Ambrose Lomax

Ambrose Lomax (Lichfield, Engeland, 15 Augustus 1867 - Adelaide, 20 Januarie 1943) was 'n Suid-Afrikaanse fotograaf en apteker van Britse herkoms.

Agtergrond

Hy was die seun van Arthur Lomax, die landelike deken van Cradock en Anglikaanse predikant van Steynsburg. Hy het saam met sy ouers na Suid-Afrika gekom toe hy nog 'n klein seuntjie was. Hy gaan in Kaapland skool, bes moontlik die St. Andrew's-kollege in Grahamstad, en begin daarna sy vakleerlingskap by die aptekersfirma Mager en March op Queenstown. Hy kwalifiseer op 21-jarige leeftyd en doen eers 'n bietjie afloswerk op Aliwal-Noord en vestig hom daarna op Molteno, waar hy sy eie sakeonderneming en fotografiese ateljee begin. Sy fotografiese afdeling het bekendgestaan as The Rembrandt Studio. Die geboutjie wat hy opgerig het, staan nog en was later jare weer 'n apteek, wat intussen ook gesluit het. Lomax het van 1894 tot 1909 op Molteno gewoon.

Apteker

Lomax stel belang in boererate en gebruik dié resepte vir medisyne. Met die oprigting van Molteno se kloktoring in 1903 laat hy dit as sy handelsmerk registreer. Sy Kloktoringsalf en Zinkpyn Specific word landswyd bekend. Die toekoms van Molteno begin egter so onseker lyk toe die laegraadse steenkool wat in die Stormberge ontdek is, nie meer winsgewend ontgin kon word nie en beter steenkool uit Transvaal na Kaapland gebring word, dat Lomax in 1909 na Adelaide verhuis, waar hy 'n nuwe sakeonderneming begin. Daar het veral fotografiese werk hom weer welvarend gemaak. Hy het aanvanklik die apteek op Molteno as 'n tak aangehou totdat dit mettertyd deur ene Cardno oorgeneem en uiteindelik deur Glyn Evans oorgeneem is, wat die interieur gemoderniseer en uitgebrei het. The Rembrandt Studio was agter dié gebou en is in 1972 gesloop. Ná sy dood word die firma op Adelaide deur sy oudste seun oorgeneem en met die hulp van een van sy susters uitgebou sodat A. Lomax (Edms.) Bpk. later jare 'n groot en bekende firma word wat slegs boererate vir die vervaardiging van medisyne gebruik. Geeneen van sy kinders het Lomax se liefde vir fotografie geërf nie.

Fotograaf

Lomax was ook bekend vir die hoë gehalte van sy foto's en het 'n waardevolle fotografiese beeld van Molteno en sy mense geskep. Hy was wetenskaplik aangelê maar ook kunssinnig; slegs die beste lense is gebruik en hy het 'n fyn aanvoeling gehad vir komposisie, tekstuur en lig-effekte. Johannes Meintjes skryf van hom: "As fotograaf het Lomax uitstekend gebruik gemaak van eenvoudige agtergronde, 'akamediese' agterdoeke, plant, bank, stoel en staander, en beligting wat soms magies is. Sy ateljee het 'n glasmuur en glasdak gehad met eenvormige lig dwarsdeur die dag." In sy tyd is al gesê: "Mr. Lomax's pictures are examples of photographic excellence which would be difficult to surpass."

Tydens die Anglo-Boereoorlog, die sentrale punt van sy produksie, neem hy honderde foto's van Britse soldate en militêre onderwerpe. Soldate het by die Rembrandt Studio tougestaan om foto's te kry wat hulle huis toe kon stuur. Hulle het hulself te perd laat afneem, in groepe, op Stormberg-stasie, op begrafnisse en voor geboue. Sy versameling negatiewe is in 1960 op Molteno ontdek deur 'n vriend van die kunstenaar Johannes Meintjes, wat die ou apteekgebou gekoop en toe weer verkoop het en Lomax se ou fotografiese ateljee deur 'n nuwe aptekersfirma oorgeneem is. Sowat 1 400 studies is ontdek, waarvan baie reeds in skerwe of beskadig was. Elkeen was in 'n geelbruin koevert, in drie groottes, met die naam van die besteller op die flap. Dit bied 'n aangrypende beeld van Suid-Afrikaners aan die einde van die 19de eeu en die begin van die 20ste eeu.

