Leó Szilárd

Leó Szilárd (Hongaars: Szilárd Leó, gebore Spitz Leó) (Boedapest, 11 Februarie 1898 - La Jolla, 30 Mei 1964) was 'n Hongaars-Amerikaanse fisikus. Hy is veral bekend vir sy ontdekking van die beginsel van die kernkettingreaksie en sy deelname aan die bou van die eerste Amerikaanse kernwapen in die Manhattan-projek.

Leó Szilárd
Gebore	Spitz Leó (1898-02-11)11 Februarie 1898 Boedapest, Hongarye
Sterf	30 Mei 1964(1964-05-30) La Jolla, Verenigde State
Nasionaliteit	Verenigde State
Beroep	Fisikus
Bekend vir	Eerste met idee vir kernkettingreaksie na vore gekom, Eerste die VSA gewaarsku oor moontlikheid van kernwapens en Manhattan-projek
Ouer(s)	Louis Spitz Thekla Vidor

Figuur by die patent vir die "neutroniese reaktor" van Enrico Fermi en Szilard

Biografie

Jeug

Szilárd is in Boedapest gebore tydens die Oostenryk-Hongaarse monargie, die seun van die ingenieur Louis Spitz en Thekla Vidor. As die oudste van hul drie kinders, was sy gesondheid as kind sleg en is hy gevolglik jare lank tuis onderrig deur sy moeder. In die jare 1908-1916 besoek hy die Reáliskola daar. In 1916 gaan hy ingenieurswese studeer aan die Tegniese Universiteit van Boedapest, maar word verplig om in 1917 as kandidaat-offisier in die leër dien.

In 1919 wou hy verder studeer, maar verlaat Hongarye weens die toenemende antisemitisme en die daarstelling van 'n numerus clausus vir Jode aan Hongaarse universiteite. Szilárd het sy studies aan die Technische Hochschule in Berlyn-Charlottenburg voortgesit. Hy het gou na fisika oorgeskakel en lesings deur Albert Einstein, Max Planck en Max von Laue bygewoon. Sy tesis oor termodinamika; Über die thermodynamischen Schwankungserscheinungen (verskynsels van termodinamiese skommelinge) in 1922 is deur Einstein geprys en het 'n uitstekende beoordeling ontvang. In 1923 ontvang hy 'n doktorsgraad in fisika aan die Humboldt Universiteit van Berlyn.

In 1924 word hy assistent van Von Laue aan die Instituut vir Teoretiese Fisika van die Universiteit van Berlyn. In 1927 voltooi hy sy habilitasie en word hy 'n privaat dosent in fisika aan dieselfde universiteit. In sy Berlynse tydperk het hy aan baie tegniese uitvindings gewerk, soos die lineêre versneller (Duitse patentaansoek 1928), die siklotron (Duitse patentaansoek 1929) en vanaf 1926 in samewerking met Einstein aan 'n yskas sonder bewegende onderdele (Amerikaanse patent nommer 1781541 van 11 November 1930).

Kernkettingreaksie

In 1933 het Szilárd van die Nazi-vervolging na Londen gevlug en in die St. Bartholomew's-hospitaal gewerk. Daar het hy 'n artikel van Ernest Rutherford in The Times gelees waarin beweer is dat praktiese toepassings van kernenergie onmoontlik was. Alhoewel kernsplyting op daardie nog nie ontdek was nie, was Szilárd na bewering so geïrriteerd dat hy met die idee van die kernkettingreaksie vorendag gekom het terwyl hy vir die verkeerslig op Southampton Row in Bloomsbury gewag het. Sy vriend Jacob Bronowski het opgemerk dat Szilárd nooit op die verkeerslig gewag het nie. Die volgende jaar het hy sy patent vir die kernkettingreaksie ingedien.

In 1938 aanvaar Szilárd 'n aanbod om navorsing aan die Universiteit van Columbia in New York te doen waar hy spoedig met Enrico Fermi saamwerk. Daar het hy verrassende nuus uit Europa ontvang. Otto Hahn en Fritz Strassmann het die splitsing van 'n atoomkern bewerkstellig; 'n gebeurtenis wat kort daarna deur Lise Meitner en Otto Frisch teoreties uiteengesit is. Szilárd het onmiddellik die belangrikheid van hierdie ontdekking erken, wat sy kernkettingreaksie-teorie waaraan hy in Londen gewerk het, ten volle ondersteun het.

In 'n eenvoudige eksperiment het Szilárd en Fermi gewys dat uraan 'n groter aantal neutrone vrystel as wat dit opneem. Saam het hulle tot die gevolgtrekking gekom dat uraan as element 'n kernreaksie kon onderhou. As gevolg van groot verskille in werkmetodes en temperament, het die twee wetenskaplikes nie goed oor die weg gekom nie.

