Nar
Die Woordeboek van die Afrikaanse Taal (WAT) definieer ’n nar as ’n “komediant wat gewoonlik in ’n sirkus, karnaval, of by ander feesgeleenthede optree, wat ’n vreemdsoortige kostuum, grimering en hooftooisel dra en mense met allerlei lagwekkende toertjies, mimiek en nabootsings van alledaagse situasies op ’n oordrewe, absurde of verspotte wyse vermaak”. [1][2][3][4][5][6]
As sinonieme bied die WAT vir nar die alternatiewe benamings hanswors en harlekyn aan, en as minder gebruiklik, die naam paljas.[7]
In Afrikaans word die woorde nar, hanswors, harlekyn en paljas vandag dus as min of meer uitruilbaar beskou, as verwysings na dieselfde figuur, maar histories was daar tussen hierdie komediante bepaalde verskille.
Die hofnar
wysig
Aan die hof van ’n vors of van ’n rederykerskamer was ’n nar – die hofnar – eens die amptelike grapmaker. Hy kon dikwels ook liedere sing. Die hofnar was veral in die Middeleeue gewild, maar teen die 18de eeu is hy al hoe minder gesien.[8][9][10]
Soms was die nar iemand wat weens ’n bepaalde liggaamlike of geestelike eienskap of kenmerk die aandag getrek het, wat daartoe gelei het dat ander, van wie hy verskil het, bewustelik of onbewustelik met hom die spot gedryf het (die Engelse buffoon, in Afrikaans ’n “sot”). Maar dit was nie altyd die geval nie. Daar was ook ’n ander soort nar, die een wat (as die Engelse jester) ’n fyn intellektuele spel gespeel het, wat self die spot op hom verenig het en soms selfs politieke invloed gehad het.
Hierdie nar het gewoonlik ’n spesiaal gemaakte pak en ’n narrekap of sotskap gedra, ’n veelkleurige mus met punte waaraan klokkies vasgewerk was. Hy het gewoonlik ’n staf, ’n narrestok of sotstok, saamgedra.
In die Middeleeue het die nar ’n besondere sosiale posisie gehad. Aan die een kant het hy die indruk geskep dat hy aan die onderpunt van die sosiale leer was. Aan die ander kant was hy in staat om lede en gaste van die hof, die koningshuis, -paleis, te deurgrond, met hulle die gek te skeer, die draak te steek.
Alleen die nar kon teen heersende opvattings ingaan sonder die gevaar van straf. In dié opsig het die nar dus eintlik ’n hoë sosiale status gehad.
Kaarte
wysig- In kaartspele stel die Engelse joker (die kaart met die afbeelding van die sot of dwaas, wat elke willekeurige waarde kan verteenwoordig) die hofnar voor.
- Die dwaas of nar is ook op een van die 78 kaarte van die Tarot te sien.
Harlekyn
wysig
Harlekyn (in Italiaans Arlecchino) – soms komies, soms tragies – was ’n karakter van die commedia dell’arte, Italiaanse volksteater, straatteater. Die komiese harlekyn word soms ’n paljas genoem.[11][12]
In die commedia dell’arte is Harlekyn een van die zanni (dienaars), ’n akrobatiese jong man wat wissel van ondeund, ’n onnut, tot ’n deugniet. Hy dra ’n veelkleurige kostuum met ’n ruitpatroon en ’n hoed. Sy gesig is agter ’n swart halfmasker versteek. By hom, aan sy gordel, soos ’n swaard, dra hy ’n stok. Met dié stok word hy gereeld afgeransel, wanneer iemand dit by hom afvat. In die afranseling van die harlekyn, lê die oorsprong van die Engelse slapstick.
Harlekyn is verlief op Colombina, wat ook dikwels ’n geruite kostuum dra, maar Colombina wil niks van hom weet nie en bestee meestal weinig aandag aan hom. Harlekyn is dikwels onsigbaar vir die ander karakters. Hy kan wel met die gehoor kommunikeer en lewer dikwels satiriese kommentaar op wat op die verhoog gebeur.
Geskiedenis
wysigOor die oorsprong van die naam Arlecchino (Harlekyn) is daar verskillende teorieë. Volgens een teorie kom sy naam van die Latynse Herculinus (“klein Hercules”). ’n Ander teorie is dat Harlekyn moontlik ’n verbastering van die bynaam Harlayquino kon gewees het, wat die bynaam was van ’n toenmalige Italiaanse akteur wat ’n beskermheer met die naam Hachille du Harlay gehad het. ’n Derde teorie soek die oorsprong van Harlekyn in die Franse mitologie, by die mitologiese figuur Hellequin, wat snags saam met ’n groep demone te perd deur die lug sou gejaag het in wat as die “Wilde Jag” of “Wilde Jaagtog” bekend was, ’n lugverskynsel wat die ou Germane as voorbode van nadere onweer, storms beskou het.
Harlekyn het dus van ’n wilde, duiwelse booswig in die Middeleeue tot die ondeunde skelm, swendelaar, niksnut(s) (trickster) van die commedia dell’arte in die Renaissance ontwikkel.
