Winburg Voortrekkermonument
Die geskiedenis van die Winburgse Voortrekkermonument sentreer rondom die vraag wat in die 1930’s ontstaan het oor waar die sentrale monument vir die Voortrekkers opgerig moes word.
Winburg het destyds naas Bloedrivier die vernaamste aanspraak op so ʼn gedenkteken gehad, maar die beslissing het ten gunste van Pretoria geval. Toe daar slegs met 14 stemme teen 12 op Pretoria op die konferensie van 1936 bó Winburg besluit is, is ooreengekom dat die Vrystaat en Natal elk ook op ʼn kleiner monument ter ere van die Voortrekkers aanspraak kon maak.
Historiese agtergrond
wysig
Die Groot Trek was ʼn massa-migrasie van Boere op soek na vryheid en ʼn onafhanklike bestaan. Afgesien van kleiner trekke, is daar in die geskiedenis van die Groot Trek gewoonlik melding van vyf trekgeselskappe – Louis Trichardt, Hendrik Potgieter, Gerrit Maritz, Piet Retief en Pieter Uys. In die monument word elke geselskap deur vyf monumentale skulpvormige suile gesimboliseer.
Die trek van Louis Trichardt het reeds in 1835 sy weg deur die Vrystaat na die Soutpansberg gebaan. Na die slag van Vegkop is die trekgeselskap van Potgieter na Thaba Nchu teruggebring en hier was nou bymekaar die trekke van Potgieter en Maritz. As gevolg van onderlinge struweling met Maritz asook die tekort aan weiveld, het Potgieter na die omgewing van Winburg versit. Meer en meer families het Thaba Nchu verlaat en Potgieter agterna getrek. Maritz self het aan die einde van April 1837 hom ook noord van die Vetrivier gevestig. Hoewel die eerste Voortrekkerbestuur reeds op 2 Desember 1836 by Thaba ‘Nchu in die lewe geroep is, is hierdie bestuursreëling met die aankoms van Piet Retief en sy geselskap van meer as 100 families by die Vetrivier in 1837 verder uitgebrei en aangevul en hierin lê ʼn belangrike betekenis van Winburg in die Voortrekkergeskiedenis.
Op 17 April 1837 is Retief reeds in die omgewing van Thaba Nchu tot “goewerneur” verkies. Tien dae daarna word die reis na die Noorde voortgesit tot aan die Vetrivier en gewerk aan die opstel van grondreëls vir die hele trekgemeenskap en die behoorlike konstituering van Bestuur en Maatskappy. Teen die begin van Junie 1837 was daar ʼn reeks artikels gereed vir voorlegging aan die volk. Op dié manier het die Nege Artikels van Vetrivier in die nabyheid van Winburg ontstaan.
In September van daardie jaar het ook die trek van Jacobus Uys by die Vetrivier aangekom. Daar word bereken dat vanaf April tot November daar in die omtrek van Winburg ʼn 5 000 siele gelaer was.
Kort na die vertrek van Retief het die voortskuiwing van die Trekkers weer begin. Hulle het ooswaarts langs die Sandrivier op beweeg in die rigting van Natal. Tog vorm die latere Winburg die kernpunt of naaf van die Voortrekkerbeweging gedurende die jaar 1837. Selfs na die vertrek van die Trekkers na Natal en Transvaal, het Winburg en sy omgewing nog ʼn taamlike bevolking behou.
Aanvoorwerk
wysigDie keuse van die plek vir die oprigting van ʼn monument is nie ligtelik opgeneem het. Daar is op die roete van die Groot Trek deur die Oranje-Vrystaat veral drie plekke wat in aanmerking gekom het: Thaba ‘Nchu, Winburg en Kerkenberg.
ʼn Monument by Thaba ‘Nchu sou vir die breë publiek van Suid-Afrika geen betekenis hê nie, omdat dit te ver van die hoofpaaie geleë is en daarbenewens binne tuislande was. Kerkenberg is pragtig geleë, maar ongelukkig op die grens van die Vrystaat en nie maklik bereikbaar nie.
Winburg daarenteen, is in die hartjie van die Oranje-Vrystaat geleë. Die Sentrale Volksmonumentkomitee het dan ook destyds besluit dat Winburg die volgende plek is wat aan die beurt sou kom vir die oprigting van ʼn monument. ʼn Koppie op die plaas Rietfontein, onmiddellik ten suide van Winburg, is toe gekies as standplaas vir die monument. Deurslaggewend by die keuse vir hierdie plek was dat dit in die omgewing van die Voortrekkerroetes vir praktiese doeleindes die beste geleë was – doeltreffende toesig vanaf Winburg, bereikbaarheid vanaf die snelweg en voldoende watervoorsiening vanaf die Rietfonteindam. By die keuse van hierdie plek is daarbenewens in gedagte gehou die aanleg van ʼn natuurtuin, ʼn opelugmuseum ensovoorts.
