Woordspeling

'n Woordspeling (in Engels pun), wat ook paronomasia genoem word, is 'n soort spel met woorde wat op twee of meer betekenisse dui deur veelvuldige betekenisse van woorde te benut, of van woorde wat dieselfde klink, vir 'n bedoelde humoristiese or retoriese effek. Hierdie meerduidigheid kan voortspruit uit die doelbewuste gebruik van homofone, homografiese, metonimiese of beeldende taalgebruik. 'n Woordspeling verskil van 'n malapropisme ('n taalflater) deurdat 'n malapropisme 'n verkeerde variasie van 'n korrekte uitdrukking is, terwyl 'n woordspeling uitdrukkings met verskeie korrekte interpretasies behels. Woordspelings kan beskou word as in-grappe of idiomatiese konstruksies, aangesien hulle gebruik en betekenis net tot 'n bepaalde taal en sy kultuur behoort.

KLEPTOROUMANIA
'n Punch-spotprent van die Tweede Balkan-oorlog. Koning Carol I van Romenië rig sy pistool op koning Peter I van Serbië en koning Constantinus van Griekeland terwyl hy Suider-Dobrudja van die ontwapende tsar Ferdinand van Bulgarye steel. Die opskrif "KLEPTOROUMANIA" is 'n woordspeling op "Romania" en kleptomania, die geestesversteuring waar iemand impulsief steel ter wille van steel.

Woordspelings het 'n lang geskiedenis in menslike geskryf. Sumeriaanse wigskrif en Egiptiese hirogliewe is aanvanklik op woordspelingstelsels gegrond, en die Romeinse dramaturg Plautus was beroemd vir sy woordspelings en woordspeletjies. Woordspelings is al die lof toegeswaai as die grondliggende konsep agter alfabette, geskryf en selfs die menslike beskawing.

Tipologie

Woordspelings kan op verskillende maniere geklassifiseer word:

Die homofone woordspeling, 'n algemene soort, gebruik woordpare wat dieselfde klink (homofone) maar nie sinonieme is nie. Walter Redfern het hierdie soort toegelig met hierdie stelling: "Om 'n woordspeling te maak is om homonome as sinonieme te behandel." Byvoorbeeld, in George Carlin se frase, "Atheism is a non-prophet institution", word die woord prophet in die plek geplaas van sy homofoon profit, wat die algemene frase "non-profit institution" verander. Net so berus die grappie, "Question: Why do we still have troops in Germany? Answer: To keep the Russians in Czech" op die gehoordubbelsinnigheid van die homofone check en Czech. Woordspelings is dikwels nie strenggesproke homofonies nie, maar 'n spel met woorde van eenderse, maar nie identiese nie, klanke soos in die voorbeeld van die Pinky and the Brain-strokiesprentreeks: "I think so, Brain, but if we give peas a chance, won't the lima beans feel left out?" wat speel met die eenderse – maar nie identiese – klank van peas en peace in die anti-oorlogslagspreuk "Give Peace a Chance".

'n Homografiese woordspeling gebruik woorde wat dieselfde gespel word (homograwe), maar verskillende betekenisse en klanke het. Vanweë hul aard berus hulle meer op sig as gehoor, in teenstelling met homofone woordspelings. Hulle staan ook bekend as heteronomiese woordspelings. Voorbeelde waar die woordspelingwoorde gewoonlik in twee verskillende dele van 'n paragraaf voorkom, berus dikwels op 'n ongewone sinskonstruksie, soos in die grappie: "When asked to explain his large number of children, the pig answered simply: 'The wild oats of my sow gave us many piglets.' " 'n Voorbeeld wat homofone en homografiese woordspelings kombineer, is Douglas Adams se sin: "You can tune a guitar, but you can't tuna fish. Unless of course, you play bass." Die sin gebruik die homofone eienskappe van tune a en tuna, asook die homografiese woordspeling op bass, waar die dubbelsinnigheid verkry word deur die identiese spelling van /ˈbeɪs/ ('n snaarinstrument), en /ˈbæs/ ('n soort vis).

