Asparagales

Asparagales (in Engels ook asparagoid lilies genoem) is die botaniese naam van 'n redelik nuwe orde van eensaadlobbige plante. Die orde word nie in die Cronquist-stelsel (1981) erken nie, maar wel in die APG (Angiosperm Phylogeny Group)-stelsel (1998), APG II-stelsel (2003) en APG III-stelsel (2009).

Asparagales Tydperk: Laat Kryt - tans 100–0 m. jaar gelede PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Asparagus officinalis
Wetenskaplike klassifikasie
Domein:	Eukaryota
Koninkryk:	Plantae
Klade:	Tracheofiete
Klade:	Angiospermae
Klade:	Eensaadlobbiges
Orde:	Asparagales Link
Tipegenus
Asparagus L.
Families
Lys Amaryllidaceae 74 Asparagaceae 75 Asphodelaceae 73 Asteliaceae 65 Blandfordiaceae 64 Boryaceae 63 Doryanthaceae 69 Hypoxidaceae 67 Iridaceae 71 Ixioliriaceae 70 Lanariaceae 66 Orchidaceae 62 Tecophilaeaceae 68 Xeronemataceae 72 sensu LAPG
Sinonieme
Asparagales Bromhead Iridales Dumort.

Die orde se naam kom van die tipefamilie, Asparagaceae. Dit is in 1977 die eerste voorgestel deur Huber. Baie van die families in die orde is voorheen geklassifiseer onder die orde Liliales, 'n baie groot takson wat feitlik alle eensaadlobbiges ingesluit het met kleurryke blomdekblare en geen stysel in hulle kiemwit. Ontledings van DNS-volgorde het aangedui baie van die taksons in Liliales behoort herverdeel te word in drie ordes: Liliales, Asparagales en Dioscoreales. Die grense van die Asparagales en van sy families het die afgelope jare veranderings ondergaan; toekomstige navorsing kan tot nog veranderings en eindelik groter stabiliteit lei. Asparagales is die grootste orde van eensaadlobbige plante; dit bevat 14 families, 1 122 genusse en sowat 36 000 spesies.

Beskrywing

Die orde word duidelik omskryf op grond van molekulêre filogenetika, maar is moeilik om morfologies te definieer, omdat sy lede struktureel uiteenlopend is. Die meeste spesies van Asparagales is kruidagtige, meerjarige plante, hoewel sommige rankplante en ander boomagtig is. Die orde bevat ook baie geofiete (bolle, knolle en wortelstokke). Een van die definiërende eienskappe van die orde is die teenwoordigheid van fitomelanien, 'n swart pigment wat teenwoordig is in die saadvel en 'n swart kors skep. Fitomelanien word in die meeste families van Asparagales aangetref (hoewel nie in Orchidaceae nie; laasgenoemde word as 'n sustergroep van die res van die orde beskou).

Die blare van feitlik al die spesies vorm 'n stywe roset, óf by die basis van die plant óf aan die punt van die stam, maar soms aan die kant van die stam. Die blomme is nie juis kenmerkend nie; hulle is "lelieagtig", met ses blomdekblare en tot ses meeldrade.

Die orde het vermoedelik sowat 120-130 miljoen jaar gelede (vroeg in die Krytperiode) van ander verwante eensaadlobbiges afgeskei, maar omdat dit so moeilik is om die betrokke families te klassifiseer, is ramings moeilik.

Uit 'n ekonomiese oogpunt is Asparagales die belangrikste orde van die eensaadlobbiges naas Poales (wat grasse en grane insluit). Spesies word as kos en smaakmiddels gebruik (byvoorbeeld uie, knoffel, aspersies, vanielje en saffraan); in medisyne en kosmetiek (Aloe); as snyblomme (byvoorbeeld freesias, gladiolusse, irisse en orgideë); en as ornamentele plante (byvoorbeeld daglelies en agapanthusse).

Vergelyking met Liliales

Asparagales word oor die algemeen onderskei van Liliales deur die gebrek aan merke aan die blomdekblare, die teenwoordigheid van stamheuningkelke in die vrugbeginsels eerder as aan die basis van die blomdekblare of meeldrade, en die teenwoordigheid van sekondêre groeisels. Hulle is gewoonlik geofiete, maar met lineêre blare en sonder fyn aartjies in die blare.

Die sade is gewoonlik sonder 'n eksterne epidermis (in die meeste spesies wat vlesige vrugte dra) of, as dit teenwoordig is, bedek met 'n laag swart, koolstofryke fitomelanien (in spesies met droë vrugte soos neute). Daarteenoor het spesies van Liliales sade met 'n goed ontwikkelde buitenste epidermis, geen fitomelanien nie en gewoonlik 'n sellulêre binnelaag.

Die plante wat van die ou Liliales geskei is, is moeilik om te karakteriseer. Geen enkele morfologiese eienskap is oënskynlik uniek aan die orde Asparagales nie.

Bronne

• Stevens, P.F. (2016), Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Gardens, http://www.mobot.org/mobot/research/apweb/, besoek op 7 Februarie 2016 
• Asparagales Link, Missouri Botanical Garden, 2015, http://www.tropicos.org/Name/50324390, besoek op 13 April 2015 
• Haston, Elspeth; Richardson, James E.; Stevens, Peter F.; Chase, Mark W.; Harris, David J. (2009), "The Linear Angiosperm Phylogeny Group (LAPG) III: a linear sequence of the families in APG III", Botanical Journal of the Linnean Society 161 (2): 128–131, doi:10.1111/j.1095-8339.2009.01000.x 
• Bromhead, Edward Ffrench (1838), "An Attempt to ascertain Characters of the Botanical Alliances", Edinburgh New Philosophical Journal 25: 123–134, https://www.biodiversitylibrary.org/page/2506093#page/137/mode/1up, besoek op 21 April 2015 

Skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Asparagales.

• Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.