Ontdekking van goud in Suid-Afrika
| Hierdie artikel is 'n weesbladsy. Dit is nie geskakel of in ander bladsye ingesluit nie. Help Wikipedia deur na moontlike teks te soek en 'n skakel hierheen te plaas. |
Binnelandse gebiede van Suid-Afrika waarheen die Voortrekkers getrek het, was eeue lank op kaarte aangedui as deel van die legendariese Koninkryk van Monomotapa, 'n koninkryk van rykdomme. Die trekkerleier Louis Trichardt het ook reeds in 1836 in sy dagboek geskryf van die goud wat Bantoes in die spruite gewas het. Hulle het 'n eienaardige, maar baie doeltreffende metode gehad om die spoelgoud te was.
Hulle het 'n beesvel plat op die bodem van die rivier gelê sodat die hare teen die stroom regop gestaan het. Die sand uit die rivierbedding is stroomop van die vel met die hande gewas, en die swaarder stofgoud het gesink en teen die hare van die vel vasgespoel. Wanneer die goudsoeker van mening was dat hy genoeg goud gehad het, het hy die vel uit die water gehaal en dit in die son laat droog word. Nadat die huis droog was, is dit op 'n gladde vel uitgeskud en afgestof, en die stofgoud sorgvuldig met 'n veer bymekaar gevee. Daarna is dit gesmelt en goue ringe en ander versiersels daaruit vervaardig.
Eerste amptelike goudsoeker
wysig
In die veertigerjare van die 19de eeu is die ryk goudvelde van Kalifornië in die V.S.A. ontdek en dit het die soektog na goud in Suid-Afrika geweldig geprikkel. Een van die pionier-prospekteerders na goud in Transvaal was 'n Kapenaar, Pieter Jacob Marais. Hy was 'n sonderlinge figuur wat 'n besonder avontuurlike lewe gelei het. 'n Onweerstaanbare reislus het hom op drie-en-twintigjarige leeftyd die wye wêreld laat invaar. Eers is hy na Engeland en daarvandaan per skip na San Francisco, waar hy aan die groot goudstormloop in Kalifornië deelgeneem het.
Sy gouddelwery het hom 'n paar dollars besorg, waarmee hy 'n winkel in San Francisco geopen het. In 1850 is Marais se winkel egter tydens die groot brand van San Francisco verwoes. Verdere pogings om goud te delf, het misluk, en in 1851 het hy na Australië vertrek om die nuwe goudvelde wat daar ontdek is op die proef te stel. Sy goudsoekery was weer net gedeeltelik geslaag en hy het besluit om na sy vaderland terug te keer en hier goud te soek.
In 1853 het hy aan die Kaap geland en al prospekterende noordwaarts getrek tot by die Krokodilrivier. Hier het by sy eerste goud gevind, en op 8 Oktober 1853 het hy in sy dagboek aangeteken dat hy 'n bietjie meer goud in die Jukskeirivier ('n sytak van die Krokodilrivier) gevind het. Marais se ontdekking was die heel eerste goud wat in die nabyheid van die Witwatersrand gevind is. Al goud wat hy geken het, was egter die spoelgoud van Australië.
Hy het dus sy aandag net op die rivierbeddings toegespits en so heeltemal onbewus gebly van die verborge skatte van die Witwatersrand. Die soektog na spoelgoud in die gebied het egter powere resultate opgelewer. Marais het sy kamp na die distrik Rustenburg verskuif, maar ook daar het hy 'n bloutjie geloop. Vervolgens het hy ʼn verslag oor sy prospekteerdery aan die Transvaalse Volksraad voorgelê, asook 'n versoek om amptelike goedkeuring vir verdere prospektering na goud.
Die Volksraad was so geïmponeer met die goud wat Marais in die Jukskeirivier ontdek het dat hy op 6 Desember 1853 as die Republiek se eerste amptelike goudprospekteerder aangestel is. Volgens die kontrak wat die Volksraad met hom aangegaan het, sou hy 'n bedrag van £5 000 as beloning ontvang indien hy goud vind. Daarbenewens sou hy as mynbestuurder aangestel word. Sy nuwe titel het hom egter nie 'n gelukkiger prospekteerder gemaak nie. Hy het nog steeds sy aandag op die Jukskeirivier toegespits. Talle kere het hy die lang waterskeiding oorgesteek wat as die Witwatersrand bekend gestaan het, maar soos baie na hom, het hierdie pionier nooit die betekenis van die rand besef nie.
