Anton Hartman

Prof. Anton Carlisle Hartman (Geduld, Springs, Suid-Afrika, 26 Oktober 1918 – Johannesburg, Suid-Afrika, 3 Februarie 1982) was ’n dirigent, uitsaaipersoonlikheid, musiekadministrateur en die laaste nagenoeg vier jaar van sy lewe hoogleraar in musiek aan die Universiteit van die Witwatersrand.

Anton Hartman
Anton Hartman soek omstreeks 1970 plate uit vir 'n uitsending van die SAUK.
Agtergrondinligting
Geboortenaam	Anton Carlisle Hartman
Gebore	26 Oktober 1918 Geduld, Springs, Suid-Afrika
Sterf	3 Februarie 1982 Johannesburg, Suid-Afrika
Genres	Klassiek, opera
Beroep(e)	Dirigent en musiekadministrateur, professor
Instrumente	Klavier, viool
Jare aktief	1939–1977

Hy was onder meer musiekdirekteur van die SAUK, van 1964 tot 1967 voltydse dirigent van die uitsaaikorporasie se simfonieorkes, voorsitter van die FAK se musiekkommissie, musiekadviseur van die Operavereniging van Suid-Afrika (Opsa) en lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. Hy het hom in besonder beywer vir die werke van Suid-Afrikaanse komponiste en die opvoering van operas in Afrikaans. As een van die veelsydigste en bekendste dirigente in Suid-Afrika het hy in later jare gereeld met al die vernaamste orkeste in die land saamgewerk. Die eerste uitvoerings van groter werke deur nie minder nie as 18 van die voorste Suid-Afrikaans komponiste is deur hom behartig. Ook het hy die musiekpatronaat van die SAUK uitgebrei deur gereeld nuwe werke by Suid-Afrikaanse skeppende musici te bestel.

Herkoms en opleiding

Sertifikaat van bywoning van die Internasionale Somer-akademie in Salzburg, 1950.

Hartman was die derde oudste kind van Stephanus Lionel Hartman en sy vrou, Maria Barbara van Ryneveld, 'n niggie van die vlieënier sir Pierre van Ryneveld. Die grondslag vir Hartman se wye belangstelling in die toonkuns is in sy ouerhuis gelê waar sy moeder, 'n kranige pianste, haar liefde vir musiek aan die hele gesin oorgedra het. Hartman het lewenslank op die Rand gewoon en gewerk.

Nadat hy in 1934 aan die Hoërskool Monument op Krugersdorp gematrikuleer het, het hy in 1939 die graad B.Mus. aan die Universiteit van die Witwatersrand, Johannesburg, met lof behaal. In dieselfde jaar het hy ook die Voordraerslisensiaat (klavier) van die Universiteit van Suid-Afrika ontvang waarna hy in 1946 die M.Mus.-graad (cum laude) op die verhandeling ’n Oorsig van Europese musiek in Suid-Afrika aan Wits verwerf het. Uit sy studentejare dateer sy belangstelling in dirigeer en sy eerste kennismaking met die afrigting van klein kore en klein musikale ensembles, maar ook sy geesdrif vir Afrikaanse volksmusiek, lite musiek en eindelik kunsmusiek.

Oorsese studie

'n Dirigeerklas in 1947. Anton Hartman, Hannes Uys, Albert Coates, Blanche Gerstman en Ernest Fleischmann.

Hartman se lewensambisie was om dirigent te word. Sedert 1939 was hy in diens van die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie (SAUK) en so het ’n tydelike verplasing na Kaapstad hom in die geleentheid gestel om in 1947 opleiding in die dirigeerkuns van Albert Coates te ontvang. Terug in Johannesburg kon hy ná 1948 verskeie amateurorkeste asook operakore (in John Connell se operaspeelvakke) afrig en dirigeer, waaronder die Asafkoor.

Hy kon sy studie in dirigering, komposisie, viool en klavier in Europa voortsit onder leermeesters soos Clemens Krauss, Felix Prohaska en Igor Markevitch nadat hy in 1949 die Melanie Pollak-beurs van die Universiteit van die Witwatersrand gewen het. Tesame met staatsondersteuning kon hy in 1950/'51 in Wene, Oostenryk, studeer en in aansluiting ook in Londen en Salzburg studeer het. In 1950 en 1951 is hy tydens die Internasionale Somer-Akademie in laasgenoemde stad as die beste dirigeerstudent aangewys. In 1953 en weer in 1955 het hy as gasdosent by die Somer-Akademie opgetree en is ook genooi om as gasdirigent in Wene, Hamburg en Salzburg (waarheen Markevitch hom in 1953 en weer in 1955 as dirigeerassistent genooi het) saam met bekende orkeste op te tree. In later jare sou talle soortgelyke uitnodigings volg, onder meer in 1966 toe hy die Santa Cecilia-orkes in die Forum Romanum, Rome, gedirigeer het.

