Martin Luther
Martin Luther
Duitse teoloog en hervormer
Handtekening
Teologiese stroming
Lutheranisme
Beduidende werke
Von der Freiheit eines Christenmenschen (1520)
De servo arbitrio ("Die geknegte wil", 1525)
Deudsch Catechismus ("Die Groot Kategisme", 1529)
Eggenote
Simbool
Lutherroos
Martin Luther (10 November 1483 in Eisleben – 18 Februarie 1546 in Eisleben, graafskap Mansfeld) was ’n Duitse monnik en Rooms-Katolieke priester wat in die 16de eeu die grondlegger was van die Protestantse Hervorming in die Christendom.[1] Hy was sterk gekant teen die idee dat kwytskelding van God se straf vir sonde met geld gekoop kan word. Hy het geleer dat redding nie met goeie dade verdien kan word nie, maar slegs deur God se genade plaasvind vanweë ’n geloof in Jesus Christus, asook dat die Bybel die enigste bron van goddelike kennis is.[2]
In 1501 het Luther begin studeer aan die Universiteit van Erfurt, waar hy in Januarie 1505 'n meestersgraad behaal en begin met regstudies. Hierdie regstudies sou egter gou onderbreek word, want op die 2de Julie is hy op reis deur onweer oorval. Toe 'n weerligstraal naby hom slaan, het hy na 'n Rooms-Katolieke beskermheilige, Anna, uitgeroep en belowe om 'n monnik te word. Op die 16de Julie het hy 'n afskeidgeselligheid met sy medestudente gehad, waarna hy die Swartklooster van die Augustynse orde in Erfurt betree het. Hierdie stap van die 22-jarige het sy vader geensins wel geval nie. Op 3 April 1507 is hy as Augustynse priester georden, wat meegebring het dat hy teologie sou studeer aan die Universiteit van Wittenberg. Toe hy in 1512 sy doktorsgraad (Doktor in die Heilige Skrif) aldaar behaal, is hy ook as professor in bybelkunde aangestel.
Op 31 Oktober 1517 het hy sy 95 stellings teen die kerkdeur van Wittenberg vasgespyker. Hierin verklaar hy dat die Rooms-Katolieke leer oor saligheid verkeerd is deur Bybelse tekste aan te haal en dit te verduidelik.
Sy teologie het die gesag van die Rooms-Katolieke pous ondermyn. Sy weiering in 1520 om alles wat hy geskryf het terug te trek op bevel van pous Leo X en keiser Karel V van die Heilige Romeinse Ryk het daartoe gelei dat die pous hom die jaar daarna geëkskommunikeer en die keiser hom voëlvry verklaar het.
Sy vertaling van die Bybel, die Lutherse Bybel, in die spreektaal in stede van Latyn het dit toegankliker gemaak en het dus ’n enorme invloed op die laat Middeleeuse en vroeë moderne samelewing, wat oorspronklik deur die Rooms-Katolieke Kerk oorheers is, en die Duitse kultuur gehad.
Dit het gelei tot die ontwikkeling van ’n standaardweergawe van Duits, verskeie beginsels van die kuns van vertaling[3] en ’n Engelse weergawe van die Bybel, die King James Bible.[4] Sy gesange het die ontwikkeling van sang in kerke beïnvloed[5] en sy huwelik met Katharina von Bora het meegebring dat Protestantse kerklikes toegelaat is om te trou.[6]
Lewe tot 1518
wysigMartin Luther is op 10 November 1483 in Eisleben, Sakse (Duitsland), gebore. Sy ouers, Hans en Margaretha Luther, het van Eisleben na Möhra verhuis en daarna na Mansfeld, waar Luther se vader in die kopermyne gewerk het. Luther het sy skoolopleiding in Mansfeld, Maagdenburg en Eisenach in Latyn ontvang, In 1501 het hy aan die Universiteit van Erfurt begin studeer, waar hy in 1502 'n BA-graad en in 1505 'n MA-graad behaal het.
