Jan Greshoff

Jan Greshoff (*15 Desember 1888, Nieuw-Helvoet – †20 Maart 1971, Kaapstad) was ’n Nederlandse digter wat hom in Suid-Afrika vestig, waar hy groot invloed op die letterkundige wêreld het en onder andere vir lank in die redaksie van die literêre tydskrif Standpunte dien.

Jan Greshoff (1920)

Lewe en werk

Greshoff (middel) by die Nederlandse digter Adriaan Roland Holst (links) en Afrikaanse digter N.P. van Wyk Louw.

Herkoms

Jan Greshoff is op 15 Desember 1888 in Nieuw-Helvoet in Nederland gebore. Sy ouers is Jan Hendrik Greshoff, ’n masjinis en stoomwerktuigkunde dosent, en Petronella Jacoba Maria Buys. Sy skoolopleiding ontvang hy aan verskeie skole, maar sy vernaamste vorming geskied deur die uitgebreide lees van lektuur.

Loopbaan as joernalis

Na skool wend hy hom tot die joernalistiek, waar hy veral in die kunste spesialiseer. Van 1908 tot 1914 werk hy by verskeie Haagse koerante, naamlik die Dagblad van Zuid-Holland en ‘s-Gravenhage, die weekblad De Hofstad, die Haagsche Courant, De Nieuwe Courante en De Avondpost. Tussendeur gaan hy op verskeie reise na Europa en Noord-Afrika, waar sy kontak met kunstenaars, skrywers en uitgewers sy artistieke ontwikkeling beïnvloed. Sy Nederlandse vriendekring sluit in hierdie tyd onder andere in J.C. Bloem, A. Roland Holst, Dirk Coster en die skilder Jan Boon.

Greshoff stig in 1912 en redigeer tot 1915 die letterkundige tydskrif De Witte Mier, wat beskryf word as een klein maandschrift voor de vrienden van het boeken, terwyl hy saamwerk met Jan van Nijlen en sy swaer J. van Krimpen aan die totstandkoming van die reeks Palladium. In 1916 sluit hy aan by die kunsredaksie van De Telegraaf en hy beklee hierdie posisie vier jaar lank.

In die najaar van 1918 word hy deur die Franse regering genooi om die geallieerde offensief tydens die Eerste Wêreldoorlog te dek en hy is net betyds om ook die vredesonderhandelinge in Versailles mee te maak.

In Januarie 1920 word hy hoofredakteur van die Nieuwe Arnhemsche Courant, waar hy bly tot April 1923 wanneer hy op beginselgronde bedank omdat die direksie inmeng in die redaksionele inhoud van die koerant. In hierdie tyd lei sy vriendskap met die uitgewer A.A.M. Stols, wat hy in 1922 ontmoet, tot sy redigering van die reeks De schatkamer (1924–1926), ’n nuwe reeks van De Witte Mier (1924–1926) en die Palladium-reeks (1920–1925). In 1925 sluit hy aan by die redaksie van Den Gulden Winckel waar hy tot die begin van 1928 redakteur is en vir baie jare daarna steeds medewerker aan hierdie blad is.

In 1927 vertrek hy uit Arnhem na Brussel in België as kulturele korrespondent van Het Vaderland en die Nieuwe Rotterdamsche Courant en hy bly daar tot 1939. Vanaf 1934 is hy hoofredakteur van Het Hollandsche Weekblad. Sy jare in België word van sy vrugbaarste jare in terme van letterkundige produksie, terwyl sy invloed op die literatuur van sy tyd ook grootliks toeneem.

Hy het noue kontak met Nederlandse letterkundiges en skrywers, insluitende M. Roelants, Jan van Nijlen, Karel van de Woestijne, Menno ter Braak, Simon Vestdijk, Hendrik Marsman en Jan Slauerhoff. Saam met van hierdie skrywers is hy stigterslid van die tydskrif Forum (1932–1935) en hy lewer gereelde bydraes daartoe, al dien hy nie op die redaksie nie.

In 1932 word hy redakteur van Groot Nederland en hierdie blad is na die ondergang van Forum die mondstuk waartoe die meeste Forum-bydraers hulle wend. Greshoff is besonder doeltreffend in sy posisie as redakteur van literêre tydskrifte en spoor vele skrywers en digters aan om bydraes te lewer, insluitende Willem Elsschot wat na ’n lang periode van stilswye weer begin skryf. Hy is aktief betrokke by die oprigting van die tydskrif Werk in 1939, waaruit later die tydskrif Criterium voortspruit.

Emigrasie na Suid-Afrika

Met die spanning in Europa wat deurgaans oplaai voor die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog, besluit hy in 1939 om ter wille van sy gesin Europa te verlaat en hy emigreer na Suid-Afrika, waar hy op 12 Julie 1939 in Kaapstad aan wal stap. Hy vestig hom in Kaapstad, waar hy die nuus ontvang van die Duitse besetting van Nederland en die dood van sy vriende Menno ter Braak, Hendrik Marsman en E. du Perron.

Saam met W.E.G. Louw en D.B. Bosman versorg hy die samestelling van die bloemlesing Tussen die engtes, die opbrengs van die verkope waarvan aangewend word tot voordeel van die Nederlandse skrywers. Hy spandeer in 1940 geruime tyd op Java en in Oktober 1942 vertrek hy in diens van die Nederlandse regering-in-ballingskap na die Ooste en daarna na New York, waar hy die res van die oorlog deurbring in diens van die Nederlandse Inligtingsdiens. Na die vredesluiting keer hy permanent terug na Suid-Afrika, waar hy help met die stigting van Standpunte en vir baie jare op die redaksie dien. Vanaf 1947 tot enkele jare voor sy dood behartig hy ook ’n weeklikse literêre kroniek vir die Haagse dagblad Het Vaderland. Tydens sy verblyf in Suid-Afrika maak hy elke twee jaar ’n maandelange reis na Europa en Amerika.

