Klipdassie
Die klipdassie (Procavia capensis) of klipdas is 'n dassie wat wydverspreid in mesiese en dorre gebiede van suidelike en sentraal-Afrika, asook die Nabye Ooste en die kusstrook van die Rooisee voorkom. Dit is die bekendste verteenwoordiger van die dassiefamilie (Procaviidae), waarvan die voorlopers aan olifante, klaasneuse en die erdvark verwant was. Klipdassies is klein, maar frisgeboude, bruinerige diere met kort ore en merkwaardige pote met hoewe.
| Klipdassie[1] | |
|---|---|
_(46255358441).jpg)
| |
| Klipdassie by Hermanus, Wes-Kaap | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Filum: | |
| Klas: | |
| Orde: | |
| Familie: | |
| Genus: | Procavia Storr, 1780
|
| Spesie: | P. capensis
|
| Binomiale naam | |
| Procavia capensis (Pallas, 1766)
| |
| |
| verspreiding | |
Die hoewe sowel as kiestande toon ooreenkomste met dié van renosters, hoewel hulle nie nouverwant is nie. Hulle leef in groot kolonies in klipperige gebiede. Hulle is plantvreters wat min water drink, wat meebring dat die urinekonsentraat baie hoog is. Die neerslag wat oorbly nadat die water uit die urine verdamp het, staan as klipsweet bekend.
Geskiedenis
wysigDie klipdassie se Afrikaanse naam dateer uit die vroeë Suid-Afrikaanse geskiedenis. In 1601 het 'n Nederlander, kaptein Joris van Spilbergen, op die huidige Dasseneiland (in die Atlantiese Oseaan, wes van Yzerfontein) aan land gegaan en na sy vertrek geskryf oor onder meer 'n aantal diere wat volgens hom soos die "steendasch" (die Europese ratel) gelyk het. Die diere waarvan hy gepraat het, was Procavia capensis, hoewel hulle glad nie soos die betrokke ratels lyk nie.
Die "steendasch" het later "klipdassie" geword. Van Spilbergen het ook gevind dat die vleis van klipdassies baie smaaklik is. Dit het glo soos lams- of skaapvleis geproe, en om die tekort aan vars vleis aan die Kaap te verlig, het hy klipdassies op Dasseneiland laat vang en hulle op Robbeneiland vrygelaat om aan te teel. Ook Jan van Riebeeck het van klipdassievleis gehou, en hy het jagpartye na Dasseneiland onderneem om klipdassies te jag.
Hy was ook baie begaan oor die welstand van die klipdassies wat op Robbeneiland vrygelaat is, en in 1653 het hy beveel dat soveel moontlik van die diere op die eiland geplaas moet word. 'n Jaar later het hy selfs die jag op klipdassies verbied sodat hulle kon aanteel.
Bou
wysig
.jpg)
Hul kleur wissel van grysbruin tot vaalbruin met 'n geel of rooi skynsel en fyn swart spikkeltjies. Op die rug is daar 'n langwerpige kol swart hare wat by ander soorte dassies wit of geel is. Die soogdier het nie 'n stert nie, hulle lyk amper soos marmotte. Die mannetjie (3,2 – 4,7 kg) is effens swaarder as die wyfie (2,5 – 4,2 kg).
Die klipdassie (Procavia capensis) is 'n klein, bruinerige dier wat soos 'n marmot of 'n konyn met baie kort ore lyk. Klipdassies en ander dassies, wat hoofsaaklik in pelskleur en leefwyse verskil, vorm die familie Procaviidae en was vroeër in die orde van die hoefdiere (Ungulata) ingedeel, maar word tans in 'n eie orde, Hyracoidea, geklassifiseer.
Die pote van hierdie diere is baie eienaardig. Daar is 5 tone (waarvan een rudimentêr is) aan die voorpote, en 3 aan die agterpote. Die binnekantste toon van elke agterpoot eindig in 'n gekromde klou, terwyl die ander tone almal in kort naels of hoewe eindig wat net in grootte van die van renosters verskil.
