Jerewan

Jerewan (Armeens: Երևան/Jerewan [jɛɾɛˈvɑn] , as amptelike Oos-Armeense naam, of Երեվան volgens die tradisionele spelling, meestal gebruik deur die Wes-Armeense diaspora) is die hoofstad en grootste stad van Armenië met 'n oppervlakte van 227 vierkante kilometer en 'n bevolking van 1 075 800 in 2017. Jerewan is die ekonomiese, kulturele en wetenskaplike sentrum van die land en vorm vanweë sy grootte – meer as 'n derde van die totale Armeense bevolking is hier saamgetrek – 'n eie provinsie.

Jerewan Երևան
Kaart	Wapen
	Vlag
Land	Armenië
Koördinate	40°10′N 44°31′O
Stigting	782 v.C.
Oppervlak:
- Totaal	227 vk km
Hoogte bo seevlak	989 m
Bevolking:
- Totaal (2017)	1 075 800
- Bevolkingsdigtheid	4 824/vk km
Tydsone	UTC +4
- Somertyd	UTC +5
Burgemeester	Tigran Avinyan
Amptelike webwerf	yerevan.am

Jerewan se geskiedenis dateer terug na die 8ste eeu v.C. en die stigting van die Urarteïese vesting Erebuni in 782 v.C., wat van Jerewan een van die oudste stede ter wêreld maak. Die stad spog met talle historiese geboue, beeldhouwerke en fonteine, en sy pragtige argitektuur word deur 'n kleurryke mengsel van materiale – tufsteen, tragiet en basalt in alle skakerings – gekenmerk.

Die stad is ook een van die belangrikste kulturele sentrums ter wêreld. Hier word een van die uitnemendste versamelings historiese manuskripte bewaar: Die Matenaderan-sentrum se unieke versameling van ou handskrifte bevat waardevolle inligting oor die geskiedenis, kultuur en wetenskap van Armenië, die Midde-Ooste, Griekeland en Rome. In 2012 is Jerewan as Unesco se wêreldboekhoofstad benoem.

Geografie en klimaat

'n Uitsig oor Jerewan met die Berg Ararat in die agtergrond

Jerewan is tussen 950 en 1 300 meter bo seevlak aan die Hrasdanrivier geleë, 'n takrivier van die Araks, en in 'n hoefystervormige keteldal wat aan drie kante deur berge omring word. Die suidelike stadsdele beslaan die noordoostelike hoek van die Ararat-vallei waar die Hrasdan- en Getar-riviere die vallei deurvloei, terwyl die hoër geleë stadsbuurte op die Norq- en Qanaqer-heuwels geleë is. Hier het rivierlope op baie plekke diep ravyne uit die landskap gesny.

Vanaf die 20ste eeu het die stadsgebied steeds verder uitgebrei en 'n aantal ou en nuwe nedersettings in die omgewing begin insluit, waaronder Norq, Qanaqer, Avan, Noragavit en Davitashen.

Die stad het 'n kontinentale klimaat met baie warm en droë somers en relatief kort en koue winters. Die gemiddelde jaarlikse temperatuur is 11,6 °C en die gemiddelde jaarlikse reënval sowat 304 millimeter.

Maand	Jan	Feb	Mar	Apr	Mei	Jun	Jul	Aug	Sep	Okt	Nov	Des	Jaar
Gemiddelde temp. [°C]	-5	-2	5	11	19	23	26	25	20	15	8	-1	13
Reënval (cm)	2	2	3	4	4	2	1	1	1	3	2	2	27

Geskiedenis

Vroeë geskiedenis

Die bouvalle van die antieke fort Erebuni

Die eerste menslike nedersettings in die omgewing van Jerewan het reeds sowat 5 000 jaar gelede ontstaan. Versterkte dorpe uit die Bronstydperk sluit Sjengawit, Karmir Bloer, Karmir Berd en Berdadzor in. Argeologiese opgrawings wys dat 'n Urarteïese fort, Erebuni (Էրեբունի), reeds in 782 v.C. op bevel van koning Argisjtis I in die huidige stadsgebied van Jerewan opgerig is om aanvalle uit die Noord-Kaukasusgebied af te weer. In die bloeitydperk van die Urarteïese Ryk is besproeiingskanale en waterdamme in die gebied gebou.

