Imre Lakatos

Imre Lakatos (Debrecen (Hongarye), 9 November 1922 – Londen (Engeland), 2 Februarie 1974) was 'n Hongaarse wiskundige, natuurkundige en wetenskapfilosoof.

Imre Lakatos
Imre Lakatos, ca. 1960's
Gebore	(1922-11-02)2 November 1922 Debrecen, Hongarye
Oorlede	2 Februarie 1974 (op 51) Londen, Engeland
Nasionaliteit	Hongarye
Vakgebied	Filosofie van wiskunde, filosofie van wetenskap, epistemologie, politiek
Bekend vir	Metode van bewyse en ontkennings, metodologie van wetenskaplike navorsingsprogramme, metodologie van historiografiese navorsingsprogramme
Beïnvloed deur	Paul Feyerabend, Hegel, Vladimir Lenin, George Lukacs, Karl Marx, George Polya, Karl Popper, Thomas Kuhn, Árpád Szabó
Invloed op	Paul Feyerabend, Nancey Murphy, Jean-Claude Milner, Alan Chalmers, John Worrall

Lakatos het veral bekend geword as gevolg van sy deelname aan die omstredenheid tussen Karl Popper en Thomas Kuhn aangaande die noodsaak van falsifieerbaarheid van 'n wetenskaplike teorie.

Biografie

Lakatos word gebore as Imre Lipschitz in 'n Joodse gesin in die Hongaarse stad Debrecen. Tydens die Tweede Wêreldoorlog verander hy sy naam na Imre Molnár om aan die Jodevervolging te ontkom. Hy oorleef die oorlog in teenstelling met 550 000 van die 750 000 Hongaarse Jode. Sy moeder en ouma sterf in die Auschwitz-konsentrasiekamp.

Ná die oorlog word Imre Molnár aktief in die kommunistiese beweging. Hy besluit om sy van opnuut te verander, hierdie keer na die algemene Hongaarse van, Lakatos. In 1947 bekom Lakatos 'n pos by die ministerie van onderwys van die nuwe kommunistiese regering. Weens sy kritiese houding, veral ten opsigte van Russiese beheer, beland hy in 1950 vir drie jaar in die gevangenis. Na sy vrylating vind Lakatos werk as 'n vertaler van buitelandse wiskundeliteratuur na Hongaars. Steeds nominaal 'n kommunis, het sy politieke sieninge verander en was hy betrokke by ten minste een studente versetgroep in die aanloop tot die 1956 Hongaarse Rewolusie.

Na die Sowjetunie Hongarye ingeval het in November 1956, het Lakatos gevlug na Wene en later na Engeland gegaan. Hy ontvang 'n doktoraat in filosofie in 1961 van die Universiteit van Cambridge. Die boek Proofs and Refutations: The Logic of Mathematical Discovery, gepubliseer na sy dood, is gebaseer op sy studie.

Wetenskapfilosofie

Lakatos se idees oor die wetenskapfilosofie is veral bekend. Lakatos poog om twee verskillende visies ten opsigte van die wetenskap met mekaar te verbind, naamlik Popper se idee van die wetenskap as 'n speurtog na teorieë met 'n steeds groeiende falsifiseerbaarheid en Thomas Kuhn se idee van die wetenskap as 'n opeenvolging van paradigmas.

Popper se teorie suggereer dat wetenskaplikes 'n teorie wat gefalsifiseerd word deur 'n teenbewys onmiddellik laat vaar en vervang deur 'n beter hipotese. Daarenteen suggereer Kuhn dat wetenskaplikes tydens sogenaamde periodes van normale wetenskap aan hul teorieë bly vasklou, ook as hierdie deur bepaalde waarnemings (eksperimente) weerspreek word. Popper erken dat nuwe, beter teorieë in eerste plek soms nie met bestaande teorieë en die waarnemings in ooreenstemming was nie. Maar waar volgens Popper wetenskaplikes hierdie anomalieë sou probeer verklaar of, uiteindelik, gebruik om hul teorieë aan te pas, stel Kuhn dat goeie wetenskaplikes hiedie teenbewyse bloot sou negeer (tot die volgende paradigmaverskuiwing). Popper, aldus Kuhn, beskryf hoe wetenskaplikes hulself sou moes gedra. Kuhn beskryf hierteenoor hoe wetenskaplikes hulself in die praktyk gedra.

Om hierdie twee standpunte met mekaar te verenig stel Lakatos dat wat ons normaal as 'n (wetenskaplike) teorie beskou, in werklikheid 'n aantal verskillende opeenvolgende teorieë is, wat 'n onderliggende gedagte ('n harde kern) met mekaar gemeen het. Hierdie kombinasie van 'n onderliggende teorie met 'n aantal aanvullende hipoteses noem Lakatos navorsingsprogramme (Research Programmes).

