Wikipedia

Uruk-tydperk

Die Uruk-tydperk (omstreeks 4000-3100 v.C.; ook bekend as die Protogeletterdheidstydperk)[1][2] het van die prehistoriese Eneolitikum geduur tot die vroeë Bronstydperk in die geskiedenis van Mesopotamië. Dit was ná die Obeid-tydperk en voor die Jemdet Nasr-tydperk.[3] Dit is genoem na die Sumeriese stad Uruk en was die begin van die stedelike lewe in Mesopotamië en die Sumeriese beskawing.[4] In die laat Uruk-tydperk (34ste tot 32ste eeu v.C.), wat met die vroeë Bronstydperk ooreenstem, het wigskrif geleidelik ontstaan.

Uruk-tydperk
Streek Mesopotamië
Tydperk Kopertydperk
Datums c. 4000-3100 v.C.
Tipeterrein Uruk
Voorafgegaan deur Obeid-tydperk
Opgevolg deur Jemdet Nasr-tydperk

In dié tydperk het die beskildering van erdewerk afgeneem namate koper gewild geword het. Silinderseëls het ook ontstaan.[5]

Datums wysig

Die term Uruk-tydperk is in 1930 begin gebruik saam met die name Obeid- en Jemdet Nasr-tydperk.[6] Daar word heelwat gedebatteer oor die chronologie van die Uruk-tydperk en die datums is nog onseker. Dit is bekend dat dit die grootste deel van die 4de milennium v.C. beslaan het, maar geen begin- of einddatum is al vasgestel nie. Dit is hoofsaaklik daaraan te wyte dat die oorspronklike stratigrafie van die sentrale distrik van Uruk antiek en baie onduidelik is. Uitgrawings is in die 1930's gedoen, voor die bestaan van baie moderne tegnieke.

 
Mesopotamiese koning as meester van die diere, omstreeks 3300-3200 v.C. (Abydos, Egipte). Dié werk dui op vroeë betrekkinge tussen Mesopotamië en Egipte (Louvre).[7][8]
 
Afdruk van ’n silinderseël uit die Uruk-tydperk, omstreeks 3100 v.C. (Louvre).

Die tradisionele chronologie is gebaseer op ’n paar sleutelklanke in die Eanna-distrik van Uruk.[9] Die antiekste klankvlakke (XIX-XIII) behoort tot die einde van die Obeid-tydperk (Obeid V, 4200-3900 of 3700 v.C.); erdewerkverskynsels van die Uruk-tydperk begin in vlakke XIV/XIII.

Die tydperk word tradisioneel in verskeie fases opgedeel. Die eerste twee is "Ou Uruk" (vlakke XII-IX) en "Middel-Uruk" (VIII-VI). Min is daarvan bekend en datums verskil onder geleerdes.

Die bekendste tyd, "Laat Uru", begin in die middel van die 4de millennium v.C. en duur tot omstreeks 3200 of 3100 v.C. In dié fase kom die bekendste eienskappe van die beskawing van die Uruk-tydperk voor:[10] hoë tegonologiese ontwikkel, die ontwikkeling van belangrike stedelike konsentrasies met groot monumentstrukture (veral in vlak IV van Eanna), die verskyning van staatsinstellings en die uitbreiding van die beskawing deur die hele Naby Ooste.

Die fase "Laat Uruk" is gevolg deur ’n ander fase (vlak III van Eanna), waarin die Uruk-beskawing agteruitgegaan en ’n paar plaaslike kulture deur die Nabye Ooste ontwikkel het. Dit is algemeen bekend as die Jemdet Nasr-tydperk, genoem na die argeologiese terrein met dié naam.[11][12] Die presiese aard daarvan word betwis en dit is moeilik om die eienskappe daarvan te onderskei van dié van die Uruk-kultuur; sommige geleerdes verwys dus eerder daarna as die "Finale Uruk"-tydperk. Dit het van omstreeks 3000 tot 2900 v.C. geduur.

