Teenhervorming

Die 16e-eeuse beweging in die Rooms-Katolieke Kerk wat met die term Teenhervorming aangedui word, was 'n onderdeel van 'n breër hervormingsbeweging in die Kerk wat reeds in die 15e eeu begin en as die "Katolieke Reformasie" bekend gestaan het. Aanvanklik was die propagering van verandering beperk tot individue of spesifieke ordes soos die Observante.

Die verkondiging van Martin Luther se Hervormingsleer in Duitsland in die vroeë 16e eeu en die politieke implikasies wat dit vir keiser Karel V ingehou het, het daartoe gelei dat die hoër leiding van die Kerk, ingeslote die pous, bewus geword het van die noodsaaklikheid van hervorming. Die byeenkoms van die Konsilie van Trente (1545-1563) was dus nie net 'n reaksie op die Hervorming nie, maar 'n uitvloeisel van 'n hervormingsbeweging in die Kerk self. Die Konsilie van Trente, waar die Rooms-Katolieke Kerk op alle vlakke hervorm is, het tot in die 20e eeu 'n groot invloed uitgeoefen op die organisasie en amptelike leerstellings van die Kerk.

Historiese agtergrond

Die teologiese en skolastiese opbloei van die kloosterlewe in die 11e, 12e en 13e eeu is gevolg deur 'n periode van toenemende verval. Die laagtepunt was ongetwyfeld die "Babiloniese ballingskap" van die pouse in Avignon en die gepaardgaande skeuring in die Kerk (1378- 1417) toe twee en soms drie pouse tegelyk op die troon van Petrus aanspraak gemaak het. Die Konsilie van Konstanz (1414- 1418) het wel daarin geslaag om die skeuring in die Kerk te beëindig, maar by die Konsilie van Basel Ferrara-Florence (1431 - 1442) het nuwe onenigheid ontstaan.

Die onenigheid is veroorsaak deur konsiliarisme, dit wil sê die stroming in die Kerk wat die algemene konsilie tot die hoogste gesag in die Kerk, dus hoër as en teen die pous, wou verhef. Pogings om die pousskap en die Kerk te hervorm, het tel kens skipbreuk gely omdat die pous oor voldoende wêreldlike mag beskik het om die konsilies te ignoreer. Die toestand verklaar waarom hervormingspogings binne die Rooms-Katolieke Kerk van individue en klein groepe afkomstig was en nie van die Kerk self nie. Invloedryke predikers wat reeds voor die Hervorming teen die wanpraktyke in die Kerk beswaar gemaak het, was Girolamo Savonarola (1452- 1498). wat hom teen die verkoop van aflaatbriewe en die koop van kerklike ampte verset het, en Bernardo van Siena (1380- 1444), wat die beweging van die Observante gestig het.

Die Observante het volgens die reëls van St. Franciskus van Assisi in armoede gelewe en beswaar gemaak teen die wêreldse besittings van die kloosters. In 1517 het pous Leo X die Observante as ʼn selfstandige orde erken nadat dit veral in Spanje groot steun verwerf het. Aan die einde van die 14e eeu het 'n beweging bekend as " moderne toewyding" in Nederland ontwikkel en later oor groot dele van Wes-Europa versprei. Die beweging se oogmerke is verwoord in die klassieke geskrif Die navolging van Christus (1427) deur Thomas à Kempis, waarvolgens die lewende voorbeeld van Christus van groter waarde geag word as die heersende kerklike sakramente en tradisies.

Onder invloed van die boek het Ignatius van Loyola (1491-1556) in 1539 die Orde van die Jesuïete gestig, wat hom eerder tot as teen die wêreld gewend en hom op veral sending en onderwys toegespits het. Hervormingsbewegings in die Rooms-Katolieke Kerk, hoewel beperk, was dus nie 'n nuwe verskynsel toe Martin Luther (1483- 1546) in 1517 sy 95 leerstellings verkondig het nie. Net soos die ander bewegings het Luther se optrede aanvanklik ook nie in alle erns tot Rome deurgedring nie. Pous Leo X het dit afgemaak as "monnikgekyf", maar keiser Karel V het dit spoedig as 'n bedreiging vir die politieke stabiliteit van Duitsland ervaar.