Homonieme woorspelings, nog 'n algemene soort, ontstaan uit die benutting van woorde wat sowel homograwe en homofone is. Die stelling "Being in politics is just like playing golf: you are trapped in one bad lie after another" is 'n woordspeling met die twee betekenisse van die woord lie as " 'n doelbewuste onwaarheid" en as "die posisie waarin iets rus". 'n Verwerking van 'n grappie wat Isaac Asimov oorvertel het, is "Did you hear about the little moron who strained himself while running into the screen door?" wat speel op strained as "om jou uiterste bes te doen" en "te filtreer". 'n Homonimiese woordspeling kan ook polisemies wees, waar die woord homonimies moet wees en ook verwante betekenisse het, iets wat dikwels subjektief is. Leksikograwe omskryf poliseme as 'n inskrywing onder 'n enkele woordeboek-lemma ('n uniek genommerde betekenis) terwyl homonieme in aparte lemmas behandel word.

'n Saamgestelde woordspeling is 'n stelling wat twee of meer woordspelings bevat. 'n Ingewikkelde stelling van Richard Whately sluit byvoorbeeld vier woordspelings in: "Why can a man never starve in the Great Desert? Because he can eat the sand which is there. But what brought the sandwiches there? Why, Noah sent Ham, and his descendants mustered and bred." Hierdie woordspeling gebruik sand which is there/sandwiches there, Ham/ham, mustered/mustard en bred/bread. Net so koppel die frase "piano is not my forte" twee betekenisse van die woorde forte en piano, een vir die dinamiek-tekens in musiek en die tweede vir die letterlike betekenis van die sin. Saamgestelde woordspelings kan ook twee frases wat 'n woord deel saamvoeg. Byvoorbeeld, "Where do mathematicians go on weekends? To a Möbius strip club!" maak 'n woordspeling op Möbius strip en strip club.

148ste Vegtereskader se embleem, 'n visuele woordspeling.

'n Rekursiewe woordspeling is een waar die tweede aspek van 'n woordspeling berus op die begrip van 'n element in die eerste een. Byvoorbeeld, die stelling "π is only half a pie." (π-boë is 180 grade, of 'n halwe sirkel, en 'n "pie" is 'n volledige sirkel). Nog 'n voorbeeld is "Infinity is not in finity", wat beteken "infinity" is nie in 'n "finite"-reeks. Nog 'n voorbeeld is "a Freudian slip is when you say one thing but mean your mother." Laastens is daar "Immanuel doesn't pun, he Kant" deur Oscar Wilde. 

Visuele woordspelings word soms gebruik in logos, embleme, insignia en ander grafiese simbole, waarin een of meer van die aspoekte van die woordspeling vervang word in die prent. In Europese heraldiek word hierdie tegniek "canting arms" genoem. Visuele en ander woordspelings kom ook algemeen voor in Nederlandse gewelstene, asook in party spotprente, soos in Lost Consonants en The Far Side. Nog 'n soort visuele woordspeling kom voor in tale wat nie-fonetiese skrif gebruik. In Chinees kan 'n woordspeling gegrond wees op geskrewe karakters met 'n eenderse vorm, al is daar geen fonetiese ooreenkoms tussen die woorde waarmee die woordspeling gemaak word nie.  Mark Elvin beskryf hoe hierdie "eienaardige Chinese vorm van visuele woordspeling behels dat geskrewe karakters met objekte vergelyk word".

Richard J. Alexander wys op nog twee vorme wat woordspelings kan aanneem: grafologiese woordspelings (wat soms visuele woordspelings genoem word), soos in concrete poetry; en morfologiese woordspelings, soos portmanteaux.

Gebruik

Komedie en grappe

Woordspelings is 'n algemene bron van humor in grappe en komedievertonings. Hulle word dikwels in die trefreël van 'n grappie gebruik, waar hulle gewoonlik 'n humoristiese betekenis gee aan 'n taamlik verwarrende storie. Dit staan ook bekend as 'n storiegrappie (feghoot). Die volgende voorbeeld kom uit die fliek Master and Commander: The Far Side of the World, hoewel die trefreël 'n veel ouer Vaudeville-oorsprong het. Die uiteindelike trefreëf is 'n woordspeling met "the lesser of two evils".