Die fort Teisjebaini (Karmir Blur) is in 585 v.C. deur die Skitiërs verwoes. Tussen die 6de en 4de eeu v.C. was Jerewan een van die sentrums in die Achaemenidiese Ryk se Armeense satrapie. Die tydperk tussen die 4de en 3de eeu v.C. staan weens die gebrek aan historiese gegewens as Armenië se donker tydperk bekend. Die eerste kerk in Jerewan, die Sint-Pieter-en-Pauluskerk, is in die 5de eeu gebou. Die gebou het in 1931 ineengestort.

Jerewan onder buitelandse oorheersing

Gedurende die hoogtepunt van die Arabiere se invalle is ook Jerewan in die jaar 658 ingeneem. Die stad was sedert hierdie tydperk weens sy geografies strategiese ligging by die kruispunt van handelsroetes tussen Europa en Indië steeds belangrik. Die huidige naam Jerewan is sedert die 7de eeu gebruik.

'n Uitsig oor Jerewan, geteken in 1672 deur Jean Chardin

Tussen die 9de en 11de eeu het Jerewan 'n veilige stad binne die Armeense Koninkryk gebly. Uiteindelik is dit deur die Seldjoeke verower. Die Mongoolse heerser Timoer Lenk het Jerewan in 1387 ingeneem en geplunder. Die stad het daarna as die administratiewe sentrum van die Il-khanaat gedien.

Weens sy strategiese ligging het Jerewan 'n twisappel in die langdurige oorloë tussen die Persiese en die Ottomaanse Ryk geword. In die tydperk tussen 1513 en 1737 is die stad veertien keer afwisselend deur albei moondhede verower. Op bevel van sjah Abbas I is tienduisende Armeniërs, onder wie inwoners van Jerewan, in 1604 na Persië gedeporteer. Daarna was sowat tagtig persent van die stad se bewoners Moslems.

Die Franse reisiger Jean Chardin het in die 17de eeu 'n besoek aan Jerewan afgelê en 'n beskrywing van die stad in sy joernaal "Die reise van Cavalier Chardin in Transkaukasië in 1672–1673" gegee. Op 7 Junie 1679 is Jerewan deur 'n massiewe aardbewing verwoes.

Russiese beheer

96-jarige herdenking van die Armeense volksmoord in 2011

Republiekplein

Jerewan is op 1 Oktober 1827 tydens die Russies-Persiese Oorlog van 1826 tot 1828 deur Russiese troepe onder die bevel van Iwan Paskewitsj bevry en in 1828 amptelik deur Persië aan Rusland afgestaan. As gevolg van die Ooreenkoms van Toerkamantsjai het die tsaristiese Rusland die hervestiging van Armeniërs uit Persië en Turkye bevorder. Die Armeense bevolking het weer begin groei, en by die eeuwisseling het 29 033 mense in Jerewan gewoon, waarvan 49 persent Azerbeidjanners (of, volgens die destydse Russiese bronne, Azerbeidjanse Tatare), 48 persent Armeniërs en twee persent Russe.

Die stad het in ekonomiese en politieke opsig begin groei. Ou geboue is afgebreek en deur nuwe geboue in die Europese boustyle vervang. In 1829 is Armeniërs uit Persië gerepatrieer en in 'n nuwe stadswyk gevestig. In die 1830's het Jerewan 'n oejezd, 'n Russiese administratiewe eenheid, geword. Tsaar Nikolaas I van Rusland het Jerewan in 1837 besoek.

