Gordeldier
Gordeldiere, ook bekend as armadille, (Dasypodidae) is die enigste soogdiere wat beenpantser in hul vel besit; "armadil" is afkomstig van die diere se Spaanse benaming, "armadillo", wat "klein gepantserde een" beteken. Gordeldiere is versprei oor Midde- en Suid-Amerika en woon in verskeie habitats. Die negebandgordeldier (Dasypus novemcinctus) is die enigste spesie wat sy woongebied tot Noord-Amerika uitgebrei het, in die suidooste van die Verenigde State. Merkwaardig van negebandgordeldiere is dat die wyfie telkens die lewe aan 'n geneties-identiese vierling skenk.
| Gordeldiere | |
|---|---|
| |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Filum: | |
| Klas: | |
| Infraklas: | |
| Superorde: | |
| Orde: | Cingulata |
| Familie: | Dasypodidae Gray, 1821
|
| Families | |
| |
Klassifisering
wysig
In die verlede was gordeldiere o.a. saam met die miervreters (familie Myrmecophagidae) en luiaards (familie Bradypodidae) in die orde Edentata ("tandarmes") geklassifiseer, omdat hierdie diere nie snytande of kiestande sou hê nie (of slegs sleg ontwikkelde kiestande het). Daar is later ontdek dat hierdie orde ongeldig is, aangesien min van hierdie families in werklikheid dieselfde gemeenskaplike voorouer gedeel het. Vandag word gordeldiere as die enigste oorlewende familie van die gordeldieragtiges, die orde Cingulata, beskou. Daar is altesaam 21 spesies in agt genera.
Die eerdere benaming, "Edentata", is ook in 'n ander opsig foutief en is as gevolg van 'n vergissing deur die Franse wetenskaplike Georges Cuvier: in teenstelling tot sy aanname het gordeldiere baie tande. Die reuse-gordeldier het die meeste tande van alle landsoogdiere, ongeveer 100.
Die Dasypodidae is 'n ou familie: Utaetus, een van die eerste gordeldiere, het tydens die Eoseen gelewe en baie op die huidige soorte gelyk.
Voorkoms
wysig
'n Gordeldier kan maklik herken word aan sy gepantserde vel. Hierdie beenpantser bestaan uit verskeie, veelhoekige plaatjies wat bymekaar pas en by die kop, skouers en onderste deel van die rug aaneengevoeg is tot 'n onbeweeglike skild. Die plaatjies tussen die kop- en bekkenskild is in geordende rye gerangskik, wat op gordels lyk. Hierdie gordels of bande is los van mekaar, wat beweeglikheid verseker. Die diere se pensvel is met hare bedek en bevat baie minder beenplate, wat op onreëlmatige wyse gerangskik is. Afhangende van die spesie, kan die ledemate en die stert minder of meer bepantser as die res van die liggaam bevat. Die beenplate word met horingagtige skubbe bedek en by sommige spesies kan borselhare waargeneem word, wat tussen die skubbe uitsteek.
Die kleinste spesie, die gordelmol (Chlamyphorus truncatus), weeg minder as 100 gram, terwyl die grootste soort, die reusegordeldier (Priodontes maximus) tot 1,5 m lank kan wees en meer as 60 kg kan weeg. Alle gordeldierspesies besit 'n beenpantser in hul vel en is almal insektivore. Meeste spesies sluit ook ander voedsel in hul dieet in, soos klein gewerweldes, eiers, paddestoele en vrugte.
Voortplanting
wysigDaar is nie baie bekend oor die voortplantingsgewoontes van gordeldiere nie: sommige spesies, soos die negebandgordeldier en die behaarde gordeldier is al bestudeer, terwyl daar weer geen inligting oor die reusegordeldier of Middel-Amerikaanse kaalstertgordeldier beskikbaar is nie. Uit die inligting wat wel beskikbaar is, blyk dat gordeldierwyfies oor die algemeen 'n reuk afgee wat aan die mannetjie duidelik maak wanneer sy begin met ovulasie. Die mannetjies van sommige spesies sal tydens die broeiseisoen digby sy gekose wyfie bly om seker te maak dat geen ander mannetjie met haar paar nie en sodat hy naby is wanneer sy gereed is.
Die pasgebore gordeldiertjies se pantser is sag en word harder namate hulle ouer word. Die moeder speen die kleintjies, terwyl dit blyk dat die vader geen verdere rol speel nie. Met nege maande is meeste gordeldierspesies geslagsryp.
Die negebandgordeldier het 'n ongebruiklike voortplantingstelsel; die wyfie skenk telkens aan vier genetiese identiese kleintjies gebore. (Sien ook Wetenskaplike belang.)
Gedrag
wysigGordeldiere het 'n springrefleks, wat maak dat hulle byna loodreg in die lug spring. Meeste gordeldiere wat deur motors raakgery word, sterf nie as gevolg van die aanvanklike botsing nie, maar spring dan teen die kar se onderkant wat noodlottige wonde kan veroorsaak. Dis nie duidelik hoekom die diere hierdie refleks het nie.
Gordeldiere is nagdiere en slaap oordag in gate of tonnels wat hulle self grou. Hierdie gate kan tot 7,5 m diep wees en word baie vinnig gegrou, terwyl die dier nouliks stop om asem te haal; gordeldiere kan tot 15 minute lank ophou met asemhaling, te danke aan gestoorde lug in hul lugpyp. 'n Gordeldier kan tot 20 tonnels in sy tuisgebied hê – 'n area van ongeveer vier hektaar. Hulle tonnels kan verskeie nooduitgange bevat.
Die tonnels word met verskeie ander diere gedeel: buidelrotte, stinkdiere, katoenrotte, graafuile en selfs ratelslange en katoenstertkonyne kan in die tonnels gevind word.
Spesies
wysigDaar is altesaam 21 gordeldierspesies in agt genera, verdeel in drie sub- of onderfamilies.
|
Onderfamilie Dasypodinae
|
Onderfamilie Euphractinae
|
Onderfamilie Tolypeutinae
|
Negebandgordeldier
wysigDie negebandgordeldier (Dasypus novemcinctus) is die bekendste van die gordeldiere en het 'n relatief sagte pantser. Ondanks sy naam kan hierdie dier egter enigiets tussen agt en elf gordels besit. 'n Volwasse negebandgordeldier is tussen 40 en 50 cm lank en het 'n gemiddelde massa van 6 kg. Hulle het lang ore met 'n spits snoet; hulle sterte en ledemate is oortrek met pantserbeen. Die negebandgordeldier grou eenvoudige gate met sy groot kloue, wat hy sal deel met ander negebandgordeldiere van dieselfde geslag. Hierdie diere se dieet bestaan hoofsaaklik uit miere, akkedisse, klein slange, insekte, slakke en eiers.
Die negebandgordeldier het 'n aantal miljoen jaar gelede in die Verenigde State voorgekom, maar het ongeveer vyf- tot tienduisend jaar gelede verdwyn. In 1854 het die dier weer sy verskyning in Texas gemaak en is vandag van Suid-Carolina en Florida in die Ooste tot selfs Nebraska in die noorde versprei. Die spesie word egter steeds veral met Texas geassosieer en is 'n gewilde dier daar, as gevolg van sy voorliefde vir miere. Hierdie gordeldier geniet die grootste verspreiding van al sy familielede en word suid so ver as Noord-Argentinië aangetref.
Reuse- en kaalstertgordeldiere
wysig
Die reuse-gordeldier (Priodontes maximus, vroeër Priodontes giganteus) is, soos sy naam aandui, die grootste van die huidige gordeldiere en kan tot 150 cm lank word en weeg gemiddeld 28 kg. Uitgestorwe gordeldiere wat in die Tersiêre tydperk gelewe het was egter steeds groter: die uitgestorwe reusegordeldiere (genus Glyptodon) kon so groot soos 'n renoster word, maar het geen verwantskap tot die huidige gordeldiere nie. Vrese dat die reuse-gordeldier se kloue groot skade aanrig wanneer hy soek na termiete het deels daartoe gelei dat die dier oor hul hele verspreiding in die oostelike dele van Suid-Amerika bedreig word.
Kenmerkend van die kaalstertgordeldiere is dat hulle sterte geen pantser het nie, vandaar die idiomatiese benaming van hierdie genus. Die grootste van die kaalstertgordeldiere, die groot kaalstertgordeldier, se verspreidingsgebied is byna so groot as dié van die negebandgordeldier, maar sy bevolkings is baie kleiner. Nes die reuse-gordeldier het hy ook sterk graafkloue aan sy voorpote en lewe hy ook van termiete.
Bolgordeldiere
wysig
Die beskrywende naam van hierdie soort, wat tot die genus Tolypeutes behoort, dui op die diere se vermoë om hulself in 'n volmaakte bol te rol; 'n posisie waarin hulle byna geheel en al onkwesbaar is, behalwe deur aanvalle van die jaguar. Hierdie diere staan ook as "bolitas" bekend, 'n Spaanse benaming wat "klein bal" beteken. Daar is slegs twee spesies bolgordeldiere en hulle verspreidingsbied grens aan mekaar: die gewone bolgordeldier (T. matacus) word in Suid-Brasilië, Paraguay en Argentinië aangetref, terwyl die driebandgordeldier (T. tricinctus) veral in die noordooste van Brasilië lewe.
Voor- en nadele vir die mens
wysig
Baie boere beskou gordeldiere as 'n pes: hulle grou graag in velde waar gewasse geplant word op soek na insekte om te vreet, wat die gewasse beskadig. Hulle vreet egter byna nooit die gewasse self nie, behalwe vir die negebandgordeldier, wat verskeie gewasse vreet, soos grondboontjies, mielies en spanspek. Terselfdertyd word baie van die insekte wat die gordeldiere vreet ook as peste beskou; voor die bevolkings van die reuse-gordeldier drasties gedaal het, was hulle gebruik om blaarsnyermiere in toom te hou, aangesien hierdie insekte se bevolkings reuse getalle kan bereik (sowat 8 miljoen individuele miere) en gewasse geheel en al kan vernietig. Die Noordelike of Middel-Amerikaanse kaalstergordeldier (C. centralis) is een van min spesies wat nie as 'n pes vir gewasse beskou word nie, alhoewel hulle ook lastige insekte vreet.