Kaptein Aubrey, wat deur Russell Crowe gespeel word: "Do you see those two weevils, Doctor?...Which would you choose?"

Dr. Maturin: "Neither. There's not a scrap of difference between them. They're the same species of Curculio."

Kaptein Aubrey: "If you had to choose. If you were forced to make a choice. If there were no other option."

Dr. Maturin: "Well, then, if you're going to push me. I would choose the right-hand weevil. It has significant advantage in both length and breadth."

Kaptein Aubrey: "There, I have you!...Do you not know that in the Service, one must always choose the lesser of two weevils?"

Woordspelings word dikwels gebruik in die titels van komiese parodieë. 'n Parodie van 'n populêre liedjie, fliek, ens, kan 'n titel kry wat skimp op die titel van die werk waarvan die parodie gemaak word, deur van die woorde te vervang met ander wat eenders lyk of klink. Universiteite se a cappella-groepe kry dikwels hul name na aanleiding van musikale woordspelings om aanhangers te lok met pogings tot humor. So 'n titel kan onmiddellik kommunikeer dat dit wat volg 'n parodie is en ook wat die werk is waarvan die parodie gemaak is, wat 'n inleidende verduideliking oorbodig maak.

In 2014 is die eerste Britse Woordspelingkampioenskap gehou by die Leicester-komediefees, aangebied deur Lee Nelson. Die wenner was Darren Walsh. Die kompetisie het die reël "My computer's got a Miley Virus. It's stopped twerking" ingesluit. Walsh het daarna deelgeneem aan die O. Henry-Woordspelingkampioenskap in Austin, Texas. In 2015 was Leo Kearse die Britse woordspelingkampioen.

Letterkunde

Nie-humoristiese woordspelings was en is 'n standaard- poëtiese instrument in die letterkunde. Woordspelings en ander vorme van speel met woorde is gebruik deur baie bekende skrywers, soos Alexander Pope, James Joyce, Vladimir Nabokov, Robert Bloch, Lewis Carroll, John Donne en William Shakespeare, wat na raming meer as 3 000 woordspelings in sy dramas gebruik het.

Hier is 'n voorbeeld uit Shakespeare se Richard III:

"Now is the winter of our discontent made glorious summer by this son of York" (Son/sun)

Shakespeare was ook bekend vir sy gereelde spel met minder ernstige woordspelings, die soort "spitsvondighede" wat Samuel Johnson laat kla het: " 'n Spitsvondigheid is vir Shakespeare wat glimmende mis vir die reisiger is! Hy volg dit na alle avonture; dit gaan hom vir seker uit sy pad neem, gaan hom vir seker in die modder laat verswelg. Dit het 'n soort kwaadaardige mag oor sy verstand en die bekoring daarvan is onweerstaanbaar." Elders verwys Johnson neerhalend na woordspeling as die laagste vorm van humor.

In die gedig A Hymn to God the Father, het John Donne, wat getroud was met Anne More, woordspelings herhaaldelik gebruik: "Son/sun" in die tweede aangehaalde reël, en twee saamgestelde woordspelings op "Donne/done" en "More/more". Al drie is homofonies, met die woordspeling op "more" wat sowel homografies as kapitonimies is. Die dubbelsinnigheid help om verskeie moontlike betekenisse aan die strofes te gee.

"When Thou hast done, Thou hast not done / For I have more.

that at my death Thy Son / Shall shine as he shines now, and heretofore

And having done that, Thou hast done; / I fear no more."

Alfred Hitchcock het gesê: "Woordspeling is die hoogste vorm van letterkunde."

Retoriek

Woordspelings kan dien as 'n retoriese instrument, waar die woordspeling dien as 'n oorredingsmiddel vir 'n skrywer of spreker. Hoewel woordspelings dikwels as clichés gesien word, "kan dit 'n doeltreffende hulpmiddel wees in 'n verskeidenheid situasies en vorme". 'n Groot probleem om woordspelings op dié manier te gebruik, is dat die betekenis heel verskillend geïnterpreteer kan word na aanleiding van die gehoor se agtergrond en kan 'n boodskap aansienlik afwater.