Alternatiewe chronologie wysig

In 2001 is ’n nuwe chronologie voorgestel wat op onlangse uitgrawings gebaseer is, veral op terreine buite Mesopotamië. Daarvolgens word die Uruk-tydperk as die "Laat Kopersteentydperk" (LC) beskou. LC 1 stem ooreen met die einde van die Obeid-tydperk en eindig omstreeks 4200 v.C. met die begin van LC 2, wat die eerste fase van die Uruk-tydperk is. "Ou Uruk" word in twee fases verdeel met die oorgang tussen hulle omstreeks 4000 v.C. Die fase LC 3 begin omstreeks 3800 v.C. Dit stem ooreen met die "Middel-Uruk"-fase en duur tot omstreeks 3400 v.C., toe dit deur LC 4 opgevolg is. Dit gaan vinnig oor in LC 5 ("Laat Uruk"), wat duur tot 3000 v.C.[13]

Sommige ander chronologieë is ook al voorgestel.[14]

Hoewel die chronologie van die Uruk-tydperk baie onseker is, word algemeen gereken dit het oor sowat duisend jaar gestrek, van omstreeks 4000 v.C. tot omstreeks 3000 v.C., en dat dit in verskillende fases opgedeel moet word.

Sommige navorsers het probeer verduidelik dat die finale fase van die Uruk-tydperk begin het toe nuwe, Semitiessprekende volke (die toekomstige Akkadiërs), in die streek aangekom het. Daar is egter geen onomstootlike bewyse nie.[15]

Benede-Mesopotamië wysig

 
Die ligging van die belangrikste stede in Suid-Mesopotamië in die Uruk- en Jamdet Nasr-tydperk.

Benede-Mesopotamië is die middelpunt van die Uruk-beskawing en dit lyk of die streek in dié tyd die kultuursentrum was, want dit is waar die belangrikste monumente en spore van ’n stedelike gemeenskap voorkom, met staatsinstellings wat in die tweede helfte van die 4de millennium v.C. ontstaan het, asook die eerste skryfstelsel, en dit is die materiële en simboliese kultuur van dié streek wat die meeste invloed op die res van die Nabye Ooste gehad het. Die streek is egter nie argeologies goed bekend nie, want net die terrein van Uruk self lewer bewyse van monumente en administratiewe dokumente wat die siening van die streek as die dinamiesste en invloedrykste een regverdig. Dit is tans moeilik om te bepaal of Uruk werklik uniek in die streek was en of dit net per ongeluk vanweë die spesifieke opgrawings is dat dit belangriker as ander stede lyk.

Dié streek was die produktiefste wat landbou betref danksy ’n besproeiingstelsel wat in die 4de millennium v.C. ontwikkel is. Hoewel dit nie mineralebronne gehad het nie en min reën gekry het, het dit onteenseglike geografiese omgewingsvoordele gehad: Dit het uit ’n uitgestrekte delta bestaan, ’n plat gebied wat deur riviere deurkruis is, en dit het ’n groot gebied vir landbou geskik gemaak en kommunikasie per land of rivier vergemaklik.[16] Dit kon in die 4de millennium v.C. ’n digbevolte en hoogs verstedelikte gebied gewees het,[17] met ’n sosiale hiërargie, kunsbedrywighede en langafstandhandel.

Die etniese samestelling van die streek is onseker, ook of die bewoners daarheen migreer het of nie.

Uruk wysig

Anu-ziggoerat / Wit Tempel

 
 
Die Anu-ziggoerat / Wit Tempel by Uruk. Die oorspronklike piramidevormige struktuur, die Anu-ziggoerat, dateer van omstreeks 4000 v.C. en die Wit Tempel is omstreeks 3500 v.C. bo-op gebou.[18]
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Uruk.