Vee trap soms in die gate van gordeldiere, met 'n geswikte enkel of gebreekte been as gevolg, terwyl sommige gordeldiere se tonnels vir 'n swak grondoppervlak sorg, wat dyke en padskouers verswak.
Baie gordeldiere word gejag vir hul vleis en pantser. Die pantser word gebruik om mandjies en sierade te maak wat aan toeriste verkoop word. Verder gebruik inboorlinge van Suid-Amerika die pantser om dakke en grafte te bou. Argentynse inboorlinge gebruik die sterte van sesbandgordeldiere om gereedskap in te dra, terwyl die Boliviaanse behaarde gordeldier se pantser in Bolivia en Chili gebruik word vir musiekinstrumente, sierade, gelukbringers en medisyne vir rumatiek.
Wetenskaplike belang
wysig
Gordeldiere wek die belangstelling van wetenskaplikes vir verskeie redes op. Een hiervan is die feit dat wyfies die inplanting van die embrio vir 'n aantal maande kan vertraag en sy tot 20 maande dragtig kan wees – so lank soos 'n olifant. Daar is al aantekening gemaak van 'n wyfie wat drie jaar na die laaste moontlike datum vir bevrugting geboorte geskenk het. Die wyfie van die negebandgordeldier skenk reëlmatig aan vier identiese kleintjies gebore: die embrio, afkomstig van een sel, verdeel in twee en hierdie twee embrios verdeel dan weer in twee. Hierdie vierling het almal dieselfde geslag en is ook geneties identies, wat van besondere waarde vir genetici is.
'n Ander rede is die feit dat die negebandgordeldier een van min diere is wat vatbaar vir besmetting deur die staafdiertjies van melaatsheid is. Alhoewel die staafdiertjie, of basil, reeds meer as 'n eeu gelede geïsoleer is, het geen wetenskaplike tot dusver daarin geslaag om dit uit 'n kultuur te kweek nie en alle monsters is van menslike pasiënte afkomstig. Die Wêreldgesondheidsorganisasie het jare lank 'n gordeldierkolonie aangehou as 'n bron van die staafdiertjies, om eksperimente uit te voer wat moontlik tot 'n nuwe entstof kan lei: die middels wat tans gebruik word om die siekte te veg dui daarop dat hulle al hoe minder effektief word, aangesien die siekte besig is om immuun teen die middels te raak.
Gevare
wysigBuiten die mens, het die gordeldier byna geen natuurlike vyande nie. In die verlede is gordeldiere uitgeroei omdat daar geglo was dat hulle die neste van grondvoëls vernietig het; navorsing het bewys dat hierdie nosie vals is. Verder word die dier se dop gebruik om mandjies te maak wat aan toeriste in Texas verkoop word.
Die gordeldier vorm ook deel van die dieet van die inwoners van Latyns-Amerika .
Bronnelys
wysig| Wikimedia Commons bevat media in verband met Gordeldiere. |
- Gordeldiere in Wêreldspektrum, volume 11. 1983 Ensiklopedie Afrikana: (EDMS) BPK.
- Armadillos in Altruistic armadillos, zenlike zebras, deur Jeffrey Moussaieff Masson. 2006; Ballantine Books: New York.
- Armitage, D. and P. Myers. 2004. "Priodontes maximus" (aanlyn), Animal Diversity Web. Verkry op 1 Februarie 2010.
- McDonald, K., J. Larson and P. Myers. 2009. "Dasypus novemcinctus" (aanlyn), Animal Diversity Web. Verkry op 1 Februarie 2010.
- Abbott, S. 2002. "Chaetophractus villosus" (aanlyn), Animal Diversity Web. Verkry op 1 Februarie 2010.
- Patton, P. and S. Frost. 2009. "Dasypus hybridus" (aanlyn), Animal Diversity Web. Verkry op 1 Februarie 2010.
- Ellis, E. 1999. "Tolypeutes matacus" (aanlyn), Animal Diversity Web. Verkry op 1 Februarie 2010.
- Frostic, A. 2002. "Chaetophractus nationi" (aanlyn), Animal Diversity Web. Verkry op 1 Februarie 2010.
- Chang, J. 2000. "Cabassous centralis" (aanlyn), Animal Diversity Web. Verkry op 1 Februarie 2010.
- Zajic, L. and P. Myers. 2006. "Cabassous tatouay" (aanlyn), Animal Diversity Web. Verkry op 1 Februarie 2010.
- Porrett, M. 1999. "Chaetophractus vellerosus" (aanlyn), Animal Diversity Web. Verkry op 1 Februarie 2010.