Die eerste algemene plan van die stad is in 1854 opgestel. Tussen 1850 en 1860 is die vrouekolleges van Sint Hripsime en Sint Gajane en die Engelse Tuin geopen. Die eerste drukkery is in 1874 in bedryf gestel, en die eerste teater het in 1879 naby die Sint-Pieter-en-Paulkerk geopen. 'n Spoorwegverbinding met Aleksandropol, Tbilisi en Joelfa is in 1902 ingewy, en in dieselfde jaar het ook die eerste openbare biblioteek lesers gelok. Die eerste telefoonverbindings, wat in 1913 in bedryf gestel is, is deur 80 intekenaars gebruik.

Die Oktober-rewolusie van 1917 het 'n einde aan die Russiese Ryk gebring. Die Armeense, Georgiese en Moslemleiers van Transkaukasië het saamgesmelt en die Transkaukasiese Federasie gevorm, wat amptelik sy afskeiding van die Russiese Ryk afgekondig het.

Onafhanklikheid: 1917–1920

Ná die Russiese Rewolusie van 1917 het Jerewan in die volgende jaar deel gevorm van die kortstondige, onafhanklike Transkaukasiese Federasie, met die hoofstad Tbilisi. Op 28 Mei 1918 het Jerewan die hoofstad van die onafhanklike Eerste Republiek van Armenië geword.

Met die inval van die 11de Rooi Leër op 29 November 1920 het die stad in die Sowjet-magsfeer beland. Nasionalistiese Armeense troepe het Jerewan in Februarie 1921 nog 'n keer beset, maar op 2 April het die Sowjetunie die stad herower.

Jerewan onder Sowjet-heerskappy

Die stadsaal van Jerewan

Die Engelse Park in Jerewan is 'n gewilde plek vir huweliksfoto's

Jerewan het die hoofstad van die nuutgestigte Armeense Sosialistiese Sowjetrepubliek geword, een van vyftien republieke in die Sowjetunie. Die Sowjet-tydperk het die stad, wat oorspronklik net vir enkele duisende inwoners bedoel was, in 'n moderne metropool met meer as een miljoen mense omgeskep. Die nuwe Jerewan is volgens ontwerpe van die bekende Armeense argitek Alexander Tamanian ontwikkel, wat daarin geslaag het om nasionale tradisies met die eietydse stedebou te versoen. Sy ontwerpe berus op 'n straal- en kringvormige stadsuitleg, wat uiters geskik was vir die plaaslike terrein en sedertdien tot een van die belangrikste besienswaardighede in Jerewan ontwikkel het.

Tamanian se uitleg is op die bestaande ou strukture van die stad afgedwing en het gevolglik tot die sloping van 'n groot aantal histories belangrike geboue soos kerke, moskees, die Persiese fort, baddens, basare en karavanserais gelei. Die stad is omgeskep tot 'n groot industriële, kulturele en wetenskaplike sentrum met meer as 200 belangrike nywerheidsondernemings – een van die grootste in die Sowjetunie.

Tydens die 50ste herdenking van die Armeense volksmoord het 'n algehele staking teen die Sowjet-heerskappy plaasgevind – die eerste betoging van hierdie aard in die Sowjetunie – waarmee die amptelike erkenning van die uitwissing van Armeniërs in Turkye geëis is. In 1968 het Jerewan sy 2 750ste verjaarsdag gevier. Die eerste stasies van Jerewan se moltrein-netwerk is in 1981 geopen.

Onafhanklikheid

Gedurende die Spitsberaad van La Francophonie is 'n Village de la Francophonie opgerig waar belangstellendes meer inligting kon kry oor die kultuur van Franssprekende lande en Armenië. 'n Uitstalling het die betrekkinge tussen La Francophonie en Armeense kunstenaars behandel

Ná die ontbinding van die Sowjetunie het Jerewan op 21 September 1991 weer die hoofstad van die onafhanklike Republiek van Armenië geword. Opgradering van die gas- en elektrisiteitsvoorsiening was in die eerste jare van onafhanklikheid een van die stad se knellendste vraagstukke. Dit is eers in 1996 opgelos.