Hy het onder die studente die byname "die filosoof" en "die musikant" gekry omdat hy ʼn diep denker en 'n bedrewe luitspeler was. In 1505 het Luther in die regte begin studeer maar het sy studie in die rigting dieselfde jaar nog gestaak. Op 2 Julie is hy naby Stotternheim in 'n hewige storm vasgevang en uit vrees vir sy lewe het hy hom op die Heilige Anna beroep en 'n eed geneem om monnik te word indien hy die storm sou oorleef.
Twee weke later, op 17 Julie 1505, het hy sy studies in die regte laat vaar en tot die Augustynse klooster in Erfurt toegetree, waar hy hom ernstig op teologiese studies toegelê het. Op 3 April 1507 is hy as priester georden en hy het sy eerste Mis in Mel gelei. In 1508 is Luther na Wittenberg ontbied, waar hy as professor in die filosofie by die nuwe universiteit (gestig 1502) aangestel is.
'n Jaar later het hy na Erfurt teruggekeer om by sy eie Augustynse orde onderrig te gee, In 1510 is hy en ʼn kollega na Rome om probleme wat binne die Orde ontstaan het, met die pous te bespreek. Tydens die reis is hy egter geskok deur die wêreldse uitkyk van die Kerk se hoogwaardigheidsbekleërs. Op 19 Oktober 1512 het Luther sy doktorsgraad in die teologie behaal, en daarna het hy sy ou leermeester, Johann von Staupitz, as professor in Bybelse teologie in Wittenberg opgevolg.
Tydens voorbereiding vir lesings oor Paulus se brief aan die Romeine, het hy diep onder die indruk gekom van Romeine 1:16- 17, waarin Paulus sê dat alle mense deur geloof gered kan word. Tot dusver was God vir Luther ʼn veeleisende en veroordelende regter, en daarom het hy gedurig introspeksie gedoen en gebuk gegaan onder skuldgevoelens oor sy sondigheid.
Nou het hy egter deur Paulus tot die slotsom gekom dat God 'n genadige Vader was wat aan alle gelowige mense verlossing beloof het. Hierdie Skrifgedeelte het die sleutel tot sy latere teologiese siening geword en was dus van groot betekenis in die Hervorming. Luther het veral bekendheid verwerf as gevolg van sy uitsprake oor die aflaatbriewe. Volgens die Rooms-Katolieke Kerk van daardie tyd kon mense hul boetedoening in die vaevuur na die dood verkort deur 'n goeie lewe te lei.
As iemand dus 'n goeie daad verrig het, het die kerk telkens 'n aflaatbrief, wat ʼn kwytskelding van straf was, aan hom verkoop. Die aflaatstelsel het hom tot velerlei wanpraktyke geleen. So is daar byvoorbeeld in die tyd van pous Leo X (die vroeë 16e eeu) oënskynlik geld vir die bou van die St. Pieterskerk in Rome ingesamel.
In die geheim is daar egter ʼn ooreenkoms met die aartsbiskop van Mainz aangegaan dat die helfte van die opbrengs aan hom gegee sou word om sy kerkskuld af te betaal. Aflaatbriewe is ten duurste verkoop en Luther was ontevrede oor die manier waarop Johan Tetzel (1465- 1518), 'n Dominikaan in Sakse, die mense uitgebuit het. Met die oog op 'n dispuut hieroor met sy kollegas, het Luther toe sy beroemde 95 stellings teen aflaatbriewe opgestel.
Dit was tentatiewe uitsprake waarin hy onder meer ook die pous gekritiseer het. Op 31 Oktober 1517 is hierdie stellings teen die deure van die Slotkerk van Wittenberg vasgespyker. Sommige geleerdes meen Luther het dit self gedoen, terwyl ander glo dat ʼn onbekende persoon die stellings in die hande gekry en teen die deur vasgespyker het. Die stellings het algemeen bekend geword en word as regstreekse oorsake van die Hervorming beskou.