Manhattan-projek

Szilárd het die Manhattan-projek geïnisieer. Hy was een van die eerstes wat erken het dat uraan-splitsing as 'n plofstof baie kragtiger was as konvensionele chemiese plofstof. Saam met mede-Hongaarse landgenote Edward Teller en Eugene Wigner het hy 'n vertroulike brief aan Franklin D. Roosevelt geskryf waarin hy die moontlikheid van kernwapens verklaar en waarsku dat die Nazi's reeds 'n kernwapenprogram begin het. In Augustus 1939 het hy sy ou vriend en kollega Albert Einstein genader en hom te vra om die brief te onderteken. Die brief sou ondersteun word deur die prestige van Einstein.

Einstein se brief bereik president Roosevelt eers vroeg in Oktober, nadat Duitsland Pole binnegeval het en die Tweede Wêreldoorlog begin het. Roosevelt het die advies aangeneem en 'n advieskomitee gestig wat uiteindelik in die Manhattan-projek omgeskakel het. Vanweë sy buitelandse nasionaliteit is Szilárd aanvanklik uit die geheime militêre projek gehou. Szilárd is eers in 1943 genaturaliseer as burger van die Verenigde State.

In Maart 1945, toe dit duidelik word dat die Geallieerde oorwinning oor Nazi-Duitsland dreigend was, het sommige fisici van die Chicago metallurgiese laboratorium, Szilárd inkluis, begin bevraagteken of die gebruik van kernbomme as militêre wapen teen die mensdom eties verantwoordelik is. Hulle was veral besorg oor die dramatiese gevolge daarvan vir die naoorlogse magsbalans in die wêreld en die waarskynlike verspreiding van kernwapens. Szilárd het 'n nota aan president Roosevelt geskryf en Einstein gevra om 'n vergadering te reël, een wat nooit gebeur het nie weens die skielike dood van Roosevelt.

Na die oorgawe van Nazi-Duitsland op 8 Mei 1945, het 'n groep fisici die Komitee vir Politieke en Sosiale Probleme vir die Kernbom aangestel, onder voorsitterskap van James Franck. Onder sy leiding is die Franck-verslag wat aan president Truman gerig is, begin Junie 1945 geskryf, 'n verslag waarin hy adviseer teen die gebruik van die kernbom teen Japan en voorgestel word om die kernbom op 'n onbewoonbare plek te demonstreer.

Szilard-versoekskrif

Gedenkplaat ter ere van Szilárd in Boedapest Diskrik VI, Bajzastraat Nr. 50

Toe daar geen antwoord op die Franck-verslag is nie, het Szilárd 'n versoekskrif opgestel wat onderteken is deur 155 wetenskaplikes wat aan die Manhattan-projek in Oak Ridge, Tennessee en die Metallurgical Laboratory in Chicago gewerk het. Die versoekskrif is ook aan Los Alamos gestuur, maar Robert Oppenheimer het die verspreiding daarvan aan teenwoordige werknemers verbied. In die versoekskrif het Szilárd weer president Harry S. Truman gevra om die mag van die kernbom vreedsaam te oorweeg voordat hy dit teen die Japanse bevolking ontplooi.

Die versoekskrif het Truman egter nooit bereik nie omdat senior amptenare van mening was dat die vraag of die bom gebruik moes word al dan nie, breedvoerig deur die bevoegde owerhede bespreek en opgelos is. Later dieselfde jaar - op 6-9 Augustus 1945 - is die twee kernbomme oor Hiroshima en Nagasaki laat val. Die oorlog het 'n week later geëindig.

In 1946 stig Szilárd saam met Albert Einstein die Emergency Committee of Atomic Scientists (ECAS) om die publiek te waarsku oor die gevare van kernwapens en om die vreedsame gebruik van kernenergie te bevorder. Die lede was Harold Urey, Hans Bethe, Linus Pauling (Nobelprys vir Vrede in 1962) en Victor Weisskopf. Hy was ook aktief in die vorming en beplanning van die Pugwash-konferensies oor wetenskap en wêreldsake, 'n reeks vergaderings oor kernveiligheid in die laat 1950's en vroeë 1960's.

Patente

U.S. Patent 2708656 -- Neutroniese reaktor -- E. Fermi, L. Szilárd, geregistreer 19 Desember 1944, aanvaar 17 Mei 1955

U.S. Patent 1781541 -- Einstein Yskas -- ontwikkel met Albert Einstein geregistreer in 1926, aanvaar 11 November 1930

Bibliografie

• Leo Szilárd, The Voice of the Dolphins and Other Stories, London, Victor Gollancz Ltd. 1961. Ook verskyn by Simon & Schuster, 1961 ISBN 0-8047-1754-0 (kort verhale oor die Koue Oorlog en gewetensvrae oor kernwapens).
• William Lanouette en Bela Szilard, Genius in the Shadows: A Biography of Leo Szilárd: The Man Behind The Bom, Charles Scribner's Sons, 1992, ISBN 0-684-19011-7

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Leó Szilárd.

• Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Nederlandse Wikipedia vertaal.