Groot Vlaktes
Die Groot Vlaktes (Engels: Great Plains) is 'n uitgestrekte gebied van prêrie , grasveld, en steppe, wat oos van die Rotsgebergte in die Verenigde State en Kanada lê en 'n oppervlak van sowat 1,3 miljoen vierkante kilometer beslaan. Die Vlaktes strek oor 'n wydte van sowat 500 kilometer.
Die gebied bestaan uit dele van die VSA-deelstate Colorado, Kansas, Montana, Nebraska, Nieu-Meksiko, Noord-Dakota, Oklahoma, Suid-Dakota, Texas en Wyoming en die Kanadese provinsies Alberta, Manitoba en Saskatchewan. In Kanada is die term prairie meer gebruiklik, en die gebied staan dus bekend as die Kanadese Prairie.
Terwyl die Rotsgebergte 'n presiese westelike grens vorm, is daar verskillende definisies vir die Vlaktes se oosgrens. Die regering van president Franklin D. Roosevelt het die 100ste lengtegraad as hulle oosgrens vasgelê. Ander deskundiges het alle randgebiede, wat teen 'n hoogte van 600 meter bo seevlak lê, met 'n lyn verbind en dit as oostelike grens gedefinieer. Daar is ook 'n weerkundige lyn, wat plekke met maksimaal 500 millimeter se jaarlikse reënval met mekaar verbind.
Benaming
wysigDie benaming Groot Vlaktes het in die 1870's ingeburger geraak. Vroeër is na die gebied ook as die Groot Amerikaanse Woestyn (Engels: Great American Desert), Groot Prairiewildernis (Great Prairie Wilderness), Groot Westelike Prairie (Great Western Prairies) en Buffelvlaktes (Buffalo Plains) verwys. Die laasgenoemde term verwys na die bisons of Amerikaanse buffels, wat vroeër nog volop was in die Groot Vlaktes en die bestaansbasis van die Indianestamme in die gebied gevorm het.
Onderverdeling
wysig
Die Groot Vlaktes maak deel uit van die Groot Binnelandse Vlaktes van Noord-Amerika, wat ook die gebied van die Groot Mere en die breë Mississippivallei insluit en in die ooste deur die Appalaggiese Plato begrens word. Die Groot Vlaktes is die mees westelike gedeelte van hierdie geografiese streek en word deur die Geologiese Opmetingsdiens van die Verenigde State (United States Geological Survey) in tien fisiografiese streke onderverdeel:
- die gedeelte van die Missouri-Plato, wat tydens die ystydperk met ys bedek was en die ooste van Sentraal-Suid-Dakota, die noorde en ooste van Noord-Dakota en Noordoos-Montana insluit,
- die gedeelte van die Missouri-Plato, wat vroeër nie met ys bedek was nie en die weste van Suid-Dakota, die noordooste van Wyoming, die suidweste van Suid-Dakota en Suidoos-Montana insluit,
- die Black Hills of Swart Berge van die westelike Suid-Dakota,
- die Hoë Vlaktes (High Plains) van die oostelike Nieu-Meksiko, Noordwes-Texas, die weste van Oklahoma, die ooste van Colorado, Wes-Kansas, die grootste deel van Nebraska (insluitende die Sandberge of Sand Hills) en die suidooste van Wyoming,
- die Grensgebied van die Vlaktes of Plains Border met Sentraal-Kansas en Noord-Oklahoma (insluitende die bergreekse van die Flint, Red en Smoky Hills),
- Colorado Piedmont (die oostelike Colorado),
- die Raton-Seksie van die noordoostelike Nieu-Meksiko,
- die Pecosvallei van Oos-Nieu-Meksiko,
- die Edwards-Plato van Suid-Sentraal-Texas, en
- die Sentraal-Texas-Seksie.
