ook uit tussen 55 en 60 % water en 4% proteïene.
Die rubber in die waterige oplossing lyk soos klein balletjies. In gevalle waar die rubberfabriek ver van die plantasies al is, word die lateks eers gekonsentreer en gekonserveer. Ten einde die vervoerkoste tot die minimum te beperk, word die rubbergehalte tot 58 en selfs 60% verhoog. In die fabriek word die lateks in groot houers gegooi en deur die toevoeging van verdunde mieresuur of asynsuur klont die rubberballetjies saam (koaguleer) tot ʼn pulp wat op die waterige vloeistof (serum) dryf.
Die pulp word deur rollers tot dun of dikker velle uitgerol; eersgenoemde word gedroog en die dikker velle wat nie so maklik droog word nie, word gerook. Die rubber word tans dikwels verwerk tot blokrubber, 'n proses waarby dit eers in riffelvelle gewals, daarna gedroog en dan in blokke saamgepers word.
Plantmateriaal en produksie
wysigAangesien die eerste rubberplantasies met ongeselekteerde sade aangelê is, het die produksie baie van boom tot boom verskil. Met vegetatiewe vermeerdering deur enting (plantveredeling) kon die gehalte van die plantmateriaal baie verhoog word.
Opbrengsverskille (teenswoordig ongeveer 10 kg per jaar) tussen bome wat almal deur enting uit een moederboom ontwikkel is, is opmerklik kleiner as die tussen bome uit die vroeë plantasies. Die veredelingsproses het met verloop van 'n halfeeu baie groot produksiestygings meegebring. Terwyl die ou saailingplantasies 'n maksimale opbrengs van 500 kg per ha per jaar gehandhaaf het, word opbrengste van meer as 2 000 kg per ha per jaar soms met die nuwe plantmateriaal verkry.
Die produksie kan verder verhoog word deur die boom met 'n chemiese middel in te spuit of deur dit op die geskraapte bas onder die tapsnit aan te bring. Afhangende van die plantmateriaal, kan die opbrengs verdubbel word oor die tydperk waartydens die middel ʼn uitwerking het.
Verwerking
wysigRu-rubber is sag en klewerig en behou sy elastisiteit slegs binne bepaalde temperatuurgrense. Fisiese eienskappe soos weerstand teen slytasie en veselsterkte is so beperk dat ru-rubber nouliks waarde sou gehad het as Charles Goodyear (1800- 1860) nie in 1839 (min of meer toevallig) die vulkaniseringsproses uitgevind het nie. Hy het naamlik ontdek dat die eienskappe van kaoetsjoek baie verbeter wanneer dit saam met swael verhit word.
Deur 'n klein hoeveelheid swael (1 tot 2 %) by te voeg, word nog sagte rubber verkry, terwyl 'n toevoeging van tussen 5 en 8 % die rubber sterker en meer elasties as ongevulkaniseerde rubber maak. Goed gevulkaniseerde rubber kan tot 10 keer sy lengte gerek word, waarna dit weer tot sy oorspronklike vorm terugkeer. Indien 'n groot hoeveelheid swael (30 tot 50 %) bygevoeg word, word harde rubber met 'n hoe treksterkte, naamlik eboniet, verkry.
Spesiale toepassings
wysigDie vervaardiging van onder meer ballonne en rubberhandskoene geskied volgens die dompelproses: 'n vorm word in 'n lateksmengsel (lateks, katalisator, swael, antioksidant en uiteindelik vulstof) gedoop en uitgehaal. Dit word onder verhitting drooggemaak sodat 'n lagie rubber op die vorm agterbly en die rubber word dan onder 'n hoë temperatuur op die vorm gevulkaniseer.
Sponsrubber word gemaak deur lug in 'n lateksmengsel (waarin ook 'n koagulant aanwesig is) te blaas. Die mengsel word verhit, wat veroorsaak dat die koagulant eers geaktiveer word, en daarna word die gekoaguleerde mengsel gevulkaniseer.
Probleme
wysigAs die onderste blare geel word en afval, kry dit te veel water. Bruin vlekke dui op te koue toestande. Wolluise, dopluise en rooimyte kan ook voorkom.[2]
Galery
wysig
Verwysings
wysig- ↑ Zhengyi Wu, Zhe-Kun Zhou & Michael G. Gilbert. "Ficus elastica". Flora of China (in Engels). Missouri Botaniese Tuin, St. Louis, MO & Harvard-universiteit Herbaria, Cambridge, MA. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 April 2017. Besoek op 29 Augustus 2013.
- ↑ Longman, David. Gesonde Huisplante, Stap vir Stap Geïllustreer, J.L. van Schaik, Pretoria. 1992. ISBN 0 627 01827 0
Bronne
wysig- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409656, volume 24, bl.135, 136
- Plants of the World Online
Eksterne skakels
wysig
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Rubberplant.
Wikispecies het meer inligting verwant aan Rubberplant
Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia
