Moerasse en vleie

Moerasse is oppervlaktes land wat permanent of vir die grootste deel van die jaar onder water staan. Die water is stagnant omdat sulke gebiede swak gedreineer is. Plantegroei soos mosse en hoër plante kom gewoonlik oor die grootste gedeelte van moerasse voor, in teenstelling met mere en panne, waar sulke plante slegs aan die kante groei.

Die plant- en dierelewe wissel van arm in suurmoerasse tot baie ryk in moerasse met baie voedingstowwe. Vleie is klein oppervlaktes versadigde of oorstroomde grond met dieselfde eienskappe as moerasse. Moerasse en vleie staan in Engels as "wetlands" bekend omdat dit eienskappe van sowel water as land besit. Dit is juis hierdie kombinasie wat moerasse en vleie baiekeer biologies so produktief maak. Normaalweg word met die begrip moeras bedoel 'n groot gebied met min of meer staande, vlak water met heelwat droë land tussenin.

'n Vlei is 'n klein oppervlakte deurslagtige grond of vlak water, gewoonlik in ʼn laagte. Een van die maniere waarop moerasse en vleie gevorm word, is deur die geleidelike opvulling van mere en panne. Moerasse en vleie word tradisioneel as ongewens beskou omdat dit broeiplek aan muskiete bied, nie bewerk kan word nie en die bou van paaie, spoorweë ensovoorts bemoeilik. Moerasse en vleie is ekologies egter baie belangrik en daarom hou dit regstreeks of onregstreeks ook vir die mens voordele in.

Een van die voordele is dat dit groot hoeveelhede water hou wat geleidelik in strome en riviere vrygelaat word. Moerasse en vleie funksioneer dus soos sponse deur in nat seisoene water op te gaar en dit gedurende droë seisoene geleidelik vry te stel. Veral in 'n relatief droë land soos Suid-Afrika is hierdie effek baie belangrik en lei die kunsmatige dreinering van vleierige gebiede tot die vinnige opdroging van strome in die droë seisoen.

Deurdat hierdie gebiede ook groot hoeveelhede water kan absorbeer, help dit om oorstroming te voorkom. Veen (halfverteerde, dooie organiese materiaal) word uit die suurmoerasse van die Noordelike Halfrond gehaal en as brandstof en bemesting vir tuine gebruik. Die mout wat deur middel van veenvure berook word, gee byvoorbeeld aan Skotse whisky sy kenmerkende geur. Soutmoerasse langs die kus regoor die wêreld is belangrike broeiplekke vir visse, oesters, ensovoorts en is dus ook van belang vir die handel.

Hierdie moerasse, asook varswatermoerasse, is belangrike broeiplekke vir voëls. Die voëls- en soms ook diere, soos in die geval van die Okavangomoeras in Botswana - lok dikwels toeriste daarheen en stimuleer sodoende die toeristebedryf. Drie hooftipes moerasse kan onderskei word, naamlik suurmoerasse, gewone moerasse met baie voedingstowwe en soutmoerasse.

Suurmoerasse

Hierdie tipe moeras word hoofsaaklik in die kouer dele van die Noordelike Halfrond aangetref. Een van die besondere kenmerke van hierdie moerasse is dan ook die lae temperatuur (gewoonlik minder as 100 ˚C). Die ander kenmerke is die lae pH (die moerasse is baie suur) en die gebrek aan suurstof en minerale voedingstowwe.

Hierdie eienskappe inhibeer die organismes wat vir ontbinding verantwoordelik is, met die gevolg dat baie min verrotting onder daardie omstandighede kan plaasvind. Die tempo waarin organiese materiaal geproduseer word, is vinniger as die tempo waarin dit afgebreek word, en 'n opeenhoping van halfverrotte, dooie organiese materiaal vind dus plaas. Hierdie materiaal staan bekend as veen. Suurmoerasse word normaalweg in laagliggende dele met swak dreinering gevorm, maar in sommige gebiede met 'n baie hoë reënval kan dit ook op hoogliggende dele voorkom.

Sulke suurmoerasse is baiekeer onstabiel en kan begin gly. Die tipiese manier waarop suurmoerasse gevorm word, is dat Sphagnum-mos op die oppervlak van die water groei. Groot plate van die mos word gevorm en die groei is vertikaal. Gevolglik word die mosmat al hoe dikker en vanweë ʼn gebrek aan lig en suurstof, sterf die onderste dele af. Klein stukkies breek voortdurend aan die onderkant af en sak na die bodem. As die reënval hoog genoeg is, kan die mosmatte dikwels hoër as die wateroppervlak groei en sodoende verhewe suurmoerasse vorm.

Omdat die mosse al die beskikbare voedingstowwe opneem, kan geen ander plante in die moerasse groei nie. In die trope is die temperatuur normaalweg te hoog om die afbreek van organiese materiaal te verhinder, maar 'n paar suurmoerasse kom tog voor in gebiede wat baie arm aan voedingstowwe is en ʼn baie hoë reënval het. Die plantegroei in sulke moerasse is dan gewoonlik breëblaarbome. Steenkool het sy ontstaan te danke aan groot suurmoerasse wat miljoene jare gelede bestaan het.