In 2018 was Jerewan die gasheerstad van die XVIIde Spitsberaad van La Francophonie, die Vereniging van Franssprekende Lande.

Ekonomie

Yerevan Brandy Company

Brandewynvate in die kelders van die Yerevan Brandy Company

'n Glas Ararat-brandewyn uit Jerewan

Die geskiedenis van Jerewan se bekende brandewynfabriek gaan terug na 1877 toe die koopman Nerses Tairjanz hier sy wyn- en brandewynfabriek gestig het. In 1899 het hy die onderneming vir 50 000 roebel aan die Russiese koopmansdinastie Sjoestof verkoop. Die Armeense brandewyn is tydens die Paryse wêreldtentoonstelling in 1900 aan die Europese publiek bekend gestel en het by 'n blindproe-kompetisie die Grand Prix of "groot prys" behaal. Verbonde hieraan was die reg om die produk voortaan nie net as brandewyn nie, maar ook amptelik as konjak te bemark.

Die onderneming is kort ná die stigting van die Armeense SSR in 1920 genasionaliseer. In 1948 is die brandewynafdeling as 'n afsonderlike bedryf afgestig en vanaf 1953 in 'n eie fabrieksgebou gehuisves. In die Sowjetunie het die produkte nie-amptelik as "Armeense konjak" bekend gestaan. Terwyl die Franse naam cognac tot brandewyn uit die omgewing van die gelyknamige stad beperk sou word, is in Sowjet-Rusland na alle brandewyn-soorte, wat volgens 'n bepaalde proses gedistilleer is, as konjak verwys. Die Armeense konjak was egter geen nabotsing van die oorspronklike Franse drank nie. Op internasionale markte is die produk as Armenian Brandy bemark.

Naas gewone groothandels-brandewyn woord ook spesiale soorte bemark wat 25, 30, 40 of selfs 70 jaar lank in eikevate gestoor is en pryse van enkele duisend € per bottel behaal.

Ná die onafhanklikwording van Armenië het Jerewan se brandewynfabriek sy monopolie op brandewyn van gehalte verloor. Die onderneming, wat tans 500 mense in diens het, is in 1998 as geslote aandelemaatskappy geprivatiseer en aan die Franse maatskappy Pernod Ricard verkoop. Op westelike markte staan die onderneming, wat sy produkte na 25 lande uitvoer, tans as Yerevan Brandy Company bekend.

Museums en biblioteke

Die Matenadaran

Die Matenadaran

Die Evangelie van Lasarus dateer van 887

Die Matenadaran (Oud-Armeens: "Biblioteek") is 'n indrukwekkende grys basaltgebou wat op een van Jerewan se heuwels opgerig is en as beduidende wetenskaplike sentrum dien waar navorsings- en konserveringswerk ten opsigte van waardevolle nasionale geskrifte verrig word.

Trappe lei na die monument wat ter ere van Mesrop Masjtos, die skepper van die Armeense alfabet, opgerig is. Sy figuur hou een hand omhoog en wys vir sy eerste skolier, wat voor hom op sy knieë geval het, die weg na kennis deur middel van lees en skryf. Die muur agter die standbeeld is met Armeense letters versier.

Die Armeniërs het hul handskrifte in die antieke tyd en in die Middeleeue sorgvuldig bewaar sodat hulle steeds 'n beslissende rol in die Armeense volk se stryd teen geestelike onderdrukking en assimilasie kon speel. Groot kloosters en universiteite het oor sogenaamde skriptoria of skryfkamers beskik waar kalligrawe die werke van Armeense geleerdes en skrywers net soos vertaalde werke van buitelandse outeurs gekopieer het.

So bewaar die Matenadaran tans die kosbaarste geskrewe skatte van die Armeense volk. Sy versamelings bevat sowat 15 000 ou boeke en fragmente asook 'n argiefafdeling met meer as 100 000 historiese dokumente wat in die tyd tussen die 14de en 20ste eeu ontstaan het. Ondanks die ywerige werk van middeleeuse kalligrawe en kopieerders het as gevolg van Armenië se onstuimige geskiedenis net 'n klein gedeelte van Armeense handskrifte tot vandag bewaar gebly.