Tydens die Verligting is die irrasionele, anarchistiese, magiese, duiwelse Harlekyn verfoei.
Die Duitse dramaturg en literatuurteoretikus Johann Christoph Gottsched (1700–1766), wat die teater in ’n klassisistiese sin hervorm het, kon die harlekyn nie verdra nie. Ook nie sy navolgers nie. In 1737 het ’n Duitse aktrise, Friederike Caroline Neuber, as ’n simboliese daad om narre uit die teater te verban, ’n harlekynpop op die verhoog verbrand.
Harlekinade
wysigAan die begin van die 18de eeu het Harlekyn die sentrale figuur van die harlekinade geword, ’n Engelse klugspel, ’n pantomimiese weergawe van die commedia dell’arte waarin een of meer harlekyne die hoofrol gespeel het.[13]
Gewoonlik het ’n harlekinade oor die liefdespaar Harlekyn en Colombina gehandel. Hulle (hard)loop weg en word deur Colombina se pa, Pantaloon, en sy dienaar, Clown, agternagesit. Een van die bekendste akteurs in dié harlekinades was Joseph Grimaldi, wat die rol van Clown vertolk het. In dié rol het Grimaldi só uitgeblink dat Clown gaandeweg die sentrale figuur van die harlekinade geword het.
In die Victoriaanse tyd het die harlekinadedeel van pantomimes tot ’n agtervolgingstoneel afgewater geraak, en teen die einde van die 19de eeu het die harlekinade heeltemal uit die pantomime verdwyn.
Harlekyne, kuns en populêre kultuur
wysig- Vandag word die harlekyn nog in karnavalle gesien. In die Karnaval van Venesië is hy byvoorbeeld een van die sentrale figure.
- Harlekyne is onder andere deur Paul Cézanne en Pablo Picasso geskilder.
- In Ferruccio Busoni se opera Arlecchino (1917) speel Harlekyn die hoofrol, maar interessant genoeg ’n praatrol; hy sing nie.
- Harley Quinn, ’n superskurk in die fiktiewe wêreld van Batman, is op die harlekyn gebaseer. Sy trek aan soos ’n harlekyn, en haar naam is ’n woordspeling op harlekyn.
- Die karakter Harlequin Demon in Tim Burton se animasiefilm The Nightmare Before Christmas is op die harlekyn gegrond.
- The Mysterious Mr. Quin, ’n versameling kortverhale deur Agatha Christie, is na die karakter Harley Quin genoem.
Paljas
wysig
’n Paljas was oorspronklik ’n soort harlekyn of nar met strooi wat uit sy klere steek – ’n lewende voëlverskrikker. Sy werk was om ander narre te parodieer, en dié figuur het in verskillende lande verskillend ontwikkel.
In Nederland is sy klere rooi-wit-en-blou geruit, in Italië is sy gesig wit geverf en dra hy ’n wit pak en ’n keëlvormige hoed.
Etimologie
wysigDie naam paljas kom vandie Franse woord paillasse vir ’n strooipop, van paille, “strooi”. In Spaans payaso, Katalaans pallasso, Portugees palhaço en Italiaans pagliaccio of bajazzo. Laasgenoemde het in Duits tot Bajass ontwikkel.
In Nederlands word paljas soms neerhalend of skertsend gebruik vir iemand wat as ’n grap beskou word, iemand van wie die spreker dus ’n lae dunk het.
Musiek
wysig- Pagliacci (Die paljasse) is die naam van ’n opera deur die Italiaanse komponis Ruggero Leoncavallo.
Hanswors
wysig
Die naam Hanswors, wat pejoratief gelaai kan wees as dit as skelnaam teenoor iemand gebruik word, kry Afrikaans eweneens uit die toneel en teater. [14]
Geskiedenis
wysigAfrikaans se hanswors, vir ’n nar, was in Nederlands Hansworst en oorspronklik Hanswurst of Hans Wurst. ’n Naam, dus, wat uit Duits ontleen is.
In 1541 skryf Martin Luther ’n grof bewoorde pamflet met die titel Wider Hans Worst, gemik teen hertog Hendrik II van Brunswijk-Wolfenbüttel en dié se buite-egtelike verhouding met ’n hofdame.[15]
In 1775 gebruik ook die jong Goethe, in ’n kort karnavalklug, Hanswursts Hochzeit, die naam as skelnaam.
Van omstreeks die 18de eeu af, veral in Oostenryk, is Hanswurst die naam van ’n komiese hoofkarakter wat in straatopvoerings en veral poppespele van dié tyd te sien is. Van daar word Hanswurst in Nederlands Hansworst. Totdat die naam Jan Klaassen dié van Hansworst as die naam van ’n soortgelyke karakter in die ou Hollandse poppespel vervang.
Die eerste bekende Hanswurst was ’n Weense tandarts, Joseph Anton Stranitzky. Stranitzky het van omstreeks 1706 af in kleurvolle klere in Oostenryk opgetree.
Stranitzky se bont drag bly vandag die standaarduitrusting vir ’n hanswors.