Van die gemeenskappe in die gebied was Uruk sover bekend verreweg die grootste en dit is van hom dat die chronologie van die streek afgelei is. Dit kon 230-500 hektaar beslaan het tydens sy hoogtepunt in die Laat Uruk-tydperk, meer as die ander terreine, en dit kon ’n inwonertal van tussen 25 000 en 50 000 gehad het.[19]

Die argitektoniese profiel van die terrein bestaan uit twee groepe monumente sowat 500 m uit mekaar. In vlakke IV en III is ook belangrike kleitablette ontdek. Dit is duidelik hoe met hulle weggedoen is, maar nie hoe hulle geskep is nie. In die Uruk III- of Jemdet Nasr-tydperk is die Eanna-distrik heeltemal gereorganiseer: Die geboue op die terrein is afgebreek en deur ’n groot terras vervang. Kunswerke uit dié tyd is in die ouer geboue se fondamente ontdek.

Buurstreke wysig

Die bronne oor die Uruk-tydperk kry hulle inligting van ’n groep terreine wat oor ’n groot gebied uitgesprei is: die hele Mesopotamië en die buurstreke tot Sentraal-Iran en Suidoos-Anatolië. Die Uruk-kultuur self word hoofsaaklik gekenmerk deur terreine in Suid-Mesopotamië en ander wat lyk of hulle ontstaan het vanweë migrasies uit hierdie streek. Maar die verskynsel bekend as die Uruk-uitbreiding kan gesien word op terreine wat oor ’n groot streek versprei is, soos die hele Nabye Ooste en streke wat nie werklik deel van die Uruk-kultuur is nie – dié is hoofsaaklik tot Benede-Mesopotamië beperk.

Die verband tussen die Uruk-kultuur en sommige gebiede is onduidelik, soos die kulture van die Persiese Golf waaroor min uit dié tyd bekend is, Egipte waarvan die betrekkinge met die Uruk-kultuur min was en oor gedebatteer word en die Levant waar die invloed van Suid-Mesopotamië skaars sigbaar is.

In ander streke is die Uruk-kultuur duideliker, soos in Bo-Mesopotamië, Noord-Sirië, Wes-Iran en Suidoos-Anatolië. Hulle het min of meer op dieselfde manier ontwikkel, met stedelike konsentrasies en groter politieke entiteite, en hulle is sterk beïnvloed deur die kultuur van die "middelpunt" in die latere deel van die tydperk (omstreeks 3400-3200 v.C.). Daarna het hulle eie streekskulture aan die begin van die 3de millennium v.C. begin ontwikkel.

Die "Uruk-uitspreiding" wysig

 
Fie "Uruk-uitspreiding": die terreine van die "sentrum" en die "randstreke".
 
’n Koning-priester met ’n boog veg teen sy vyande, met ’n tempel in die middel (3800-3100 v.C.), ontdek in Susa in die huidige Iran. Louvre.[20][21][22][23]

Ná die ontdekking van die terreine by Habuba Kabira en Jebel Aruda in die 1970's in Sirië, wat beskou is as kolonies of handelsposte van die Uruk-beskawing, het vra ontstaan oor die verband tussen Benede-Mesopotamië en die buurstreke. Die feit dat tekens van die Uruk-kultuur oor so ’n groot gebied voorkom, van Noord-Sirië tot die Irannese plato met Benede-Mesopotamië as ’n duidelike sentrum, het daartoe gelei dat argeoloë wat dié tydperk bestudeer het daarna verwys het as ’n "Uruk-uitspreiding". Weens die onmoontlikheid van opgrawings in Mesopotamië self word gekonsentreer op opgrawings buite die streek, as ’n "randstreek", en op hoe dit verband hou met die "sentrum". Algemene modelle is opgestel op grond van parallelle met ander plekke en tydperke, en dit skep probleme om die modelle en parallelle te laat pas by die feite wat uit opgrawings bekend is.[24]

Guillermo Algaze het ’n model van Immanuel Wallerstein aanvaar en daarop uitgebrei.[25] Sy siening is deur sommige geleerdes aanvaar, maar daar was ook baie kritici.[26] Volgens sy model het die mense van Uruk ’n reeks kolonies buite Benede-Mesopotamië gestig, eers in Bo-Mesopotamië (Habuba Kabira en Jebel Aruda, sowel as Nineve, Tell Brak en Samsat in die noorde), toe in Susiana en die Irannese plato. Algaze het dit beskou as ’n vorm van ekonomiese imperialisme: Die elite van Suid-Mesopotamië wou die talle grondstowwe bekom wat nie in die vlaktes van die Tigris en Eufraat beskikbaar was nie en het vlugtelinge in buurstreke laat woon, soos in sommige modelle van die Griekse kolonisasie. Die hoë produktiwiteit van die buurstreke het Benede-Mesopotamië dus help vooruitgaan.[27] Hulle het die bes ontwikkelde staatstrukture gehad, kon langafstandhandelsbande ontwikkel, invloed oor hulle bure handhaaf en dalk selfs militêre oorheersing toepas.

