Welgemeend

Welgemeend is ’n geskiedkundige woning in die Kaapse voorstad Tuine waarvan die oudste deel voor 1772 opgerig is en wat in 1944 saam met die grond waarop dit geleë is, onteien en aan die Hoërskool Jan van Riebeeck oorgedra is, die jaar waarin dit tot ’n nasionale gedenkwaardigheid verklaar is.

Welgemeend se stoep.

Gys Hofmeyr en sy vrou, Ydie, op die stoep van Welgemeend saam met hul kinders. Voor: Harold (die laaste burgerlike eienaar van Welgemeend). Agter: Roland, Magda, Jack, Reitz en Nel.

Welgemeend in die 1920's.

Eienaars

Die VOC het die grond waarop die woning gebou is, in 1693 aan Andries de Man toegeken. Van toe tot 1772 het 14 verskillende eienaars dit besit, waarna sewe Hofmeyr-gesin altesaam 173 jaar die huis bewoon het, naamlik die stamvader, Johannes Heinrich van 1772 tot 1798, Stephanus Johannes tot 1824, Jan Hendrik sr. tot 1857, Jan Hendrik jr. tot 1898, Tielman Johannes Roos tot 1914, Gysbert Reitz tot 1938 en eindelik dr. Harold Osmond tot 1944. Van die tweede tot die vierde Hofmeyr-eienaar was almal die voorafgaande eienaar se erfgenaam, maar Gys Hofmeyr het dit gekoop en aan sy seun dr. Harold Hofmeyr bemaak.

Bousels en omvang

Die platdakhuis wat vandag op die eiendom staan, bestaan uit twee dele. Die oudste met wye deure en hoë plafonne is voor 1772 opgerig. Die breë stoep, reuse-pilare en ander aanbouings is later, veral deur Stephanus Hofmeyr (die tweede eienaar), aangebring. Die landgoed of "tuijn" het sowat 3 ha beslaan toe hy dit erf. Daarna het die grootte gewissel na gelang grond mettertyd aangekoop of afverkoop is. Op die oomblik is die landgoed net sowat 1 ha groot en huisves, naas die ou woning, ook geboue vir skoolgebruik. Na aan die oostekant van die huis is ’n fontein wat die blomtuin van water voorsien.

Die noordekant van die landgoed is altyd deur Kampstraat (genoem na Otto von Kampz of Camptz) begrens, maar die suidekant het mettertyd van die hange van Tafelberg na die huidige Stephenstraat verskuif. Die suidwestelike kant word begrens deur ’n deel van Hofmeyrstraat en die oostelike sy deur die kort Welgemeendstraat. Die eiendom het oorspronklik gestrek van Kloofstraat in die weste tot teen De Waalpark aan die oostekant.

Bekende besoekers

Onze Jan Hofmeyr het jare lank in Welgemeend gewoon, eers by sy oupa, toe by sy vader en later saam met sy broer Tielman en wel in die ouer, westelike deel van die woning. Belangrike persone is dus van tyd tot tyd in die huis ontvang, onder andere pres. Paul Kruger in 1880. Volgens oorlewering het die ontdekkingsreisiger David Livingstone op 2 April 1852 uit Welgemeend (of Waterhof, nog ’n Hofmeyr-woning in die stadskom) aan sy skoonvader, Robert Moffat, soos volg geskryf nadat hy en ’n vriend in die Kaap aangekom het: "Oswel and I soon got horses and searched the town for a house. We got one (for £2-10-0 a month) high UP the ascent which goes through between Lion's Head and Table Mountain. A Mr. Hoffmeyer is the owner and the house is pleasantly situated in a large garden."

Ander wonings op die grond

Op die eiendom is later nog twee huise, Evergreen en Avondrust, gebou. Eersgenoemde, met sy ingang in Kampstraat, is onder andere in die middel 19de eeu deur Onze Jan se oupa en ouma bewoon. Dié huis is gesloop om plek te maak vir die Meyerhof-woonstelle. Rug-aan-rug met dié huis was Avondrust met sy ingang aan Stephenstraat. Hierin het Onze Jan en sy tweede vrou vroeg in die 20ste eeu gewoon. Dié woning is ook gesloop.

Grafkelder

’n Famieliegrafkelder op die eiendom het in die pad van die latere Moltenoweg gestaan en is gevolglik afgebreek. Minstens 36 mense wat daarin begrawe is, se oorskot is in 1923 deur die Kaapse stadsraad se bemiddeling en in die teenwoordigheid van ’n groot aantal familielede en vriende (onder wie mev. J.H. Hofmeyr en adv. J.H.H. de Waal) oorgeplaas na ’n gesamentlike graf aan Moltenoweg. Dis teenaan die [[Volkshospitaal]] (nou ’n Mediclinic), wat kort daarna op die Welgemeend-landgoed gebou is. Onder die herbegraafdes was Onze Jan se ouma wie se naam tydens die herbegrafnis nog duidelik op haar kis onderskei kon word. Luidens destydse persberigte is van die kiste uit die grafkelder daarna ook van tyd tot tyd oorgebring na die begraafplase in Maitland, Mowbray en op Somerset-Wes.

’n 3 m hoë granietgedenksteen is oor die graf opgerig en van ’n inskripsie voorsien wat lui: "Hier ligt begraven het overschot van Stephanus Johannes Hofmeyer (1760–1826) alsook van zijn afstammelingen gestorven binnen het tydperk van 1807–1882." Daarna het die vermoede begin posvat dat die stamvader, oorlede in 1805, ook in die grafkelder begrawe is.

Bronne

• (af) (en) Hofmeyr, W. Lou(w); Hofmeyr, Nico J.; Hofmeyr, S.M.; Hofmeyr, George S.; Hofmeyr, Johannes W. (samestellers). 1987. Die Hofmeyrs: 'n Familiegeskiedenis. Lynnwoodrif en Bloemfontein: Die Samestellers.