Verwysings
wysig- ↑ "argiefkopie". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Januarie 2020. Besoek op 25 Januarie 2023.
- ↑ https://gesellig.co.za/t/30660-hanswors/
- ↑ Rogers, Phyllis (1980). "My Favorite Foods are Dr Pepper, Collard Greens, and Pizza. I'm sure I'll Be a Good Clown". ScholarlyCommons. Studies in Visual Communication. University of Pennsylvania. 6 (1): 44–45. doi:10.1111/j.2326-8492.1980.tb00116.x. Besoek op 1 Januarie 2021.
Your face was your fortune, and to copy another man's face without his permission was theft, punishable by ostracism. Every man had some kind of special trick which made his makeup look perfect...The old clowns feel that the quickest and easiest way for a person to distinguish between a clown and a person in makeup is the clown's ability to make his face move...The old clowns say that anyone can apply greasepaint to his face but very few practitioners of the art of clowning ever acquire the skill to make their faces move.
- ↑ Butler, Laurel (Maart 2012). "'Everything seemed new': Clown as Embodied Critical Pedagogy". Theatre Topics. Johns Hopkins University Press. 22 (1): 63–72. doi:10.1353/tt.2012.0014. S2CID 191476878. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 April 2021. Besoek op 1 Januarie 2021.
Italian clown pedagogue Giovanni Fusetti proposes...conceiving of clown as a state of being...'a state of playing where everyone has access to the key question: what is so funny about myself?' Lecoq describes entering into 'the clown dimension,' which requires 'a state of openness, entirely without defense...a state of reaction and surprise' (146). John Wright...[says] 'the state of bafflement that we see in clown...as a common state of humanity...Clown reminds us that, deep down, we're all in exactly the same bemused state' (218). John Flax (2009)...says that, for Lecoq, 'theatrical clown was just about finding that basic state of vulnerability and allowing the audience to exist in that state with you...A clown state is a state of innocence and poetry and naivety that allows the audience to draw their own conclusions. That's the state that you bring them to, and they'll make the connections or not, but they love to be in that state because we don't go there very often. It's a state of anti-intellectualism, a kind of pure emotion.'
{{cite journal}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) - ↑ Keisalo, Marianna (24 Maart 2017). "'Picking People to Hate': Reversible reversals in stand-up comedy". Suomen Antropologi. 41 (4): 62. Besoek op 22 Maart 2021.
Reversals, broadly defined as switching to the opposite of what is considered 'the normal order' ... Reversals are an important aspect of the performance of many ritual clown figures (Keisalo-Galvan 2011; Steward 1991 [1929]) as well as more everyday instances of clowning and humor (e.g., Basso 1979).
- ↑ Double, Oliver (2014) [2005]. "Licence". Getting the Joke: the inner workings of stand-up comedy. Quote by Stewart Lee (2nd uitg.). New York: Bloomsbury Methuen Drama. p. 264. ISBN 978-1-4081-7460-9.
According to Stewart Lee, 'By reversing the norms and breaking the taboos, the clowns show us what we have to lose, and what we might also stand to gain, if we stand outside the restrictions of social convention and polite everyday discourse.'
- ↑ (af) "nar". Woordeboek van die Afrikaanse Taal. Besoek op 26 Oktober 2024.
- ↑ (nl) "Nar (persoon)". Nederlandse Wikipedia. Besoek op 26 Oktober 2024.
- ↑ Otto, Beatrice K. (2001). Fools Are Everywhere. The Court Jester Around the World. Chicago: University of Chicago Press.
- ↑ Zijderveld, Anton (1976). “De hofnar als instituut”, Spiegel Historiael.
- ↑ (nl) "Harlekijn (personage)". Nederlandse Wikipedia. Besoek op 26 Oktober 2024.
- ↑ (en) "Harlequin". Brittanica. Besoek op 26 Oktober 2024.
- ↑ (en) "Harlequinade". Britse Teatermuseum. Besoek op 26 Oktober 2024.
- ↑ (nl) "Hansworst". Nederlandse Wikipedia. Besoek op 26 Oktober 2024.
- ↑ Lohse, Bernhard (1980). Martin Luther: an introduction to his life and work. Fortress Press. p. 87.
Bronne
wysig- Berger, Peter L. (1997), Redeeming Laughter: The Comic Dimension of Human Experience, Walter de Gruyter, ISBN 3-11-015562-1, https://archive.org/details/redeeminglaughte0000berg
- Callery, Dymphna (2001), Through the Body: A Practical Guide to Physical Theatre, Nick Hern Books, ISBN 1-85459-630-6
- McConnell Stott, Andrew (2009). The Pantomime Life of Joseph Grimaldi. Edinburgh: Canongate Books Ltd. ISBN 978-1-84767-761-7.
- Neville, Giles (1980). Incidents In the Life of Joseph Grimaldi. London: Jonathan Cape Ltd. ISBN 0-224-01869-8.
Notas
wysig- Hierdie artikel is ’n vertaling van die artikels Nar, Harlekijn, Hansworst en Paljas in die Nederlandse Wikipedia, soos op 26 Oktober 2024, met enkele byvoegings.