Navorsingsprogramme

'n Navorsingsprogram bestaan uit 'n teoretiese kern, 'n aantal aanvaarde eksperimentele tegnieke en 'n versameling aanvullende hipoteses. Hierdie aanvullende hipoteses het ten doel om die teoretiese kern van die teorie "te beskerm" teen falsifikasie. Hierdie versameling van ad hoc hipoteses dien dus slegs ter beskerming van die teorie teen weerlegging.

Dit gaan volgens Lakatos nie oor of 'n teorie waar of onwaar is nie, maar of dit die navorsingsprogram beter is as die ander. Sommige navorsingsprogramme is progressief, terwyl ander degeneratief is. 'n Degeneratiewe navorsingsprogramme lewer geen nuwe insigte op nie; dit produseer slegs nuwe "beskermende" hipoteses om die kernteorie te beskerm. 'n Progressiewe navorsingsprogram daarenteen lewer nuwe insigte en nuwe eksperimenttegnieke op.

Vergelyking tussen idees van Popper, Kuhn en Lakatos

Lakatos was van mening dat sy ideë oor wetenskap 'n uitbreiding van Popper se wetenskapfilosofie was. Hy maak 'n onderskeid tussen "drie Poppers". Popper0 is 'n primitiewe “falsifikanis”. Dit is die voorstelling van Popper soos gesien deur sy kritici en die mense wat sy idees nie begryp nie. Popper1 is die "regte Popper", die outeur van (onder andere) Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge. Popper2 is Popper soos geïnterpreteer deur Lakatos.

Lakatos wys op Pierre Duhem se insig dat 'n hipotese wat jy (nog) nie wil opgee nie, teen kritiek afgeskerm kan word deur hierdie kritiek op iets anders te rig. 'n Enkele teorie of hipotese kan immers nooit in isolasie getoets word nie. Hierdie toetse is altyd afhanklik van ander hipoteses en teorieë. Dit is, soos Popper ook erken, 'n probleem vir die falsifikasionisme.

Volgens die falsifikasionisme stel wetenskaplikes 'n teorie op en toets dié met behulp van waarnemings. Weerspreek 'n waarneming die teorie dan moet die wetenskap hierdie teorie laat vaar. Maar, aldus Kuhn gebeur dit nie gereeld in die praktyk nie. Lakatos stel daarom:

"It is not that we propose a theory and Nature may shout NO; rather we propose a maze of theories and nature may shout INCONSISTENT."

Hierdie teenstrydighede tussen waarneming en teorie kan opgelos word sonder om die kernteorie te verwerp, maar deur die aanvullende hipoteses aan te pas. Lakatos noem dit 'n probleemverskuiwing. Alle probleemverskuiwings deur aanvullende hipoteses is egter nie ewe sinvol nie. Probleemverskuiwings moet volgens Lakatos beoordeel word op die mate waarin hulle in staat is om onverwagte waarnemings te verklaar en die mate waarin hulle in staat is om nuwe feite aan die lig te bring. Doen hulle beide, dan is hulle progressief. Doen hulle dit nie, dan is hulle nie produktief nie.

Solank 'n navorsingsprogram progressief is, is dit rasioneel vir wetenskaplikes om die aanvullende hipoteses te verander (in plaas van die kernteorie te verwerp) wanneer hulle gekonfronteer word met 'n potentieële teenbewys. Sodra 'n navorsingsprogram nie langer produktief is (maar degeneratief), kan hierdie "gefalsifiseerd" word deur 'n "beter" navorsingsprogram (dit beteken: 'n meer produktiewe navorsingsprogram). Wanneer die wetenskap 'n kernteorie laat vaar en oogaan na 'n beter navorsingsprogram is daar sprake van wat Kuhn 'n paradigmaverskuiwing of rewolusie noem. Hierdie paradigmaverskuiwings is dus wel heeltemal rasioneel en nie, soos Kuhn meen, 'n irrasionele "sprong in die duister", aldus Lakatos.

Bronne

• Lakatos, Imre & Musgrave, Alan, Criticism and the growth of knowledge, Cambridge University Press, 1974, ISBN 0521096235

• J.J. O'Connor, J.J. & E.F. Robertson, E.F., "Imre Lakatos", MacTutor History of Mathematics archive, 2003.

• Popper, Karl, Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge, Routledge, 2002 [1963]. ISBN 0415285941

• Lakatos & Musgrave, 1974, Technieken om te experimenteren, niet technieken die experimenteel zijn. p.130.

Vertaal uit die Nederlandse Wikipedia Artikel