Duitsland is in daardie stadium deur Frankryk in die weste en die Turke in die ooste bedreig en uit vrees vir binnelandse onrus het die keiser by die pous daarop aangedring dat 'n algemene konsilie gehou word om die godsdiensgeskil by te lê. Die pous het die voorstel van die hand gewys omdat hy bevrees was dat 'n konsilie sy eie gesag sou ondermyn. Boonop het hy Karel V se oppermagtige posisie in Europa as 'n bedreiging vir die veiligheid van die pouslike staat beskou. In 1526 het pous Clemens VII 'n bondgenootskap met Karel se erfvyand, Frans I van Frankryk, aangegaan. In reaksie op die pous se optrede het Karel 'n leër na Rome gestuur.

Die inname van die stad deur die keiser se troepe op 6 Mei 1527 het met grootskaalse moord en plundering gepaard gegaan. Die pous het die plundering van Rome as 'n besoeking van God beskou en het sy gesindheid verander. Hy het hom met die keiser versoen en onderneem om die godsdiensgeskil op te los. In 1536 het pous Paulus III 'n konsilie vir die volgende jaar belê. Frans I was egter nie daarvoor te vinde nie uit vrees dat 'n konsilie die mag van die keiser sou vergroot en hy het met die Turke 'n verdrag teen die keiser gesluit om dit te verhinder.

In die daaropvolgende oorlog is Frankryk verslaan en by die Vrede van Crépy (1544) het Frans I in die planne van die keiser en die pous berus. Intussen het Paulus III reeds ʼn aantal hervormings deurgevoer, waaronder die erkenning van die Orde van die Jesuïete (1540) en die instelling van 'n Romeinse Inkwisisie, 'n kerklike reg bank wat oor geloofsake moes beslis (1542).

Konsilie van Trente

Die Vrede van Crépy het die weg gebaan vir die byeenroeping van 'n algemene konsilie en op 13 Desember 1545 het die plegtige opening daarvan in die katedraal van Trente plaasgevind. Die konsilie is egter nie deur die Protestante bygewoon nie, want by die Ryksdag van Augsburg (1530) het die weë van die Protestante en die Katolieke finaal geskei. Die keiser wou egter nog steeds probeer om sy Protestantse en Katolieke onderdane met mekaar te versoen en het dus daarop aangedring dat hervorming binne die Kerk die konsilie se eerste taak moes wees om blyke te gee van goeie wil.

Die pous het egter voorkeur verleen aan die opklaring van die leerstellingkwessie wat deur Luther se optrede ontstaan het. As kompromis is albei aangeleenthede gelyk bespreek. Dit het daarop neergekom dat die konsilie die breuk met die Protestante as 'n voldonge feit beskou het. By die Konsilie van Trente, wat in 3 sittings plaasgevind het (1545- 1547, 1551- 1552 en 1562-1563), is die opvattings van Luther (onder meer oor die Heilige Skrif, regverdiging deur die geloof alleen en die pousskap) met uitvoerige en nuut opgestelde Katolieke leerstellings bestry.

Die Kerk is ook op alle vlakke hervorm en die opperste leiding van die Kerk is daardeur ook by die vernuwing betrek. Twee elemente kan in die hervormingsproses onderskei word: inwendig is die Kerk opnuut besiel en georganiseer en uitwendig is standpunt ingeneem teen die verskillende hervormde kerke. Die inwendige herorganisasie en die aanval op die Hervorming was in noue samehang met mekaar.

Interne vernuwing

By die Konsilie van Trente is bepaal dat die sentrale gesag van die Kerk voorkeur moes geniet bo plaaslike toestande en tradisies. Dit was voortaan ook onmoontlik vir 'n biskop om meer as een bisdom gelyk te bestuur. Hy was verplig om die bisdom waaroor hy aangestel is, sy permanente woning te maak. Slegs diegene wat 'n belofte afgelê het om ongehuud te bly, sou tot die priesterskap toegelaat word en hul opleiding sou aan 'n kweekskool geskied waar toesig oor hul lewenswandel gehou kon word.

'n Groot besieler van die kerklike vernuwing was pous Pius V (1566- 1572). Hy het beveel dat elke bisdom grondig ondersoek moes word en dat die besluite van Trente daadwerklik nageleef moes word. Hy het ook gesorg vir 'n handboek vir geestelikes, 'n kategismus (1566) waaruit hulle gelowiges kon onderrig, 'n brevier (1568) vir hul daaglikse gebede en 'n missaal (1570) vir die liturgie. 'n Goeie voorbeeld van die gees van die Katolieke Reformasie was die biskop van Milaan, Carlo Borromeo (1538- 1584).