Die term Hoë Vlaktes of High Plains word ook algemeen gebruik om na die hoër geleë gebiede van die Groot Vlaktes te verwys, wat hoofsaaklik wes van die 100°-meridiaan lê. Die 100ste meridiaan kom ook min of meer ooreen met die lyn, wat die Groot Vlaktes in 'n gebied met meer as 500 millimeter jaarlikse reënval en een met minder as 500 millimeter verdeel. In hierdie verband is die Hoë Vlaktes 'n halfdroë steppeland, wat deur weivelde en ekstensiewe boerderygebiede gekenmerk word. Peridieke droogtes kom gereeld voor in die gebied, en as gevolg van sterk winde tree ook verwoestende stofstorms op.
Demografie
wysigAlhoewel die Groot Vlaktes oor die algemeen 'n yl bevolkte gebied is en die grootste deel van die grasland vir boerderydoeleindes gebruik word, is sowat die helfte van die bevolking in klein en mediumgroot stedelike gebiede gekonsentreer. Die grootste metropolitaanse gebiede is Edmonton in die Kanadese provinsie Alberta en Denver in die Amerikaanse deelstaat Colorado.
Ekonomie
wysigMits daar voldoende watervoorrade is, lewer die goeie, vrugbare grond van die Groot Vlaktes beste oesresultate op. Koring is tans die belangrikste landbouproduk en word as lentekoring in die sogenaamde Lentekoringgordel noord van Nebraska en as winterkoring in die sogenaamde Winterkoringgordel van onder meer Oklahoma en Kansas verbou. Daarnaas speel sorghum, vlas en katoen 'n belangrike rol. Veetelers in die gebied konsentreer op vleisbeeste en wolskape.
Die Groot Vlaktes beskik oor groot voorrade natuurlike hulpbronne soos ru-olie, aardgas, steenkool en goud.
Geskiedenis
wysigVroeë geskiedenis
wysig| "The country seems to have a lot of very little." |
| Elliott West, geskiedkundige (* 1945)[1] |
Argeologiese vondse dui daarop dat die eerste menslike nedersettings teen die einde van die laaste Ystydperk omtrent 10 000 v.C. ontstaan het. 'n Langdurige droogte in die tydperk tussen 5000 en 2000 v.C. het die Groot Vlaktes onbewoonbaar gemaak, en eers omtrent 1000 n.C. het Indiane van die Oostelike Woudlandbeskawing weer in die hartland van die Vlaktes begin boer. Latere klimaatsveranderings het weer tot demografiese verskuiwings gelei.
Voor 1900
wysig
Die Groot Vlaktes was in historiese opsig oorspronklik die ryk van belangrike Eerste Nasies (Indiane) soos die Blackfeet, Crow, Sioux, Cheyenner, Arapaho en Comanche, wat hier jag op bisons gemaak het. In die oostelike gedeelte van die Groot Vlaktes het halfnomadiese stamme soos die Arikara, Mandan, Pawnee en Wichita ook dorpe opgerig, wat tydelik bewoon is.
Die Spanjaard Francisco Vasquez de Coronado was in 1540 die eerste Europeër, wat die gebied van die Groot Vlaktes verken het. Teen die einde van die 17de eeu het Franse voyageurs gepoog om handelsbetrekkinge met die plaaslike Indiaanse stamme aan te knoop. Maar eers nadat Frankryk die gebied in 1803 aan die Verenigde State verkoop het, het die Groot Vlaktes vanweë hulle moontlike ekonomiese potensiaal groot belangstelling uitgelok. In die volgende twee dekades het drie ekspedisies die gebied in opdrag van die federale regering verken, maar weens die langdurige droogte, wat destyds in die Vlaktes geheers het, is die streek as die Groot Amerikaanse Woestyn beskryf. Daar is veral trekpaaie vir setlaars aangelê, wat sedert die 1830's op pad na die Pasifiese weskusgebiede van Kalifornië en Oregon was. Vanaf die 1870's het die Amerikaanse leër begin om die Eerste Nasies in die gebied, wat stamme soos die Apaches, Arapahos en Cheyennes ingesluit het, na reservate te verskuif.