Ontwikkelings vanaf 1518
wysigSommige mense het geglo dat die dispuut oor die 95 stellings slegs nog 'n twis tussen die Dominikane en die Augustyne was. Onderwyl daar ten gunste van en teen Luther se stellings betoog is, het hy sy 95 stellings in 'n lywige Latynse manuskrip verduidelik. Intussen (op 25 April 1518) het die Augustynse Orde 'n vergadering in Heidelberg gehou waar Luther tot verantwoording geroep is en die pous het die stellings in Rome terselfdertyd as kettery verwerp.
Kardinaal Cajetanus (1469- 1534) het Luther in Oktober daardie jaar vir ʼn persoonlike onderhoud na Augsburg ontbied. Na 'n argument het Cajetanus Luther beveel om hom te verlaat en nie terug te keer nie tensy hy sy woorde onvoorwaardelik terugtrek. Luther het egter geweier om sy stellings te herroep omdat hy geglo het dat sy oortuigings Bybels gefundeer was.
Gerugte het nou die ronde gedoen dat Luther in kettings na Rome gebring sou word, en hy het met behulp van sy vriende na Wittenberg teruggevlug, waar hy deur keurvors Frederik van Sakse teen pous Leo X beskerm is, In 1519 het die Leipzig-dispuut tussen Luther en die teoloog Johannes Eck plaasgevind. Eck het die Rooms-Katolieke leer verdedig en het Luther met sy briljante betoog in die skadu gestel.
Op 15 Junie 1519 het die pouslike bul Exsurge Domine verskyn, waarin die pous Luther met ekskommunikasie gedreig het as hy nie sy stellings herroep nie. Luther het met drie geskrifte hierop gereageer. Die eerste, An den christlichen Adel deutscher Nation ("Adres aan die Christelike adel van die Duitse volk"), was vir die nie-geestelike leiers bedoel. Die tweede geskrif, De captivitate Babylonica ecclesiae praeludium ("Oor die Babiloniese gevangenskap van die kerk"), wat hy vir geleerdes geskryf het, het ʼn geestelike revolusie veroorsaak omdat die sewe sakramente tot slegs drie, naamlik die Doop, Nagmaal en Boetedoening, verminder is. Von der Freiheit eines Christenmenschen ("Oor die vryheid van ʼn Christen") het verlossing deur geloof verduidelik.
Op 3 Januarie 1521 is Luther amptelik deur die pous se Decet Romanum pontificem uit die Kerk geban. Keurvors Frederik het die keiser laat beloof dat hy Luther nie sonder verhoor sou veroordeel nie, en Luther is gevra om voor die Ryksdag van Worms te verskyn. (ʼn Ryksdag was in daardie tyd 'n soort parlementêre vergadering.) Die pouslike gesant, Aleander (1480- 1542) was woedend hieroor, en het geëis dat die keiser die pous se bevel onmiddellik gehoorsaam.
Luther se vriende het hom ten sterkste afgeraai om na Worms te gaan. Hy het egter onder geleiding van 'n kavalkade van Duitse ridders vertrek, en in Worms is hy tot ergernis van sy vyande deur groot skares begroet. In April 1521 het Luther voor die vyandiggesinde keiser Karel V verskyn, sy geskrifte as Bybels geregverdig verdedig, en geweier om enigiets daarvan te herroep,. Dit was by dié geleentheid dat Luther sy betoog met die nou bekende woorde sou afgesluit het: "Hier staan ek - ek kan nie anders nie! God help my! Amen."
Kort daarna is hy ingevolge die Edik van Worms voëlvry verklaar. Sy vriende het hom in Wartburg, 'n kasteel naby Eisenach, versteek, waar hy tot Maart 1522 onder die skuilnaam Junker Jörg geleef het. Hier het hy heelwat geskryf, onder meer ʼn uitleg van die Magnificat (die loflied van Maria, Jesus se moeder, in dip, liturgie). Hy het ook preke oor die sendbriewe en Evangelies geskryf, asook 'n omstrede stuk waarin hy argumente van Latomus, lid van die teologiese fakulteit aan die Universiteit van Louvain, weerlê het.