Ontwerp

Soos ander vorme van woordspeling word paronomasia soms gebruik vir sy eienskappe om aandag te trek of vir sy mnemoniese (geheue-) kwaliteite. Dit kom dus dikwels voor in titels en die name van plekke, karakters en organisasies, en in reklame en slagspreuke.

Baie restaurant- en winkelname gebruik woordspelings: Cane & Able Mobility Healthcare, Sam & Ella's Chicken Palace, Tiecoon Tie Shop, Planet of the Grapes Wine and Spirits, Curl Up and Dye Hair Salon, asook vir boeke soos Pies and Prejudice, strokiesboeke (YU+ME: dream) en flieks (Good Will Hunting). Die Japanse anime Speed Racer se oorspronklike titel, Mach GoGoGo! verwys na die Engelse woord self, die Japannese woord vir vyf (die Mach 5 se motornommer), en die naam van die program se hoofkarakter, Go Mifune. DIt is ook 'n voorbeeld van 'n veeltalige woordspeling, waarvoor die volle begrip 'n kennis van meer as een taal van die kyker vereis.

Die name van fiksiekarakters bevat ook dikwels woordspelings, soos Ash Ketchum en Goku ("Kakarrot"), die protagoniste van onderskeidelik die videospeletjiereeks Pokémon en die manga-reeks Dragon Ball, waarvan albei franchises daarvoor bekend is dat die name van baie van hul karakters 'n tweede betekenis het. 'n Herhalende motief in die Austin Powers-flieks is dat baie van die name woordspelings is wat na manlike geslagsdele verwys. In die wetenskapfiksietelevisiereeks Star Trek word "B-4" gebruik as een van vier androïd-modelle wat "voor" die androïde Data, 'n hoofkarakter, gemaak is.

Die paralelle vervolg The Lion King 1½ is bemark met die uitdrukking: "You haven't seen the 1/2 of it!". Wyborowa Vodka gebruik die slagspreuk "Enjoyed for centuries straight", terwyl Northern Telecom "Technology the world calls on" gebruik.

Op 1 Junie 2015 het die BBC Radio 4-program You and Yours 'n insetsel gehad met die titel "Puntastic Shop Titles". Die inskrywings het 'n Chinese wegneemeteplek in die dorpie Ayr gehad met die naam  "Ayr’s Wok", 'n kebabwinkel in Ierland genaamd "Abra Kebabra" en 'n boomkundige in Dudley met die naam "Special Branch." Die weninskrywing van die kompetisie, wat deur Lee Nelson gekies is, was 'n droogskoonmaker in Fulham en Chelsea met die naam "Starchy and Starchy".

In die media

Paronomasia het 'n stewige vastrapplek in die media gekry. William Safire van die New York Times sê dat die "die oorsprong van hierdie vinnig toenemende [gebruik van paranomasia] is dikwels die behoefte wat 'n kopskrywer het om 'n leser se aandag vinnig te trek, en het gelei tot 'n nuwe verdraagsaamheid vir 'n vorm van humor wat lank verag is". 'n Mens kan die punt maak dat paronomasia algemeen in die media voorkom, veral in koppe, om die leser se belangstelling te prikkel. Die retoriek is belangrik omdat dit mense met die onderwerp verbind. 'n Goeie voorbeeld is 'n opskrif in die New York Post, "Headless Body in Topless Bar". 

Paronomasia kom ook mondelings algemeen voor. Salvatore Attardo meen dat woordspelings verbale humor is. Hy praat oor Pepicello en Weisberg se linguïstiese humor en meen die enigste vorm van liguïstiese humor is beperk tot woordspelings. Dit is omdat 'n woordspeling 'n spel met die woord self is. Attardo glo dat net woordspelings humor kan volhou en dat hierdie humor betekenisvol is. Dit is in staat om 'n situasie ligter te laat voel en dit minder ernstig te maak, dit kan help om iets meer onvergeetlik te maak, en die gebruik van 'n woordspelings kan die spreker gevat laat voorkom.