Die maatreëls wat hy in sy bisdom ingestel het, het hy laat druk en versprei sodat ander biskoppe ook daarby kon baat vind. Hy het hom ook deur sy werk tydens die pesepidemie van 1576 onderskei en is reeds in 1610 tot heilige verklaar. Die ordewese het 'n opbloei beleef. In 1552 het Filippo Neri (1515-1595) 'n oratorium in Rome gestig, 'n kommune wat uit priesters en leke bestaan en godsdienstigsedelike vernuwing in die stad teweeggebring het. Oratoria is ook elders gestig.

Die Orde van die Jesuïete het vinnig gegroei. Met Loyola se dood in 1556 het die orde ongeveer 1 000 lede gehad, maar aan die einde van die 17e eeu het dit aangegroei tot 20 000. Die Jesuïete was oral in Europa aktief, veral in die instellings vir middelbare en hoër onderwys. Die Katolieke Reformasie het ʼn groot aantal heiliges voortgebring. Die grootstes was Theresia van Avila (1515- 1582) en Johannes van die Kruis (1542- 1591). Theresia het uit visioene die krag vir hervormings geput.

'n Verskyning van Christus in 1562 het haar geïnspireer om die kloosterorde van die Karmeliete in Avila te stig, waar volgens die oorspronklike streng reëls gelewe is. In haar boek Castillo het Theresia die trappe van mistieke vervolmaking beskryf. Sy is in 1622 saam met Loyola tot heilige verklaar.

Houding teenoor die Hervorming

In die 16e eeu was daar geen godsdienstige verdraagsaamheid nie. Tot in die daaropvolgende eeu het die verskillende Christelike belydenisse hul stellings onversetlik teenoor mekaar gehandhaaf. 'n Botsing tussen die Rooms-Katolieke Kerk en die ander kerke was onvermydelik. Die stryd tussen die gelowe is eers deur die vorste aangeknoop. Die vorste in die Duitse Ryk kon aan hul onderdane voorskryf watter geloof hulle moes aanhang.

Die algemene reël was: wie se land dit is, die se godsdiens (cuius regio, eius religio). Tussen 1508 en 1690 het die godsdiens van die Rynpalts byvoorbeeld 6 keer verander (elke keer wanneer 'n nuwe graaf aan die bewind gekom het). Die geloof van die individuele onderdane was dus nie 'n gewetensaak nie, maar was in die hande van die maghebber. Waar Katolieke vorste aan die bewind was, het die Jesuïete groot invloed uitgeoefen as opvoeders van prinse, as biegvaders en as raadgewers van regerende vorste.

Dit was veral die geval in Madrid, Parys en in die Italiaanse en Duitse vorstedomme. Van groot belang vir die Rooms-Katolieke Kerk was die volharding van die sogenaamde prinsbiskoppe. 'n Groot aantal biskoppe in Duitsland was ook wêreldlike heersers, soos die van Keulen en Salzburg. Toe Johan van Keulen in 1582 sy geloof afsweer, was die gebruik van Beierse troepe nodig om die vorstedom vir die Kerk van Rome te red.

'n Jaar later het die nuwe biskop, Jan van Beiere, toestemming ontvang om 'n totaal van 5 Noord-Duitse bisdomme te bestuur. Dit was strydig met die bepalings van Trente, maar is gedoen in die hoop dat ʼn vereniging van kragte beter weerstand teen die verspreiding van Protestantisme sou bied.

Inkwisisie

'n Belangrike middel waarmee die Rooms-Katolieke Kerk die gewete van gelowiges beheer het, was die inkwisisie, 'n kerklike regbank wat afvalliges of ketters op wrede wyse tot bekentenis gedwing het. Talle Spaanse Jode en Moslems wat hul geloof in die geheim beoefen het, is deur die inkwisisie veroordeel om op die brandstapel te sterf.

Selfs kardinaal Morone, die redder van die Konsilie van Trente, moes 2 jaar (1557-1559) in die gevangenis deurbring omdat hy deur die inkwisisie van kettery verdink is. Sonder kerklike vernuwing, inwendig sowel as uitwendig, sou die Rooms-Katolieke Kerk hom nie kon handhaaf nie. Ongelukkig het die stigma van die inkwisisie aan die positiewe onderneming van die Katolieke Reformasie of Teenhervorming bly kleef.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409680, volume 27, bl. 83 - 85