Uit die Hervormingsoogpunt was dit belangrik dat hy die Bybel in hierdie stadium vanuit die oorspronklike Grieks in Duits begin vertaal het. In 1522 het hy die Nuwe Testament en in 1534 die Ou Testament voltooi. Hoewel hy van medeskrywers soos Melanchton gebruik gemaak het, het die werk regstreeks onder sy leiding geskied. In Maart 1522 het Luther na Wittenberg teruggekeer omdat sekere radikale elemente wat die Hervorming met alle geweld vinniger wou laat verloop, oproer veroorsaak het deur onder meer geweldpleging in die strate en kerke. Luther het sy lesings hervat en
n veral teen onrus en geweld gepreek, omdat hy oortuig was dat hervorming deur die Woord van God moes plaasvind. Nie slegs die Rooms-Katolieke nie, maar ook die Schwarmer (fanatiese hervormers), het by Luther groot kommer gewek, In 1524 het boere-opstande in die Swartwoud uitgebreek, en in Mei 1525 het Luther na aanleiding daarvan die Ermahnung zum Frieden ("Vermaning tot vrede") geskryf, waarin hy met die Swabiese boere se griewe gesimpatiseer het, maar die opstand as 'n sogenaamde "Christelike rebellie" verwerp het.
1525- 1546
wysigSowat 'n jaar nadat Luther sy monnikskleed neergelê het op 13 Junie 1525, is hy met die eertydse non, Katharina von Bora (1499-1552), getroud. Die jaar 1525 was om verskillende redes 'n baie belangrike jaar in Luther se lewe. Op 5 Mei het sy beskermheer, keurvors Frederik van Sakse, gesterf. Die Slag van Frankenhuisen het 'n einde gemaak aan die boere-opstande, terwyl die ekstremistiese leier Thomas Münzer (1 489?-1525) gevange geneem en tereggestel is. In dieselfde jaar het Luther, wat geglo het dat die mens se wil aan die van God onderworpe is, hom finaal losgemaak van die humanis Erasmus, wat die vrye wil van die mens verdedig het.
Luther het in 1525 in sy boek De servo arbitrio ("Die slaafse wil") verduidelik dat die mens in die alledaagse lewe wel vryheid van keuse het, maar dat, sodra dit by ewige verlossing kom, die mens op God se genade moet staatmaak. Die Ryksdag van Speyer (1526) is as gevolg van 'n verwagte Turkse inval uitgestel. Hoewel Karel V, keiser van die Duitse Ryk, baie teen die hervormers gekant was, is sy aandag deur buitelandse politiek in beslag geneem en kon hy nie veeI aandag aan binnelandse sake skenk nie. In 1528 het Luther sy opvattings oor die Nagmaal in sy eie handskrif opgeteken.
Volgens hom moes die sakramente 'n integrale deel van die erediens uitmaak en nie los daarvan staan soos dit by die Rooms-Katolieke Kerk in die liturgiese handel die gebruik was nie. Ook by die interpretasie van die Nagmaal as Goddelike teken aan die mens, het Luther van die kerkgeleerde Zwingli verskil, veral wat Zwingli se uitspraak ten opsigte van die twee nature van Christus betref. Na die Tweede Ryksdag van Speyer (1529) was dit duidelik dat Luther se kerkhervorming ʼn politieke geskil geword het.
Die Rooms-Katolieke vorste wou die ou geloof behou, terwyl die vorste wat deur Luther geïnspireer was, sy leerstellings wou bevorder. Van 1 tot 4 Oktober 1529 het die sogenaamde godsdiensgesprek tussen Luther en Zwingli in Marburg plaasgevind, maar hulle kon nie ʼn ooreenkoms oor die Nagmaal as sakrament bereik nie. In dieselfde jaar het Luther se Grosser Katechismus ("Groot Kategismus") verskyn.