Hy was 'n aantreklike man met wakker, blink oë in sy rooierige gesig en 'n groot snor, gewoonlik geklee in 'n tweedpak met 'n paisleydas. Kenmerkend van hom was sy swygsaamheid, want tensy dit nodig was, het hy nooit gepraat nie. Sy enigste tydverdryf was gholf.

Hy trou op 5 Mei 1904 met Ellen Augusta Dodd, dogter van eerw. Douglas Dodd van Molteno. Van hul agt kinders het drie seuns hul as geneesheer en 'n vierde hom as apteker gekwalifiseer. Lomax se broer was John Lomax, 'n prokureur, kranige sportman en dramaturg.

Bekende uitvoerprodukte

Lomax en sy vrou se grafsteen in Adelaide se begraafplaas.

Die Burger berig op 21 Julie 2001 as volg oor twee van Molteno se bekende uitvoerprodukte: "Twee handelsname wat Molteno op die internasionale landkaart geplaas het, is die Kloktoring Medisyne-reeks en die bekende Ouma Beskuit waarvan daar na raming 1 000 miljoen per jaar geëet word. Die eerste baksel Ouma Beskuit is in die winter van 1939 op die plaas Friedenheim net buite die dorp gebak. Daar word vertel dat die destydse AGS-pastoor op 'n dag - op die hoogtepunt van die depressie - na die Bybelstorie oor 'talente' verwys het en toe aan elk van sy vrouelidmate 'n halfkroon (25c) gegee het om mee te gaan woeker. Mev. Nannie (Ouma) Greyvensteyn het toe bestanddele vir beskuit gekoop en die eerste baksel uit die oond van die houtstoof op Friedenheim was die voorloper van 'n produk wat vandag na verskeie lande toe uitgevoer word. Met 140 werknemers is die beskuitfabriek net buite Molteno die grootste werkverskaffer in die omgewing.

"Die eerste medisyne in die bekende Kloktoringreeks was 'n hoesmiddel, Borstol, wat die plaaslike apteker, mnr. Ambrose Lomax, in die winter van 1894 vir die mense van Molteno gemaak het. Gedurende die Groot Griep (1918) het Borstol 'n huismiddel geword. Salf en 'n senupynmiddel is later by die reeks gevoeg. Lomax het die kloktoring op Molteno gekies as kenteken vir sy medisyne. Dié toring - vandag 'n nasionale gedenkwaardigheid - is in 1903 ter ere van koningin Victoria opgerig. Besoekers aan Molteno besoek ook graag die Johannes Meintjes-kunsgalery by die plaaslike hoërskool terwyl damfeeste by die dorpsdam ook baie gewild is. Winterbesoekers moet onthou, die Buffelsfontein-weerstasie, waar die koudste temperature in die land elke winter aangeteken word, is in dié omgewing geleë!"

Fotogalery

Die NG kerkgebou omstreeks 1905
'n Uitsig op die dorp omstreeks 1900
'n Foto van die kinders van A.C. Vice
Die broers Meintjes
'n Foto van die gesin Shaw
Tweeling van J.F. Hattingh

Bronne

De Kock, W.J. 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek. Pretoria: Nasionale Raad vir Sosiale Navorsing, Departement van Hoër Onderwys.
Meintjes, Johannes. 1964. Portret van 'n Suid-Afrikaanse Dorp deur A. Lomax. Molteno: Bamboesberg-Uitgewers.
Meintjes, Johannes in Aucamp, Hennie (red.). 1971. Op die Stormberge. 'n Vertolking van 'n streek. Kaapstad: Tafelberg.
Meintjes, Johannes. 1974. Dorp van drome. Die geskiedenis van Molteno 1874 - 1974. Molteno: Munisipaliteit.
Die Burger, 21 Julie 2001, berig oor Molteno se aantreklikhede.