Loopbaan by die SAUK

Die Asafkoor oefen onder leiding van Anton Hartman vir die uitvoering van die Messias op 3 Desember 1957.

Hartman ontmoet Igor Strawinski in 1962 op die Jan Smuts-lughawe.

Die SAUK het Hartman in 1952 (of 1951) as hulpdirigent van hul destydse radio-orkes aangestel en in 1953/'54 kon hy tydens die totstandkoming van die vergrote radio-simfonieorkes ’n belangrike rol speel, nadat die Johannesburgse Simfonieorkes tot niet gegaan het. Vier jaar later het hy tydens die Johannesburg-fees ’n uitvoering van In die droogte deur John Joubert gedirigeer. Dis aangebied deur die Nasionale Operavereniging, wat in 1955 gestig is, en die Operavereniging van Suid-Afrika, gestig in 1957, wat in laasgenoemde jaar saamgesmelt het as die Suid-Afrikaanse Operafederasie. Met die inwyding van die Johannesburgse Stadskouburg in 1962 was hy die dirigent van ’n Afrikaanse opvoering van Die verhale van Hoffman (Jacques Offenbach).

Vanweë die reorganisasie wat gevolg het die sentralisasie van die radiowese in Johannesburg, het die SAUK die pos hoof van musiek in die Goudstad geskep en Hartman daarin aangestel. Tog het hy sy dirigeerwerk nie laat vaar nie en op sy versoek is hy in 1964 onthef van administratiewe pleigte sodat hy hom as hoofdirigent aan die SAUK se orkes kon wy. Tot sy pensionering in 1967 het Gideon Fagan gevolglik as hoof van musiek by die uitsaaikorporasie opgetree, waarna Hartman opnuut as musiekhoof aangestel is. Hy het dié pos tot 1977 beklee en hom beywer vir die saak van Suid-Afrikaanse musiek.

Dr. Jan Schutte, eertydse direkteur-generaal van die SAUK, skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel V: "Die bevordering van Suid-Afrikaanse musiek – met Afrikaanse musiek steeds vooropgestel – was vir Hartman 'n roeping, 'n ideaal, wat hom sy lewe lank bygebly het. Hy het dit tot 'n vaste beginsel gemaak om, waar moontlik, die werk van 'n Suid-Afrikaanse komponis in sy programme in te sluit." Deur Hartman se toedoen is talle opdragte gegee aan Suid-Afrikaanse komponiste, onder wie Arnold van Wyk, Stefans Grové, Hubert du Plessis, Gideon Fagan, Graham Newcater, Peter Klatzow en Hans Roosenschoon. Meesal was hy dan ook dirigent tydens die eerste uitvoerings van dié werke. Asterion, die eksperimentele eletroniese radio-opera van Henk Badings (op 'n teks van NP van Wyk Louw) en Badings se toonsetting van "Die bloeddorstige jagter" van G.A. Watermeyer het albei deur Hartman se toedoen tot stand gekom.

Ter wille van die bevordering van uitvoerende musiek en veral die aansporing van jong musici was hy in 1970 die voorspraak vir die jaarlikse SAUK-musiekprys, wat om die beurt toegeken is vir klavierspel en ander instrumente of sang. Dit is al gou gekoppel aan ’n verdere prys wat geskenk is deur SAMRO onder dr. Gideon Roos se leiding.

Vir die grootste gedeelte van sy lewe (van 1937 tot 1977) was Hartman in diens van die SAUK. Schutte skryf: "As hoof van die afdeling musiek was dit in 'n groot mate hy wat beslag gegee het aan 'n beleid van berekende ewewig in die beplanning en aanbieding van programme, met die onderliggende doelstelling om belangstelling en waardering vir musiek, en veral Afrikaanse musiek, by die luistergemeenskap aan te wakker." Hartman was die stukrag agter die samesnoering van die onderskeie streeksorkeste tot een simfonieorkes, wat van 1971 af as die Nasionale Simfonieorkes van die SAUK bekendgestaan het. Hy was ook medeverantwoordelik vir die totstandkoming van die Junior Orkes van die SAUK.

Sy skakeling as musiekhoof van die SAUK met buitelandse uitsaai-instansies, dirigente en kollegas in die musiekwêreld het bygedra om in die buiteland 'n beter begrip van Suid-Afrika se musieklewe te vestig. Hartman het dan ook besoeke aan Suid-Afrika deur musici soos Igor Strawinski, Henk Badings en Karlheinz Stockhausen bewerkstellig.