Goudveld van Oos-Transvaal
wysigGedurende die volgende twintig jaar is niks verder van goud gehoor nie. 'n Nuwe tydperk het egter aangebreek met die ontdekking van die Eersteling-goudmyn in Oktober 1871 naby Pietersburg. Nog ontdekkings het spoedig gevolg, onder meer by Lydenburg, Pelgrimsrus en De Kaap, en 'n nuwe golf avonturiers en prospekteerders het na Suid-Afrika gestroom. Teen die einde van 1874 het 'n sekere Henry Lewis spoel- en rifgoud op die plaas Blaauwbank in die distrik Rustenburg gevind, sowat 70 kilometers ten weste van die Witwatersrand.
Hoë verwagtings is van Blaauwbank se goud gekoester. In Januarie 1875 is die Nil Desperandum Co-operative Quartz Company gestig om die rif te ontgin. Probleme met masjinerie en die anneksasie van Transvaal in 1877 het egter tot die ondergang van die onderneming na 'n wisselvallige bestaan van sewe jaar gelei. Maar die maatskappy was die heel eerste wat sistematiese ontginningswerk naby die Witwatersrand gedoen het. Die Eerste Anglo-Boereoorlog van 1880-1881 het die soektog na goud tydelik onderbreek, maar nadat die vrede herstel was, is die soektog in alle erns voortgesit.
Op Blaauwbank en in die omgewing is druk geprospekteer. In 1885 het Stephanus Minnaar goud in lonende hoeveelhede op die plaas Kromdraai, sowat 16 kilometer van Krugersdorp, ontdek. Op 8 Desember 1885 is die plaas tot openbare delwery verklaar - die eerste in die omgewing van die Witwatersrand. Die goudsoekers het dus geleidelik nader beweeg aan die verborge skatte wat die verloop van Suid-Afrika se geskiedenis so drasties sou verander. Die Witwatersrand het egter nog sy groot geheim - dat sy goud nie in die bekende spoelvorm voorkom nie - goed bewaar.
Rykdomme van die Rand
wysig
Die ontdekking van die rykdomme van die Rand moet in die eerste plek aan die broers Fred en Harry Struben toegeskryf word. Hoewel hulle nie die werklike goudriwwe ontdek het nie, het hulle deur hul bedrywighede aan die Witwatersrand die uiteindelike ontdekking van die hoofrif onvermydelik gemaak. Die Strubens het vanaf 1883 deurtastende prospekteerwerk in die omgewing van die Witwatersrand gedoen, en in Augustus 1884 het hulle 'n goudrif op die plaas Wilgeboomspruit ontdek.
Die goud het in 'n vreemde soort gouddraende gesteente voorgekom. Die kleurige goudklippies het 'n sterk ooreenkoms getoon met die Hollandse suiglekkers wat as banket bekend was. (Hierdie lekkers was ronde geel suikerballetjies met 'n neut of amandel aan die binnekant.) Die goudklippies is dan ook dadelik banket gedoop en die naam het tot vandag behoue gebly. Hierdie banketlaag het so belowend gelyk dat die Strubens dit die Confidence-rif genoem het. Die Confidence-rif het weer eens die belangstelling in die Witwatersrand gaande gemaak.
Toe pres. Kruger en sy Volksraad die gouddraende kwarts van Wilgeboomspruit sien, het hulle dadelik staatsteun vir die ontwikkeling van die nuwe goudveld beloof. Die Strubens het 'n battery van vyf stampers bestel, wat teen Desember 1885 reeds hard aan die werk was. Die Confidence-myn het egter spoedig die hoë verwagtings wat daarvan gekoester is, teleurgestel. So min goud is gevind dat die Strubens naderhand een van hul gewere moes verkoop om aan die lewe te bly. Tog het die soektog na goud koorsagtig voortgegaan, en talle prospekteerders het nou na die Witwatersrand gekom. Ook die Strubens het nog onverpoosd gesoek.