Kritiek teen Algaze se teorie is dat te min oor die Uruk-beskawing uit opgrawings bekend is om die invloed van Suid-Mesopotamië se ontwikkeling te kan evalueer. Verder is die chronologie van dié tydperk onduidelik en kan die tyd van die uitspreiding dus nie bepaal word nie. Dit is ook moeilik om die vlakke van verskillende terreine goed genoeg te laat ooreenstem om hulle aan ’n enkele tydperk te koppel. Hoewel kommersiële faktore dus kon bygedra het tot die uitspreiding, is dit nie ’n bewys van die redes daarvoor nie.[28]

Sommige ander teorieë stel ’n vorm van landboukolonisasie voor wat spruit uit ’n gebrek aan grond in Benede-Mesopotamië of ’n migrasie van vlugtelinge nadat die Uruk-streek ekologiese of politieke omwentelings ondervind het.[29]

’n Ander teorie is dat die Uruk-streek ’n model vir sy bure was, en ’n voorbeeld wat hulle elk op sy eie manier gevolg het terwyl hulle elemente van hulle eie kulture behou het. Dit verduidelik die verskillende grade van invloed op verskillende terreine:[30] Verskeie soorte terreine is geïdentifiseer, van dié wat kolonies van Uruk kon gewees het of handelsposte was met ’n Uruk-bevolking tot streke waar die Uruk-invloed baie klein was.[31]

Einde van die Uruk-tydperk wysig

’n Paar geleerdes verbind die einde van die Uruk-tydperk met ’n groot klimaatsverandering, ’n skielike koue en nat tydperk in die Holoseen-epog.[32] Nog ’n verduideliking is die aankoms van Oos-Semitiese stamme wat deur die Kisj-beskawing verteenwoordig is.[33]