Nadat die bisons deur Amerikaanse setlaars en soldate gejag en in die 1870's byna uitgeroei was, terwyl die Eerste Nasies na reservate geboender was, het die Vlaktes oopgestaan vir vrye veeboerdery. In die lente en najaar is die beeste saamgedryf, nuwe kalwers gebrandmerk en beeste, wat bestem was vir verkoop, uitgesonder. Veeboerdery het sy aanvang in Texas geneem en geleidelik na die noorde uitgebrei. Vee uit Texas is na die spoorwegstasies van stede soos Dodge City (Kansas) en Ogallala (Nebraska) gedryf en van hier na slagpale in die ooste vervoer.
Die groot veeplase van dié tydperk is deur baie buitelandse, veral Britse, beleggers gefinansieer. Oorbeweiding en die baie strawwe winter van 1886 het uiteindelik tot 'n ramp gelei, waarin baie beeste verhonger of weens ysige koue gevries het. Boere het nou eers begin om veevoer te produseer waarop hulle hul vee kon laat oorwinter.
Die Homestead Act ("Opstalwet") van die jaar 1862 het bepaal dat 'n setlaar op tot by 160 akkers (65 hektaar) land aanspraak kon maak, mits hy bereid was om vir 'n aantal jare op die grond te boer. Die Dominion Land Act in Kanada het in 1871 'n soortgelyke funksie vervul.
Honderdduisende het aanspraak gemaak op hierdie erwe en dikwels net 'n eenvoudige plaashuis met turf as hulle hoofsaaklike boumateriaal opgerig. Maar baie mense het nie oor die nodige kennis en vaardighede beskik om op die dikwels marginale landbougrond te boer nie. Duitse setlaars uit Rusland, wat in hulle nedersettings in die gebied van die huidige Oekraïne reeds aan hierdie soort klimaat en landbougrond gewend was, het die beste gevaar.
Ná 1900
wysig
Die gebied van die Oklahoma Panhandle met die suidoostelike Colorado, Suidwes-Kansas, die Texas Panhandle en die uiterste noordooste van Nieu-Meksiko het in die laat 1920's en vroeë 1930's as die Dust Bowl (letterlik "stofskottel") bekend gestaan. Oorspronklik is hierdie gebied deur veeteelt gekenmerk, maar as gevolg van die ekonomiese opswaai gedurende en ná die Eerste Wêreldoorlog is die marginale landbougrond van hierdie streek as akkerland gebruik.
Ná 'n aantal jare met goeie reën en hoë oesopbrengste het die groot droogtes in 1934, 1936 en 1937 die land onder stof begrawe. Die impak van die droogtes met hulle katastrofale stofstorms en die Groot Depressie het baie boere dwarsoor die Groot Vlaktes gedwing om hulle boerderye te staak.
Danksy grootskaalse besproeiing het baie gebiede in die Groot Vlaktes sedert die 1950's tot produktiewe graanstreke ontwikkel. Die suidelike gedeelte van die Groot Vlaktes lê oor die Ogalalla-akwifer, 'n uitgestrekte ondergrondse laag van waterdraende strata, wat gedurende die laaste Ystydperk gevorm is. Die oorbenutting van hierdie waterbronne in die droër gebiede van die Vlaktes skep egter probleme.
Sedert die 1920's het die landelike gebiede van die Groot Vlaktes sowat 'n derde van hul bevolking verloor. Die bevolkingsdigtheid het in groot dele van die gebied tot minder as ses inwoners per vierkante myl gedaal. Net in die deelstaat Kansas is daar volgens die plaaslike geskiedkundige Daniel Fitzgerald meer as 6 000 spookdorpe. Die konsolidering van boerderygebiede en die gebrek aan nuwe werkgeleenthede het die demografiese krisis verskerp. Die groot bevolkingsverlies het ook tot die sluiting van 'n aantal hoërskole gelei. Sommige deskundiges het al beweer dat die teenwoordige gebruik van die Vlaktes se droër gedeeltes moontlik nie volhoubaar sal wees nie en voorgestel dat hierdie gebiede as natuurlike weivelde van bisons herstel moet word.
Verwysings
wysig- ↑ Andrew P. Duffin: Plowed Under: Agriculture and Environment in the Palouse. Seattle WA: University of Washington Press 2007, bl. 3
Eksterne skakels
wysig- Geologie