Op 'n goeie dag in 1885, terwyl die Strubens nog vol hoop besig was om die Confidence-rif te ontgin, het daar twee werklose prospekteerders opgedaag. Hulle was tipies van die honderde goudsoekers wat destyds ons land deurkruis het: moeg, honger en vuil van die stowwerige paaie en bereid om enige werkie te doen om aan die lewe te bly totdat hulle verder kon gaan goud soek. Hulle was George Harrison en George Walker, twee vriende wat van die Barbertonse goudvelde na die Witwatersrand gereis het om hul geluk daar te soek. Van Harrison is nie veel bekend nie; hy het nie baie gepraat nie en volgens sy handtekening kon hy feitlik nie skryf nie.
Na sy eie getuienis was hy 'n gouddelwer uit Australië wat reeds op verskeie delwerye in Transvaal na goud gesoek het. Walker was spraaksamer en meer geletterd as Harrison. Hy was 'Ii steenkoolmynwerker in sy geboorteland, Engeland, en het in 1876 na Suid-Afrika gekom. Eers het hy in Oos-Transvaal goud gedelf en later in 'n steenkoolmyn naby Kroonstad gewerk, maar uiteindelik is hy ook gelok deur die belowende gerugte van goud aan die Rand. Struben het toevallig iemand nodig gehad om hom met bouwerk te help en Walker in diens geneem. Harrison, nog steeds sonder werk, het toe verneem dat 'n sekere Oosthuizen, wat 'n gedeelte van die plaas Langlaagte besit het, ook 'n bouer nodig gehad het.
Langlaagte was ʼn paar kilometers van Wilgeboomspruit af, en Harrison het besluit om daar om werk te gaan aanklop. Nooit het hy kon droom wat die gevolge van hierdie besluit sou wees nie. Die plaas Langlaagte was in vier dele verdeel. Die vier eienaars was Gerhardus Oosthuizen, Andries Breedt, Anna Oosthuizen en Petronella Oosthuizen. Petronella Oosthuizen, ook bekend as tant Nellie of Nellie Bolander, het Harrison in diens geneem om te help met die bou van ʼn huis vir haar seun.
George Honeyball het vir Harrison as skrynwerker gehelp. Honeyball, wat 'n lewendige belangstelling in goud gehad het en Harrison het ongetwyfeld die gerugte van goud in die omgewing druk bespreek terwyl hulle besig was met die bouery. Ook het Harrison elke beskikbare geleentheid gebruik om die plaas te fynkam vir moontlike aanduidings van goud.
Ontdekking van die hoofrif
wysigWie die eintlike ontdekker van die ryk hoofrif was, kan nie met absolute sekerheid gesê word nie, omdat soveel mense later op die eer aanspraak gemaak het. George Harrison en George Walker word egter as die twee vernaamste aanspraakmakers beskou. In 1924, 38 jaar na die ontdekking van goud, toe Walker 71 jaar oud was, het hy beëdigde verklarings afgelê waarin hy beweer het dat hy die hoofrif op Langlaagte toevallig ontdek het.
Op 'n Sondagmore in Februarie 1886 het hy van die Confidence-myn na Langlaagte gestap om vir Harrison te gaan kuier. Met moeite het hy sy weg deur die lang tamboekiegras gebaan. Skielik het by oor 'n stuk rots gestruikel en geval. Met die val het hy sy knie beseer. Die kleur van die rots het dadelik sy aandag getrek. Hy het afgebuk en dit van nader beskou en dit as gouddraende erts herken. Hy het 'n stuk van die rots afgekap om dit deegliker te bestudeer. Wat hy gesien het, het hom na tant Nellie Oosthuizen se huis laat hardloop, waar hy 'n kombuispan geleen bet. By die watersloot het hy die erts met 'n ou stuk ploegskaar en 'n groot verroeste ysterhout so fyn gestamp as wat hy kon.
Daarna het hy dit in die pan gewas. Die swaarder gouddeeltjies het afgesak en toe hy die pan omkeer, het die eerste goud van die wêreld se rykste goudrif voor hom gelê. Dit is Walker se weergawe van die ontdekking. Ons moet egter onthou dat hy reeds 'n ou man was toe hy hierdie verklaring gedoen het. Ook was George Harrison lank reeds dood en kon hy dus nie Walker se beweringe betwis nie. Walker was bowendien nie 'n toonbeeld van betroubaarheid nie.