Verwysings wysig

  1. ↑ Byvoorbeeld in Frankfort 1970, waar die eerste hoofstuk oor dié tydperk gaan.
  2. ↑ Cuneiform Digital Library Initiative
  3. ↑ Crawford 2004, p. 69
  4. ↑ Crawford 2004, p. 75
  5. ↑ Langer 1972, p. 9
  6. ↑ Matthews, Roger (2002), Secrets of the dark mound: Jemdet Nasr 1926–1928, Iraq Archaeological Reports, 6, Warminster: BSAI, ISBN 0-85668-735-9 
  7. ↑ "Site officiel du musée du Louvre". cartelfr.louvre.fr.
  8. ↑ Cooper, Jerrol S. (1996). The Study of the Ancient Near East in the Twenty-first Century: The William Foxwell Albright Centennial Conference (in Engels). Eisenbrauns. pp. 10–14. ISBN 9780931464966.
  9. ↑ Butterlin (2003), pp. 286–297
  10. ↑ Benoit (2003), pp. 57–58
  11. ↑ U. Finkbeiner en W. Röllig, (red.), Jamdat Nasr: period or regional style ?, Wiesbaden, 1986
  12. ↑ R. Matthews, "Jemdet Nasr: The Site and the Period," The Biblical Archaeologist 55/4 (1992) pp. 196–203
  13. ↑ M.S. Rothman (red.), Uruk Mesopotamia and its neighbours: Cross-cultural interactions in the era of state formation, Santa Fe, 2001, inleiding
  14. ↑ Cuneiform Digital Library Initiative
  15. ↑ M.-J. Seux in Sumer (1999–2002), col. 342–343
  16. ↑ Algaze (2008), pp. 40–61
  17. ↑ Liverani (2006), pp. 19–25
  18. ↑ Crüsemann, Nicola; Ess, Margarete van; Hilgert, Markus; Salje, Beate; Potts, Timothy (2019). Uruk: First City of the Ancient World (in Engels). Getty Publications. p. 325. ISBN 978-1-60606-444-3.
  19. ↑ P. Michalowski in Sumer (1999–2002), col. 111
  20. ↑ Álvarez-Mon, Javier (2020). The Art of Elam CA. 4200–525 BC (in Engels). Routledge. p. 101. ISBN 978-1-000-03485-1.
  21. ↑ "Louvre Museum Sb 2125".
  22. ↑ "Site officiel du musée du Louvre, Sb 2125". cartelfr.louvre.fr.
  23. ↑ Cheng, Jack; Feldman, Marian (2007). Ancient Near Eastern Art in Context: Studies in Honor of Irene J. Winter by her Students (in Engels). BRILL. p. 48. ISBN 978-90-474-2085-9.
  24. ↑ R. Matthews, The archaeology of Mesopotamia: Theories and approaches, Routledge, 2003, pp. 93–126. Sien Liverani (2006), pp. 5–14
  25. ↑ Debat begin in G. Algaze, "The Uruk Expansion: Cross Cultural Exchange in Early Mesopotamian Civilization," Current Anthropology Volume 30/5 (1989) pp. 571–608 ; die teorie in meer uitgebreid verduidelik in Id., The Uruk World System : The Dynamics of Early Mesopotamian Civilization, Chicago (1993, hersiene uitgawe in 2005) en hersien in Id., "The Prehistory of Imperialism: The case of Uruk Period Mesopotamia," M.S. Rothman (red.), Uruk Mesopotamia and its neighbours: cross-cultural interactions in the era of state formation, Santa Fe, 2001, pp. 27–85; sien ook Algaze (2008), pp. 68–73.
  26. ↑ Butterlin (2003), pp. 98–107
  27. ↑ G. Algaze, "Initial Social Complexity in Southwestern Asia: The Mesopotamian Advantage," Current Anthropology 42/2 (2001) pp. 199–233; Algaze (2008), pp. 40–63.
  28. ↑ J.N. Postgate, "Learning the Lessons of the Future: Trade in Prehistory through a Historian's Lens," Bibliotheca Orientalis 60/1–2, 2004, pp. 5–26. Sien ook Liverani (2006), pp. 40–44.
  29. ↑ Butterlin (2003), pp. 131–137
  30. ↑ Butterlin (2003), pp. 386–390 for the conclusions.
  31. ↑ Butterlin (2003), pp. 232–254, 334–338
  32. ↑ Lamb 1995, p. 128
  33. ↑ Lucy Wyatt (16 Januarie 2010). Approaching Chaos: Could an Ancient Archetype Save C21st Civilization?. p. 120. ISBN 9781846942556.

Bronne wysig

  • Benoit, Agnès (2003). Art et archéologie : les civilisations du Proche-Orient ancien. Manuels de l'école du Louvre (in Frans). Paris: RMN. BEN.
  • Crawford, Harriet E. W. (2004). Sumer and the Sumerians (2de uitg.). Cambridge University Press. ISBN 9780521533386.
  • Lamb, Hubert H. (1995). Climate, History, and the Modern World. Londen: Routledge. ISBN 0-415-12735-1.
  • Algaze, Guillermo (2008). Ancient Mesopotamia at the Dawn of Civilization: The Evolution of an Urban Landscape (in Engels). Chicago: University of Chicago Press. ALG.
  • Butterlin, Pascal (2003). Les temps proto-urbains de Mésopotamie: Contacts et acculturation à l'époque d'Uruk au Moyen-Orient (in Frans). Paris: CNRS Éditions. BUT.
  • Liverani, Mario (2006). Uruk: The First City (in Engels). Vertaal deur Zainab Bahrani en Marc Van de Mieroop. London: Equinox. LIV.

Skakels wysig

Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Uruk-tydperk&oldid=2385138"