Net in 1170 het vreemde veroweraars meer as 10 000 ou manuskripte uit verskillende kloosters in die Armeense vesting Balaberd verbrand. Sowat 25 000 Armeense handskrifte het bewaar gebly, en hiervan word tans 10 700 foliante en 2 500 fragmente in Jerewan se Matenadaran-versameling bewaar. Hierdie versameling bevat kerklike en wêreldlike tekste uit alle vakgebiede, naas Armeense vertalings van antieke en middeleeuse skrywers waarvan die oorspronklike werke soms lankal verlore gegaan het en wat derhalwe slegs as Armeense uitgawes oorgelewer is (waaronder werke van Aristoteles, Eusebius van Caesarea, Zenon van Elea, Johannes Chrysostomos en ander).

Die Matenadaran dien veral as navorsingsinstelling en argief. Enkele van sy waardevolste, pragtigste en mees interessante handskrifte, prente en dokumente is vir die algemene publiek in 'n vertoonsaal toeganklik. Die oudste fragmente van die versameling dateer uit die tyd tussen die 5de en 8ste eeu. Die vroegste volledige boek, die Evangelie van Lasarus op perkament, het in 887 ontstaan en die oudste handskrif op papier in 981. In ander dele van Europa is papier eers vanaf die middel van die 12de eeu gebruik.

As basis vir die Matenadaran-versameling dien die kloosterbiblioteek van Etsjmiadsin wat sy oorsprong in die 5de eeu het en in 1920 genasionaliseer is. Hierdie kloosterbiblioteek het blykbaar reeds in die antieke tyd en in die middeleeue 'n leidende rol as argief van waardevolle geskrifte gespeel en 'n omvangryke versameling bewaar. Armeniërs in die buiteland skenk dikwels waardevolle ou handskrifte en boeke aan die Matenadaran.

Die Kaskad of "Waterval"

Tamanian-straat, soos gesien vanuit die Kaskad

Leeu-beeldhouwerk op die derde vlak van die Kaskad

Die Kaskad is 'n groot gebouekompleks wat op 'n reusagtige trap lyk en die Kentron-buurt in Jerewan se middestad met die Monumentebuurt verbind. Die kompleks huisves onder meer die Cafesjian-kunsmuseum.

Planne vir die kompleks is oorspronklik deur die argitek Alexander Tamanjan (1878–1936) ontwerp. Sy idee was om die noordelike en sentrale stadsdele – die historiese woon- en kulturele buurte van Jerewan – deur middel van 'n uitgestrekte kompleks met watervalle en tuine op een van die stad se heuwels met mekaar te verbind. Ongelukkig het sy planne in vergetelheid geraak en is eers in die 1970's deur Jerewan se hoofargitek, Jim Torosjan, hervat.

Torosjan het Tamanjan se oorspronklike konsep met nuwe idees gekombineer, waaronder 'n reusagtige buitetrap, 'n lang binnenshuise skag met 'n reeks hysbakke, en 'n uitgebreide netwerk van sale, binnehowe en buitetuine met 'n verskeidenheid skulpture wat na Armenië se ryk historiese en kulturele erfenis sou verwys.

Die boubedrywighede vir Torosjan se ontwerp het nog in die 1980's tydens die Sowjet-bewind begin, maar is ná die aardbewing van 1988 en die verbrokkeling van die Sowjetunie in 1991 tydelik gestaak. In die tyd ná Armenië se onafhanklikwording het die ekonomiese krisis die voltooiing van die projek verder vertraag.

Eers nadat die kompleks kort ná die eeuwisseling deur die Armeens-Amerikaanse sakeman Gerard Cafesjian gekoop is, is die projek in samewerking met die stadsregering en die regering van die Republiek van Armenië in 2002 hervat. Die hele kompleks is sewe jaar lank volledig gerenoveer en dele daarvan tot 'n kunssentrum omgebou wat die naam van die weldoener dra.