Die pote is van soolkussings voorsien. Wanneer die dier tussen rotse beweeg, word die kussings op so 'n wyse teen die rotse gedruk dat 'n lugleegte ontstaan wat meebring dat die sool vassuig. 'n Klierafskeiding hou die sole voortdurend klam. Die bokaak dra een paar snytande wat goed ontwikkel is en net soos dié van knaagdiere geboë is.
Dit groei ook weer namate dit afgeslyt word. In die onderkaak kom 2 paar snytande voor. Daar is 'n oop ruimte tussen die snytande en die maaltande, wat soos dié van 'n renoster lyk. 'n Ander kenmerk van die klipdassie is die klier wat op 'n haarlose deel van die vel bo-op die rug voorkom. Die kleur van die langerige haarklossies wat daaromheen groei en dit bedek, is altyd ligter as die van die dier se pels. Daar word aangeneem dat dassies 'n baie ou dieregroep is wat tot die Afrotheria behoort.
Fossiele van byna 40 miljoen jaar gelede wat gevind is, dui egter daarop dat die vroeë voorgangers baie groter was en selfs so groot soos perde kon gewees het.
Habitat en gewoontes
wysig.jpg)
.jpg)
Hulle verkies om op rotse, kranse of klipkoppies met 'n bedekking van bosse of bome te bly. Hulle vreet gras, struike en kruide. Die dier is daglewend. Hulle bly in kolonies wat wissel van vier tot 'n paar honderd met 'n geordende hiërargie. Hulle kan goed boomklim en sit eers in die son om warm te word voor hulle begin wei. Een tot ses kleintjies word na 'n dratyd van ±7½ maande gebore; tussen September en Oktober in die winterreënvalgebiede en Maart en April in die somerreënvalgebiede.
Hule het baie natuurlike vyande waaronder die bruinhiëna, luiperd, wildehond, rooikat, wildekat, muishonde, breëkop-, witkruis- en grootjagarende, benewens ander roofvoëls. Omdat hierdie jagdiere egter deur die mens uitgeroei word, het klipdassies in sekere gebiede 'n plaag geword wat die weiding van kleinvee vernietig. In hul klipperige tuistes in Afrika, die Nabye Ooste en Arabië leef hulle baie sosiaal en vorm groot kolonies van tot 60 diere saam. Die kolonies is saamgestel uit afsonderlike families wat uit een volwasse mannetjie, 'n aantal wyfies en hul kleintjies bestaan. Hulle is by uitstek dagdiere wat baie lief is om bo-op die rotse in die son te sit en bak.
As die diere hul skuilings in rotssplete of tussen klippe verlaat, hou 'n aantal mannetjies altyd wag en waarsku hulle die res as daar gevaar dreig. Hul gehoor- en gesigsvermoë is baie skerp en hulle beskik oor ʼn aantal verskillende geluide waarmee hul kan kommunikeer. Klipdassies is plantvreters wat hoofsaaklik van blare, gras, bessies en boombas leef. Hulle drink selde en hul maaginhoud is dan ook in vergelyking met die van ander diere baie droog, met die gevolg dat die urinekonsentraat baie hoog is.
Sodra die water uit die uitgeskeide urine verdamp het, bly daar 'n witterige neerslag van verskillende soute oor. Dit staan bekend as klipsweet (hyraceum), wat volgens boererate in poeiervorm vir blaasaandoenings en sekere vrouesiektes gebruik kan word. Klipsweet word ook vir die bereiding van parfuum gebruik. Die versameling van klipsweet word vergemaklik deurdat klipdassies die gewoonte het om almal op dieselfde plek te urineer. 'n Klipdassiewyfie is 7 maande dragtig en gewoonlik word 2 of 3 kleintjies in 'n skuilplek tussen rotse gebore. Soms word tot 6 kleintjies op 'n keer gebore. Hulle kan reeds by geboorte sien en is binne 'n kort tyd selfstandig.