Musikale opvoeding

Anton Hartman en vier sangers, onder wie P. Markgraaff (regs), aan die repeteer in die laat vyftiger- of vroeë sestigerjare.

Die jeug het 'n voorrangplek in sy musiekbenadering ingeneem, hetsy jong musici vir wie opleidings- en ander geleenthede geskep moes word, of jong mense wat ingelei moes word in die wondere van die musiek. In die 1960's en vroeë '70's het hy sy verbintenis met die FAK, as voorsitter van die musiekkomitee sedert 1953, gebruik om in verskeie Suid-Afrikaanse stede en dorpe en ook in Suidwes-Afrika kursusse oor skoolmusiek van stapel te stuur. Deur orkesbesoeke aan skole het duisende leerlinge die eerste keer met lewende orkesmusiek kennisgemaak.

Hy het in 1970, as erelid van die Suid-Afrikaanse Vereniging van Musiekonderwysers, 'n deurslaggewende rol begin speel in die aanbieding van orkeskursusse tydens spesiale orkeskampe vir kinders. By dié geleenthede het hy as adviseur en soms musiekdirekteur opgetree.

Hoogleraar aan Wits

Ná sy aftrede met pensioen uit die SAUK se diens in 1977, het hy 'n professoraat aan die Universiteit van die Witwatersrand aanvaar, waar hy as hoof van die departement musiek met geesdrif aan 'n akademiese loopbaan begin bou het. Dié pos sou hy tot sy dood beklee.

Wyer deelname

Prof. Hartman se belangstellingsveld het ver buite die musiekwêreld gestrek. Hy het 'n aktiewe aandeel in die kultuurlewe gehad en was lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, het 36 jaar lank (amper die hele tyd as voorsitter) in die Musiekkomitee van die Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge (FAK) gedien, in verskeie komitees van die departement van nasionale opvoeding sitting gehad, was raadslid van die Randse Afrikaanse Universiteit en in 1981 van die Kommissie van Ondersoek na die Skeppende Kunste. Hy het voorts in talle ander hoedanighede diens gelewer en was ook betrokke by die daarstelling van 'n Afrikaanse musiekterminologie en by die samestelling van die Suid-Afrikaanse musiekensiklopedie, waarvan die eerste Afrikaanse deel onder redaksie van prof. dr. J.P. Malan in 1980 verskyn het.

Eerbewyse

In 1962 het die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns sy erepenning vir musiek aan Hartman toegeken en in 1968 het die Universiteit van Stellenbosch hom met die toekenning van 'n eredoktorsgraad vereer wat in 1975 deur 'n soortgelyke eerbetoon deur die Universiteit van die Witwatersrand gevolg is. Hy het die onderskeiding geniet om die SAUK-orkes op verskeie feesgeleenthede te dirigeer, onder meer die inwyding van die Aula en die Amfiteater van die Universiteit van Pretoria.

In 1977 het hy 'n Artes van die SAUK ontvang en in 1979 die Halfeeufeesgedenktoekenning van die FAK. Nadoodse eerbewyse in 1982 was die Goue Erepenning vir Volksdiens deur die FAK en die erepenning vir die bevordering van musiek deur die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. 'n Straat in die Johannesburgse voorstad Vorna Valley is na hom genoem.

Waardering

Dr. Schutte skryf: "Hartman was avontuurlik, ondernemend en doelgerig in die nastreef van sy ideale. Hy het hoë waarde geheg aan professionele integriteit en was daarby 'n toegewyde, gedissiplineerde werker, maar nie sonder 'n sin vir ewewig in sy leefwyse nie. Hy was 'n innemende mens met 'n eiesoortige humorsin. Ten spyte van die ernstige en pynlike aard van sy siekte het hy tot die einde sy taak met geesdrif voortgesit. Die omvang en waarde van sy bydrae tot die musiekontwikkeling en -waardering in Suid-Afrika is uniek in die musiekgeskiedenis van dié land."

Gesinslewe

Prof. Hartman is op 1 Julie 1944 met die sopraan Josina Wilhelmina (Jossie) Boshoff getroud wat saam met hom in Wene studeer het. Sy is in 1983 oorlede. Geen kinders is uit die huwelik gebore nie. Hartman se stokperdjies was sport, reis en lees.

Bronnelys

• Malan, J.P.: The South African Music Encyclopaedia. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 34, nr. 3, Julie 1985

Eksterne skakels

• Litnet akademiese resensie essay: Sulke vriende is skaars: Die briewe van Arnold van Wyk en Anton Hartman, 1949–1981