Mak maak
Mak maak (vgl. die Latynse woord domesticus: "van die huis") is die teel, kweek of tem van 'n bevolking van organismes om die eienskappe wat wenslik is vir die teler, kweker of temmer te beklemtoon. Die verlangde eienskappe kan insluit 'n bepaalde fisiese voorkoms, gedragskenmerke, indiwiduele grootte, werpselgrootte, hare/pelsgehalte of -kleur, groeikoers, vrugbaarheid, leeftyd, die vermoë om marginale hulpbronne en weiding te gebruik, die produksie van sekere neweprodukte, en vele ander.[1] Mak organismes mag afhanklik word van mense of menslike aktiwiteite, omdat hulle hul vermoë om in die natuur te oorleef kan verloor.
Mak maak verskil van temming in dat dit nie net verwys na 'n organisme se verandering in gedrag of omgewingssosialisering nie, maar potensieel selfs ook in hul fenotipiese uitdrukking en genotipes. Die woord mak word algemeen gebruik om 'n verandering in die hele bevolking te beteken, terwyl tem meer algemeen gebruik word om 'n verandering in individue te beteken. Verder is tem tipies slegs van toepassing op diere en hul gewoond raak aan menslike teenwoordigheid, terwyl mak maak 'n breër term behels, en kan plante, swamme en ander vorme van organismes insluit.
Plante word hoofsaaklik mak gemaak vir hul estetiese genot in en om die huis, en word sierplante genoem, terwyl dié wat mak gemaak word vir grootskaalse voedselproduksie gewasse (of kultivars) genoem word. Daar kan verder 'n onderskeid getref word tussen die mak plante wat doelbewus verander is vir spesiale gewenste eienskappe, en die plante wat gebruik word tot menslike voordeel, maar wat in wese geen verskil toon tussen die mak en wilde bevolkings van 'n spesie nie. Diere wat vir die mens se kameraadskap mak gemaak is, word troeteldiere genoem, terwyl dié soorte wat mak gemaak is vir voedselproduksie of arbeid, vee of plaasdiere genoem word.
Agtergrond
wysigCharles Darwin was die eerste wetenskaplike om die verband tussen mak maak, seleksie en evolusie te beskryf.[2] Darwin het beskryf hoe die proses van domestikasie beide onbewuste en metodiese elemente kan betrek. Die roetine-interaksie van mense met diere en plante skep seleksiedruk wat hul laat aanpas by die mens se teenwoordigheid, gebruik of verbouingsmetodes. Doelbewuste selektiewe teling is ook gebruik om die gewenste veranderinge in 'n spesie te weeg te bring, dikwels ná die aanvanklike makmaking. Hierdie twee aksies, onbewuste natuurlike seleksie en metodiese selektiewe teling, het beide 'n rol gespeel in die prosesse van mak maak dwarsdeur die geskiedenis.[1]
Die mak maak van koring dien as 'n voorbeeld. Wilde koring se saad val op die grond wanneer dit ryp is om die plant te regenereer, terwyl mak koringsaad op die stam bly vir makliker oes. Daar is bewyse dat hierdie verandering moontlik as gevolg van 'n ewekansige mutasie was, wat plaasgevind het in wilde bevolkings aan die begin van koring se mak verbouing. Koring met hierdie mutasie is meer dikwels geoes en die saad is vir die volgende aanplanting gebruik. Daarom het vroeë boere, sonder om dit te besef, hierdie mutasie gekies, wat andersins dalk sou uitgesterf het. Die gevolg is dat mak koring moet staatmaak op boere vir sy eie voortplanting en verspreiding.[3]
Mak diere
wysig'n Mak dier voldoen aan minstens ses kriteria:[4]
- Maklike en buigsame dieet
- vinnige grootword
- kan voortplant in aanhoudingskap
- 'n aangename karakter hê en nie aggressief teenoor mense wees nie
- nie vinnig paniekerig raak nie
- die mens as sy meerdere erken in die groepshiërargie.
Troeteldiere het bykomende kriteria:
- Goeie lewensvatbaarheid
- Wenslike gedrag – moet opgelei kan word
- Afhanklikheid ten opsigte van die mens
- Moet menslike emosies kan aanvoel en daarop reageer. Dit verminder die kans op afstoting aansienlik.
Gedomestikeerde diere is o.a.:
Verwysings
wysig- ↑ 1,0 1,1 Diamond, Jared (1999). Guns, Germs, and Steel. New York: Norton Press. ISBN 0-393-31755-2.
- ↑ Darwin, Charles (1868). The Variation of Animals and Plants under Domestication. London: John Murray. OCLC 156100686.
- ↑ Zohary, D. & Hopf, M. (2000). Die veredeling van plante in die Ou Wêreld. Oxford University Press. Besoek Mei 2011.
- ↑ Jared Diamond (2002) Evolution, consequences and future of plant and animal domestication
- ↑ Melinda A. Zeder, Goat busters track domestication.(physiologic changes and evolution of goats into a domesticated animal) Geargiveer 4 Februarie 2012 op Wayback Machine, Avril 2000, (en) .
- ↑ Michaël Lallemand, Courte synthèse sur l'histoire du mouton, de la domestication à nos jours, 2002, (fr) . Sien ook Pre-Historic Zawi Chemi Shanidar, (en) .
- ↑ Giuffra E, Kijas JM, Amarger V, Carlborg O, Jeon JT, Andersson L. The origin of the domestic pig: independent domestication and subsequent introgression., Avril 2000, (en) .
- ↑ "Late Neolithic megalithic structures at Nabta Playa (Sahara), southwestern Egypt". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2010. Besoek op 9 Mei 2015.
- ↑ Source : Laboratoire de Préhistoire et Protohistoire de l'Ouest de la France [1] Geargiveer 26 Junie 2009 op Wayback Machine, (fr) .
- ↑ .Un chat apprivoisé à Chypre, plus de 7000 ans avant J.C., Press release from the CNRS, April 2004, (fr) . Oorspronklike artikel: J.-D. Vigne, J. Guilaine, K. Debue, L. Haye & P. Gérard, Early taming of the cat in Cyprus, Science, 9 April 2004.
- ↑ West B. and Zhou, B-X., Did chickens go north? New evidence for domestication, World’s Poultry Science Journal, 45, 205-218, 1989, hier aangehaal, 8 p. (en) .
- ↑ History of the Guinea Pig (Cavia porcellus) in South America, a summary of the current state of knowledge
- ↑ Beja-Pereira, Albano et al., African Origins of the Domestic Donkey, Science 304, 1781, 18 June 2004, cited in ici Geargiveer 11 April 2008 op Wayback Machine (en) .
- ↑ Roger Blench, The history and spread of donkeys in Africa' (en) .
| Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal. |
| Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Nederlandse Wikipedia vertaal. |