Monumente

Tsitsernakaberd

Die Russiese president Wladimir Poetin het in 2001 'n besoek aan Tsitsernakaberd gebring

Tsitsernakaberd, letterlik die "Swaelvesting", was nog tot in die middel van die 1950's 'n dig beboste heuwel. Destyds is hier twee groot komplekse opgerig, 'n sport- en konsertkompleks met 6 000 sitplekke waar onder meer wedstryde van die 32ste Skaakolimpiade in 1996 plaasgevind het, en 'n monument ter nagedagtenis van die 1,5 miljoen slagoffers van die Aghet of Armeense volksmoord in Turkye in 1915.

'n Spits toelopende grys basaltobelisk versinnebeeld die heropstanding van die Armeense volk, terwyl kringvormige basaltstele 'n sluitende hand simboliseer wat die ewige vuur in die monument beskerm. Elke jaar op 24 April vergader hier duisende Armeniërs om die slagoffers van die eerste groot volksmoord van die 20ste eeu te herdenk.

In die nabygeleë Muur van Swye is die name van dorpe en stede in Turkye ingegraveer wat vroeër deur Armeniërs bewoon is. Enkele nuwe grafstene is vir die slagoffers van die gewapende konflik in die Republiek van Nagorno-Karabach opgerig. 'n Museum oor die Armeense volksmoord is vlakby die monument geleë.

Vervoer

Zvartnots Internasionale Lughawe

'n Modelfoto van die Zvartnots-lughawe

Die lughawe se nuwe terminaal

Die Zvartnots Internasionale Lughawe, wat in 1961 gebou is, is sowat 12 kilometer wes van Jerewan se middestad in Zvartnots geleë. Dit is tans die besigste lughawe in Armenië en die tweede besigste in die Kaukasus-gebied ná Bakoe se Heydər Əliyev-lughawe. Die lughawe is in die 1980's gerenoveer en van 'n nuwe terminaal voorsien om in die destydse Sowjetunie se groeiende lugvervoerbehoeftes te voorsien.

Nadat Armenië in die 1990's sy onafhanklikheid verklaar het, het die groei in lugvragvolumes in 1998 die bou van 'n nuwe vragterminaal nodig gemaak wat met sy moderne tegniese toerusting jaarliks sowat 100 000 ton lugvrag kan hanteer.

In 2001 is 'n kontrak met Armenia International Airports CJSC, 'n dogtermaatskappy van Corporación América, aangegaan waarvolgens die bedrywighede op die lughawe vir die volgende 30 jaar op 'n konsessie-grondslag deur dié Suid-Amerikaanse onderneming in besit van die Armeens-Argentynse sakeman Eduardo Eurnekian uitgevoer sal word. As deel van die kontrak het Armenia International Airports CJSC hom verplig om die lughawe te renoveer en uit te brei en sy geriewe en dienste te moderniseer sodat dit 'n leidende rol by die ontwikkeling van handel en toerisme tussen Asië en Europa sal kan speel.

Renovasie en uitbreidingswerk aan die lughawe het in 2004 begin. Die aanloopbaan is net soos veiligheidsgeriewe by internasionale standaarde aangepas. Ná 'n boutyd van veertig maande is 'n nuwe terminaal op 1 Junie 2007 geopen. 'n Tweede nuwe terminaal is op 16 September 2011 ingewy. In 2010 het Zvartnots Internasionale Lughawe 1,6 miljoen passasiers en 9 783 vliegtuigbewegings gehanteer, 'n groei van respektiewelik 11,4 en 12,5 persent teenoor die vorige jaar. Die lughawe kan tans enige tipe vliegtuig hanteer, insluitende die Antonof An-124, Boeing 747-400-makrostraler en Airbus A380.

Eksterne skakels

• (ka) Amptelike webwerf