Deurdat organiese materiaal vinniger geproduseer is as wat dit afgebreek kon word, is dik lae veen neergelê. Namate die klimaat oor ʼn tydperk van miljoene jare verander het, is grond weer bo-op die veen neergelê. Hierdie grond het weer verhard tot rots en het geweldige druk op die veen veroorsaak, sodat laasgenoemde tot steenkool verhard het.

Soutmoerasse

In regstreekse teenstelling met die suurmoerasse, het soutmoerasse 'n baie hoë konsentrasie voedingstowwe omdat minstens 'n deel van die water van die see afkomstig is. Die konsentrasie is so hoog dat die meeste plante nie daar kan groei nie. Hierdie tipe moeras kom oral in die wêreld langs die kus voor, meestal in riviermondings.

Die plantegroei bestaan in die kouer dele hoofsaaklik uit gras en in die warmer dele gewoonlik uit spesiaal aangepaste bome wat as wortelbome bekend is. Die tropiese soutmoerasse staan dan ook as wortelboommoerasse bekend. Kenmerkend vir soutmoerasse is dat dit met hoogwater onder water maar met laagwater droog is. Namate slik in die moerasse neergelê word, verander die dreineringspatrone sodat water in dele van die moerasse opgedam word wanneer die see terugtrek.

Die plantegroei, wat nie aangepas is vir permanente oorstroming nie, vrek in hierdie dele en poele word gevorm. In gebiede met 'n baie hoë reënval kom varswatermoerasse dikwels agter soutmoerasse voor. Daar is dus 'n geleidelike oorgang van ʼn sout- na 'n brak- na 'n varswatermoeras.

Ander moerasse en vleie

Die meeste moerasse en vleie wissel tussen die twee uiterstes van suur- en soutmoerasse. Hulle is meestal as gevolg van die voortdurende neersetting van slik betreklik ryk aan voedingstowwe en die plantegroei bestaan hoofsaaklik uit gras of bome. Die temperatuur en die aanwesigheid van minerale voedingstowwe is voldoende om die normale afbreek van dooie organiese materiaal te verseker. Hierdie moerasse en soutmoerasse verskil verder van suurmoerasse deurdat hulle van onder af groei, terwyl suurmoerasse van bo af groei.

Tipiese plekke waar moerasse kan voorkom, is op rivierdeltas, op vloedvlaktes van riviere en in ou rivierlope, op kusvlaktes (waar hulle dan soms sout is), by die oorsprong van riviere, in holtes en laagtes, in die talle holtes wat tydens vroeëre gletservorming ontstaan het, en in ou mere en panne wat opgevul geraak het. Die suurstofgehalte van alle moerasse is betreklik laag omdat die water stilstaan.

Die beskikbare suurstof word vinnig deur die verrottingsproses opgeneem sodat die bodem en onderste waterlaag baie arm aan suurstof is. Dikwels is daar nie eens genoeg suurstof vir ontbinding nie, sodat die meer komplekse verbindings soos fenoliese verbindings en tannien nie afgebreek word nie.

Hierdie verbindings gee aan die water 'n tipiese bruin kleur. Van die wêreld se grootste en bekendste moerasse is die Camargue in die Rhône-delta, die Guadalquivir in Spanje, die Donau in Roemenië, die Mekongdelta in Viëtnam, die Nyldelta en die delta van die Tigris-Eufraat in die Midde-Ooste, die Amasone-delta in Brasilië, die Mississippi-delta en die Everglades in die VSA, en die Okavangodelta in Botswana. Die Okavango-moeras het byvoorbeeld 'n oppervlakte van ongeveer 18000 km².

Hierdie moeras word gevorm deur die Okavangorivier, wat geleidelik in die woestyn doodloop. In teenstelling met die meeste moerasse beweeg die water stadig en dit is baie helder. Die verskeidenheid van plante in moerasse word deur die fisiese omgewingsfaktore beperk, terwyl die verskeidenheid diere weer ʼn weerspieëling van die planteverskeidenheid is. Suurmoerasse het min plante en diere, terwyl moerasse soos die Okavango-moeras ʼn groot verskeidenheid van albei het.

Spesiale aanpassings by moerasplante is hul groot hoeveelheid lugweefsel waardeur suurstof van die blare na die wortels vervoer word, en die wortels van wortelbome wat bo die water uitkom (pneumatofore), waarskynlik ook om suurstof op te neem. Insekte het dikwels lang lugpypies waardeur hulle asemhaal, of hulle swem na die oppervlak om lug te skep. Sommige van hulle (familie Ephydridae) en sommige rondewurms (orde Nematoda) kry hul suurstof uit die lugweefsel van plante.

Vleie is in werklikheid klein moerasse en het dus baie dieselfde eienskappe as moerasse. In Suid-Afrika is daar, afgesien van die wortelboommoerasse aan die ooskus, nie veel moerasse nie, maar vleie is volop. In die verlede is baie van hierdie vleie gedreineer en as landbougrond gebruik, dikwels met die gevolg dat fonteine en stroompies in die omgewing opgedroog het. Afgesien van hierdie opdrogingseffek het die vernietiging van vleie ook 'n vermindering in geskikte habitat vir watervoëls tot gevolg gehad. Die bewaring van vleie en panne word vandag as ʼn belangrike prioriteit beskou.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409605, volume 19, bl. 127