Eers in 1530 kon Karel V hom weer wend tot die binnelandse sake van sy ryk, insluitende die probleme wat die opkomende Protestantisme veroorsaak het.
Hy het toe die Ryksdag van Augsburg byeengeroep, wat twee en 'n half maande later vergader het. Intussen het Philipp Melanchton (1497-1560) 'n belydenisskrif, die Augsburgse Konfessie, opgestel, waarin hy Luther se opvattings verdedig het. Enkele Suid-Duitse stede het egter hul eie Zwingliaanse uitleg opgestel, en dit het in sekere opsigte - veral waar dit handel oor die Nagmaal - van die Augsburgse Konfessie verskil. In 1536 het Melanchton, Bucer en Luther die Wittenbergse Konkordansie (ooreenstemming) gesluit, sodat Lutheranisme ook in die suide van Duitsland inslag gevind het.
Op 13 Desember 1545 is die Konsilie van Trente (algemene kerkvergadering van die Rooms-Katolieke Kerk) geopen, en daar is ernstig oor 'n hervorming binne die Rooms-Katolieke Kerk beraadslaag (die begin van die Teenhervorming). In 1546 het Luther as bemiddelaar in 'n twis tussen twee prinse, graaf Albrecht en graaf Gebhard van Mansfeld, na Eisleben gegaan. Hy was toe reeds siek, en hier, in sy geboortedorpie, is hy op 18 Februarie 1546 oorlede. Hy is in die Allerheiligekerk in Wittenberg begrawe.
Invloed op die Duitse taal
wysigLuther het 'n groot invloed op die Duitse taal en letterkunde uitgeoefen. Van sy talryke publikasies het hy die meeste in sy moedertaal, Duits, geskryf en nie in Latyn nie, soos die gebruik in daardie tyd was. Sy werk was dus vir almal toeganklik en kon, danksy die pas ontdekte boekdrukkuns, wyd versprei word.
Sy belangrikste bydrae tot die Duitse taal was die vertaling van die Bybel, waarvoor hy die Saksiese kanselarytaal (ingewikkelde amptelike taal) as basis gebruik het.
Hieruit het die algemene skryftaal, moderne Hoogduits, ontwikkel. In sy vertaling het Luther heelwat woorde, begrippe en idiome geskep wat later volkseie geword het. Soms, soos in sy Tischreden (verhale wat hy in sy laaste lewensjare aan tafel vertel het), het hy ook die alledaagse omgangstaal gebruik. Luther was voorts die grondlegger van die Protestantse kerkliedere, waardeur die gemeente aktief aan die erediens kon deelneem. In 1524 is die eerste kerkliedereboek gesamentlik deur Luther en kantor Johannes Walther in Torgau uitgegee.
('n Kantor in die Duitse Protestantse kerk is iemand wat met die leiding van die kerkmusiek in die algemeen belas was.) Luther het in sy leeftyd sowat 40 liedere geskryf, waarvan party vertalings van Latynse liedere was. Ander was oorspronklike werke en soms het hy self die melodieë gekomponeer, soos in 'Ein' feste Burg ist unser Gott (" 'n Vaste burg is onse God", in Afrikaans bekend as Psalm 46 "God is 'n toevlug in die nood"). In die geval van liedere soos Vom Himmel hoch, da komm ich her ("Vanuit die hoë hemel daal ek neer", die melodie van Psalm 104 in die nuwe Afrikaanse Psalm- en Gesangboek), het hy van bekende volkswysies gebruik gemaak. Ander bekende Psalms wat van Lutherse oorsprong is, is Psalms 28, 64, en 82. Luther se versamelde werke is uitgegee in die sogenaamde "Weimarer Ausgabe", wat meestal as W.A. afgekort word.