Ander dassies
wysigDie ander verteenwoordigers van die familie Procaviidae word in twee genera ingedeel, naamlik Heterohyrax en Dendrohyrax. Eersgenoemde is so nou aan die klipdassie verwant dat sommige dierkundiges hulle ook onder die genus Procavia klassifiseer. Die bekendste spesie van die genus is die geelkoldas (Heterohyrax brucei), wat in Namibië, Limpopoprovinsie en verder noordoos aangetref word. Die leefwyse en voorkoms van die geelkoldas verskil feitlik glad nie van die van die klipdassie nie. Opvallend is egter dat die hare oor die rugklier wit is. Die meeste spesies boomdasse, ook bosdasse genoem (genus Dendrohyrax) is boomlewend en kom in die woudstreke van Afrika voor. Een spesie, Dendrohyrax arboreus, word ook langs die KwaZulu-Natalse ooskus aangetref. Hulle woon in hol boomstamme of in digte loof en is nagdiere. Die draagtyd en gewoonte om op dieselfde plek te urineer, stem met die van klipdassies ooreen, maar die wit hare oor die rugklier is langer en kan orent staan wanneer die dier opgewonde is.
Heterohyrax c. syriaca, kom in Sirië en ander Midde-Oosterse lande voor, en word tans as 'n subspesie van die klipdassie gereken. Gevolglik is klipdassies (Hebreeuse meervoud: sjefanim) die spesie wat in die Bybel deur Dawid en Salomo vermeld word:[3] "Die hoë berge is 'n tuiste vir die klipbokke, die rotse is 'n skuilplek vir die dassies" (Psalm 104:18), en "hulle is uitermate wys ... die klipdassies is nie 'n magtige volk nie, en tog maak hulle hul huis in die rots" (Spreuke 30:24, 26). Levitikus 11 dui dit aan as 'n dier wat soos die haas en vark nie kosjer is om te eet nie, maar die Arabiere, wat dit as die wabr ken, beskou dit as 'n lekkerny.[3] In moderne Hebreeus staan dit as die sjafan sela oftewel "rots-sjafan" bekend, en die spesie gedy plaaslik weens menslike aktiwiteite.[3] Die Hebreeuse woord lehisjtafen, verwysend na die klipdassie, beteken min or meer "om die hasepad te kies".[4]
In Xhosa, Zoeloe, Swazi, Ndebele, Tsonga-Sjangaan en Venda staan die klipdassie as die mbila bekend, in Tswana, Sotho en Pedi as die pela, en in Herero as die néri.[5]
Sien ook
wysigVerwysings
wysig- ↑ "argiefkopie". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Mei 2011. Besoek op 1 Desember 2011.
- ↑ Barry, R., Bloomer, P., Hoeck, H. & Shoshani, H. (2008). Procavia capensis. 2008 IUBN Rooi Lys van bedreigde spesies. Internasionale Unie vir die Bewaring van die Natuur 2008. Verkry op 29 Desember 2008.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Slifkin, Rabbi Natan. "Hyrax" (PDF). Zoo Torah. zootorah.com. Besoek op 29 September 2024.
- ↑ Gilad, Elon (13 Junie 2013). "Word of the Day Shafan: Don't Turn Yourself Into a Hyrax!". haaretz.com. Haaretz. Besoek op 29 September 2024.
- ↑ Astley Maberly, C.T. (1963). The Game Animals of Southern Africa. Johannesburg: Thomas Nelson and Sons. pp. 261–264.
Bronne
wysig- Die Soogdiergids van Suider-Afrika. Burger Cillié. 2009. ISBN 978-1-875093-46-5
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409567 band
Eksterne skakels
wysig
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Klipdassie.
Wikispecies het meer inligting verwant aan Klipdassie
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir klipdassie.- Cute dassie on Table Mountain