So het by bv. later sowat R 800 as vergoeding ontvang omdat hy aan myntering gely het, maar na sy dood het 'n lykskouing getoon dat daar geen teken van tering in sy longe was nie. George Harrison word meer algemeen as die werklike ontdekker van die hoofrif beskou. Die Goudwet van Transvaal het bepaal dat die ontdekker van goud in ʼn lonende hoeveelheid op een zoekers claim geregtig sou wees. Na die ontdekking van die Witwatersrandse goud is kleim nommer 21 as zoekers claim ingevolge die Goudwet aan Harrison toegeken. Daar is talle amptelike dokumente wat na Harrison se kleim as zoekers claim verwys, terwyl hierdie benaming nêrens vir Walker se kleim voorkom nie. Op grond van hierdie amptelike getuienis word George Harrison as die eintlike ontdekker van die ryk goudriwwe van die Rand beskou.
Die geboorte van ʼn wêreldstad
wysigAnder ontdekkings het spoedig gevolg. In Junie 1886 het 'n ander ervare prospekteerder, J. G. Bantjes, 'n verlenging van die hoofrif op die plaas Vogelstruisfontein ontdek. Die Strubens het eindelik ook vrug op hul arbeid gesien deur Bantjes se ontdekking op 'n ander deel van Vogelstruisfontein op te volg. Hier het Struben 'n skag met 'n diepte van sowat 13 meter gegrawe om die rif te ontgin. Dit was die eerste skag wat op die hoofrif gegrawe is.
Weldra het die koerante die ontdekking van die fabelagtige ryk goudriwwe in Suid-Afrika wêreldkundig gemaak, en oor die wêreld het fortuinsoekers dadelik alles opgepak en hulle na die nuwe goudvelde gehaas om hul geluk te probeer vind. Hulle het te voet, met fietse, met die poskoets en met enige moontlike vervoermiddel wat hulle kon bekom, gereis. Die goudkoors het hoog geloop. Tentdorpe het oornag soos paddastoele opgeskiet.
In 1886 is 'n nuwe dorp, Johannesburg, op die stuk grond Randjeslaagte uitgelê. Amptenare is aangestel om die orde te handhaaf. Die tydelike tentkampe het spoedig plek gemaak vir geboue van sink en later van steen, en binne enkele jare het 'n groot stad met groot geboue, strate, parke en pleine op die kaal Hoëveldse vlakte verrys. Die ontdekking van die rykdomme van die Witwatersrand het ʼn geweldige omwenteling in Suid-Afrika teweeggebring.
Die handel en nywerheid het opgebloei. Die nuwe markte wat vir die boere se produkte ontstaan het, het geld - wat eers so skaars in die Z.A.R. was – volop gemaak. Baie boere het welvarend geword. Die burgers was nou weer in staat om hul belastings te betaal en die staatskoffers is gevul. Grondpryse het die hoogte ingeskiet omdat elke boer gedink het dat daar goud op sy plaas was. Die spoorweë het ook nou vinnig ontwikkel en kommunikasie het verbeter. 'n Golf van voorspoed en rykdom het oor die eens arm Transvaal gespoel. Die ontdekking van goud het egter ook sy nadele gehad. 'n Anderstalige delwersbevolking met vreemde sedes en gewoontes het hulle in die Republiek gevestig.
Die vreemdelinge het die land so vinnig binnegestroom dat pres. Kruger begin vrees het dat hulle spoedig meer as die landsburgers sou wees en die regering oorneem. Paul Kruger se vrese was ook nie ongegrond nie, want spoedig het die Uitlanders - soos die Boere die vreemdelinge genoem het - die stemreg begin eis. Hierdie stryd om stemreg vir die Uitlanders was later een van die aanleidende oorsake van die Tweede Vryheidsoorlog van 1899 wat die ondergang van die twee Boere-Republieke meegebring het.
Bronnelys
wysig- KENNIS, 1980, ISBN 0798108266, volume 4, bl. 773 - 775