Teologie
wysigDie Woord van God het die basis vir Luther se teologie gevorm. Hy het geglo dat die mens nie deur sy goeie werke gered kan word nie (Rooms-Katolieke leer), maar alleen deur geloof (sola fide) en hy het hierdie stellings gestaaf aan die hand van Paulus se brief aan die Romeine, veral Romeine 3:28: "Ons neem dus aan dat die mens geregverdig word deur die geloof, sonder die werke van die wet." Christus se kruisdood was vir hom die basis van geloof (sy theologia crucis).
Luther het 'n skeiding tussen die Kerk en die Staat bepleit. Die Kerk het tot die geestelike en die Staat tot die wêreldryk behoort. Toe die Turke Wenen in 1529 beleer, het Luther gesê dat God die Christendom deur middel van die Turke oor sy afvalligheid wou bestraf. Om teen die Turke te stry, sou beteken om teen God te stry. Die Kerk en die pous (geestelike ryk) kon die mense om dié rede nie tot oorlog teen die Turke oproep nie, maar slegs tot boetedoening en gebed.
Die keiser (wêreldryk) het daarenteen wel die reg gehad om sy onderdane teen oorheersing te beskerm, maar hy kon hom nie die reg toeëien om dit te doen onder die voorwendsel dat hy die Christendom beskerm nie. Luther het dus die skeiding van Kerk en Staat bepleit, hoewel hy geglo het dat albei instellings van God was. Toe Luther begin skryf oor aangeleenthede binne die Rooms-Katolieke Kerk wat hom gehinder het, was sy bedoeling nooit dat daar tweespalt in die Kerk moes kom nie.
Tog het die skeuring plaasgevind en 'n uitvloeisel daarvan was die oprigting van 'n hele aantal verskillende Lutherse kerke oor die wêreld. In die Skandinawiese lande is die Lutherse kerk die amptelike kerk en word hy deur biskoppe beheer. In Duitsland staan die Lutherse kerk as die Vereinigte Evangelisch-Lutherisehe Kirehe Deutschlands bekend en word hy, soos in Nederland, deur 'n sinode beheer. Die Lutherse kerke in die VSA is in 3 federasies georganiseer.
Die Lutherse Wêreldfederasie (ʼn verenigde kerk) setel in Genève en werk nou met die Wêreldraad van Kerke saam. In Suid-Afrika is die eerste Lutherse gemeente in 1780 in Kaapstad gestig. AI die Lutherse kerke hier te lande staan tans as die Evangeliese Lutherse Kerke in Suid-Afrika bekend.
Sien ook
wysigVerwysings
wysig- ↑ Plass, Ewald M. (1959). "Monasticism". What Luther Says: An Anthology. Vol. 2. St. Louis: Concordia Publishing House. p. 964.
{{cite book}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) - ↑ Ewald M. Plass, What Luther Says, 3 vols., (St. Louis: CPH, 1959), 88, no. 269; M. Reu, Luther and the Scriptures, Columbus, Ohio: Wartburg Press, 1944), 23.
- ↑ Fahlbusch, Erwin and Bromiley, Geoffrey William. The Encyclopedia of Christianity. Grand Rapids, MI: Leiden, Netherlands: Wm. B. Eerdmans; Brill, 1999–2003, 1:244.
- ↑ Tyndale's New Testament, New Haven, Yale University Press, 1989, ix–x.
- ↑ Bainton, Roland. Here I Stand: a Life of Martin Luther. New York: Penguin, 1995, 269.
- ↑ Bainton, Roland. Here I Stand: a Life of Martin Luther. New York: Penguin, 1995, p. 223.
Eksterne skakels
wysig- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409583, volume 17, bl. 185
- Wie was Maarten Luther? (Nederlands)
- Die 95 stellings (Engels)
- Martin Luther - Eine Bibliographie (Duits)
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Martin Luther.