Paronomasia staan sterk in gedrukte media en mondelingse gesprekke, so 'n mens kan aanvaar dat dit ook heelwat in die uitsaaimedia sal voorkom. Voorbeelde van paranomasia in media is klankgrepe. Hulle kan onvergeetlik wees vanweë die humor en retoriek wat met paronomasia vereenselwig word, wat die veelseggendheid van die klankgreep sterker maak.

Verwarring en alternatiewe gebruike

Daar is subtiele verskille tussen paronomasia en ander letterkundige tegnieke, soos dubbelsinnigheid (double entendre). Terwyl woordspelings dikwels 'n eenvoudige spel met woorde is vir humoristiese of retoriese effek, sinspeel dubbelsinnigheid op 'n tweede betekenis wat nie in die stelling of die frase self voorkom nie, maar een is wat doelbewus die tweede betekenis verdoesel. Aangesien albei die doelbewuste gebruik van dubbele betekenis benut, kan woordspelings soms dubbelsinnighede wees, en omgekeerd. Woordspelings toon ook ooreenkomste met paraprosdokian ('n Griekse woord wat "onverwagte betekenis" beteken), sillepsis en eggcorns ('n woord wat verkeerd gehoor word). Daarby word homografiese woordspelings soms vergelyk met die stilistiese middel antanaclasis, en homofoniese woordspelings met polyptoton. Woordspelings kan gebruik word as 'n soort mnemoniese hulpmiddel om begrip in 'n opvoedkundige omgewing te versterk. As dit oordeelkundig gebruik word, kan woordspelings inhoud doeltreffend versterk en help dat studiemateriaal beter onthou word. Sommige linguïste moedig die skep van neologismes aan om die gevalle van verwarring deur die gebruik van woordspelings te verminder.

Geskiedenis

Woordspelings het in antieke Egipte voorgekom, waar hulle baie gebruik is in die ontwikkeling van mites en die interpretasie van drome.

In China het Shen Dao (om en by 300 v.C.) die woorde "shi", wat "mag" beteken, en "shi", wat "posisie" beteken, gebruik om te sê dat 'n koning mag het vanweë sy posisie as koning.

In antieke Irak, om en by 2500 v.C., is woordspelings deur skribas gebruik om woorde in spykerskrif weer te gee.

Die Maja is bekend daarvoor dat hul woordspelings in hul hiëroglifiese skrif gebruik het, asook in hul moderne tale.

In Japan was "graphomania" 'n soort woordspeling.

In Tamil is "Sledai" die woord wat woordspeling beteken waar 'n woord twee verskillende betekenisse het. Dit word ook as 'n poësiestyl in antieke Tamil-letterkunde geklassifiseer. Net so is "Sleva" die ooreenstemmende woord in die Teloegoe-taal, en is een van talle poësiestyle in die Teloegoe-letterkunde.

Bronne

• Alexander, Richard J. (1997). Aspects of Verbal Humour in English. Narr, Tübingen: Gunter Narr Verlag. ISBN 978-3-8233-4936-5.
• Augarde, Tony (1984). The Oxford Guide to Word Games. London: Oxford University Press.
• Fontaine, Michael (2010). Funny Words in Plautine Comedy. Oxford University Press.
• Hempelmann, Christian F. (Sep 2004). "Script opposition and logical mechanism in punning". Humor – International Journal of Humor Research. 17 (4): 381–392. doi:10.1515/humr.2004.17.4.381 (toegang beperk)
• Smyth, Herbert Weir (1920). Greek Grammar. Cambridge: Harvard University Press.
• Tartakovsky, Joseph (28 Maart 2009). "Pun for the Ages".

Verdere leesstof

• Pollack, John (2011). The Pun Also Rises: How the Humble Pun Revolutionized Language, Changed History, and Made Wordplay More Than Some Antics. Penguin. ISBN 978-1-101-51386-6.

Eksterne skakels

• There's a Sewer in the Sewer: a primer for heteronymphiles

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Woordspeling.