'n Ouer Jan Greshoff

Persoonlike lewe en sterfte

Greshoff is op 14 Februarie 1917 getroud met Agatha Christina Brunt en uit die huwelik word twee seuns, Kees en Jan, gebore. Sy vrou is ook ’n skrywer, wat onder haar eie naam (Aty Greshoff) en die skuilname Nini Brunt en Aline van Alphen skryf. Onder laasgenoemde naam publiseer sy die Afrikaanse roman Die swaar pad terug.

Hy is na ’n lang siekte op Saterdag 20 Maart 1971 in sy huis in Tamboerskloof in Kaapstad oorlede.

Skryfwerk

Kees Konyn

Hy skryf (en Fred le Roux vertaal in Afrikaans) die eerste van die hekelgeskrifte oor oorskatte skrywers en boeke onder die naam Kees Konyn, wat tussen 1940 en 1944 in die tydskrif Trek verskyn. Na sy vertrek na New York sit Fred le Roux die werksaamhede van Kees Konyn voort. J.C. Kannemeyer maak later ’n keur van hierdie geskrifte en voorsien dit van ’n inleiding, waarna dit gepubliseer word as Die koléperas van Kees Konyn.

Digkuns

Van sy Nederlandse gedigte word in Standpunte gepubliseer. Hy is ook instrumenteel daarin om Etienne Leroux se werk te bevorder en is verantwoordelik vir die eerste opname van Leroux se werk in Standpunte.

Sy vernaamste werk is sy Nederlandse gedigte, wat hy in meer as twintig bundels versamel. Na ’n nie-merkwaardige begin met Aan den verlaten vijver slaag hy daarin om met sy suiwere segging en pratende verteltrant ’n reputasie as een van die leidende digters van sy tyd te verwerf. Sy statuur as digter word bevestig wanneer hy in 1967 die gesogte Constantijn Huygens-prys vir sy hele oeuvre verower.

Prosa

Hy skryf ook prosa en gee in In alle ernst (1938) en Steenen voor brood (1939) sy misnoeë met die politieke situasie in Europa weer, terwyl hy in Afscheid van Europa (1969) sy outobiografiese herinneringe boekstaaf

Eerbewyse

Met sy sestigste verjaarsdag vereer die tydskrif Standpunte hom deur hulle uitgawe van Januarie 1949 aan hom te wy.

Publikasies

Werke wat uit sy pen verskyn sluit in:

Jaar	Publikasies
1909	Aan den verlaten vijver
1918	Door mijn open venster
1924	Latijnsche lente
	De ceder
	Mengelstoffen op het gebied der Fransche Letterkunde
1925	Dichters in het koffyhuis (onder pseudoniem van Otto P. Reys)
1926	Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde (met J. de Vries)
	Aardsch en hemelsch
	Zeven gedichten
1927	De Wieken van den Molen
1928	Bij feestelijke gelegenheden
	Confetti
1930	Currente calamo
1931	Spijkers met koppen
1932	Janus Bifrons
	Mirliton
	Voetzoekers
1933	Pro domo
1934	Arthur van Schendel
1935	Over Henriëtte Roland Holst
1936	Critische vlugschriften
	Gedichten, 1907–1936
	Rebuten
1938	Ikaros bekeerd
	In alle ernst
1939	Steenen voor brood
1941	Fabrieksgeheimen
	Kalender zonder dagen
	Rariteiten
1943	Muze, mijn vriendin
1944	Catrijntje Afrika
	Het spel der spelen
1955	Marnix Gijsen (met R. Goris)
1956	Volière
	De laatste dingen
1957	Bric à brac
1958	Menagerie
	Nachtschade
	Pluis en niet pluis
1964	Wachten op Charon
1968	Wind wind
1969	444 aforismen
	Afscheid van Europa
1982	Die koléperas van Kees Konyn (saam met Fred le Roux)

Bronnelys

Boeke

• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. Die dokumente van Dertig. Jutalit Kenwyn Eerste uitgawe Eerste druk 1990
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Kannemeyer, J.C. Leroux: ’n Lewe. Protea Boekhuis Pretoria Eerste uitgawe Eerste druk 2008
• Knuvelder, G.P.M. Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. L.C.G. Malmberg ‘s-Hertogenbosch Eerste uitgawe 1962
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Opperman, D.J. Wiggelstok. Nasionale Boekhandel Beperk Kaapstad Eerste uitgawe 1959
• Rijpma, E. en Rijpma, J.H. Beknopte Geskiedenis van die Nederlandse Letterkunde. Academica  Pretoria en Kaapstad Vyfde druk 1971
• Steyn, J.C. Van Wyk Louw: ’n Lewensverhaal Deel I. Tafelberg-uitgewers Beperk Eerste uitgawe 1998
• Steyn, J.C. Van Wyk Louw: ’n Lewensverhaal Deel II. Tafelberg-uitgewers Beperk Eerste uitgawe 1998

Tydskrifte en koerante

• Louw, W.E.G. Jan Greshoff (1888–1971). Standpunte. Nuwe reeks 94, April 1971