ʼn Monument verrys
wysigʼn Prysvraag is in 1964 uitgeskryf om ʼn ontwerp vir ʼn monument te verkry. Die kompetisie het landswye belangstelling gewek en baie inskrywings is ontvang. Sekere vereistes is met die beoordeling vasgestel: doeltreffende benutting van die terrein en aanpassing by dié wye, ope omgewing, en ʼn rykheid aan simboliek. Ook is gevoel dat die materiaal vir die argitektuur die gees van ons eie tyd moet vertolk.
Slegs argitekte wat in die Republiek woonagtig was, of in Suidwes-Afrika, kon deelneem. Die eerste prys het R500 bedra, die tweede prys R200 en die derde R100. ʼn Totaal van 36 inskrywings is ontvang. Die eerste prys is aan mnre. Hans Hallen en M. Dibb van Durban toegeken, die tweede prys aan mnr. E.J. Bloem van Kroonstad, en die derde pryse van R70 elk aan die argitekte Albert te Groen van Pretoria, Botha, Meyer en Lotter van Pretoria, en James Watson van Johannesburg.
Wit beton wat deur middel van rowwe houtvormwerk in seksies gegiet is, is vir die monument gebruik. Die finale koste van die monument en amfiteater se oprigting, versorging van die terrein ensovoorts, het ongeveer R75 000 bedra. Daar was verskeie planne vir fondsinsameling, maar die Vrystaatse Provinsiale Administrasie moes ruimskoots bydra tot die oprigtingskoste.
Die monument se simboliek was veelsydig. Die suile simboliseer die vyf groot trekgeselskappe, terwyl die opswiepende krommings van die suile die slegs die os nie, maar ook die vorentoe en boontoe beur na hoër ideale en die beskawing van die binneland simboliseer. Die omlyning van die monument verbeeld die dinamiek, stryd en rusteloosheid van die Trek en die ruimtelike groepering die ordeliewende gemeenskap. Die waterbak, wat die suile met vyf geute verbind, versinnebeeld die geloof van die Trekkers. Deur die opening val die lig van bo op die bronsplaat in die beskutte binneruim, wat spreek van die rol van die vrou gedurende die Trek. Die aflei van die water na buite is simbolies van die Trek en van die onrustige gees van die Trekkers en hul invloed wat landstreke deurvloei het.
Inwyding
wysig
Die Voortrekkermonument by Winburg is op 10 Oktober 1968 ingewy. ʼn Reëlingskomitee is in die lewe geroep, asook onderkomitees vir spesiale take. As tema vir die inwydingsplegtigheid is gekies: Die grondwetlike beslag van die Groot Trek in die omgewing van Winburg en die aandeel van die vrou in die Groot Trek.
Vyf verteenwoordigers van buitelandse ambassades het Winburg besoek om die inwydingsplegtigheid by te woon. Destydse staatspresident J.J. Fouche was deel van die belangrike gaste. Daar is erediens gehou, toesprake gelewer, koorsang en vertonings opgevoer en valskermspronge deur die Eerste Valskermbataljon van Tempe, Bloemfontein uitgevoer.
Terwyl president Fouche die onthulling behartig het, het Harvards in formasies van drie verby gevlieg en ná hulle drie straalvliegtuie. Na nog koorsang en ʼn vlagstrykingseremonie, is die skare van meer as twaalfduisend mense uiteen.
Die Vrystaatse Voortrekkermonumentkomitee het sy afsluitingsvergadering op 5 Februarie 1969 gehou. Op dié vergadering is besluit dat die monument en terrein aan die Vrystaatse Provinsiale Administrasie oorgedra word, om die aanleg, instandhouding en versorging van die natuurtuin, asook die verfraaiing van die onmiddellike terrein om die monument as deel van sy bewaringstaak te aanvaar.
Vandag bestuur die Vrystaatse Provinsiale Departement van Sport, Kuns, Kultuur en Ontspanning die terrein, maar die agteruitgang is duidelik. Pogings van die Erfenisstigting om die Departement te oorreed om die Voortrekkermonument en Museum by Winburg te herstel en/of aan die plaaslike gemeenskap oor te dra, was tot dusver onsuksesvol.
Bronne
wysig- Erfenisstigting, 2016. ES en die stand van Groot Trek-verwante erfenishulpbronne. Pretoria.
- Nienaber, P.J. 1978. Die Voortrekkermonument van die Vrystaat. Provinsiale Administrasie Oranje-Vrystaat: Bloemfontein.
- O.J.O. Ferreira, 1975. ʼn Volk se hulde. Perskor: Johannesburg.