Krugerstandbeeld

Die Krugerstandbeeld is 'n standbeeld op die middelpunt van Kerkplein, Pretoria, ter ere van die oud-president Paul Kruger. Die standbeeld is deur Anton van Wouw ontwerp en die projek is oorspronklik deur Sammy Marks gefinansier. Alhoewel die beplanning vir die standbeeld reeds in 1895 begin is, is die beeld as gevolg van die Tweede Vryheidsoorlog en ander ontwikkelinge eers in 1913 opgerig, in Prinsepark in Pretoria. Dit is in 1925 na die plein voor Pretoria se hoofstasie verskuif en in 1954 na sy huidige staanplek op Kerkplein. Die fonteine wat voorheen in die posisie gestaan het is na die Pretoria Dieretuin verskuif.

Die Krugerstandbeeld op Kerkplein in Pretoria.

Voorgeskiedenis

In Augustus 1895 was die Krugerregering nie baie gewild onder die buitelandse mynbestuurders en grootkapitaliste in Johannesburg nie. Paul Kruger is deur sommige as outokraties, bekromp en haas onbeskaaf beskryf; gerugte het die rondte gedoen dat die "oligargie" (soos die regering bekendgestaan het) in Pretoria omvergewerp sou word.

Sammy Marks

Die brief waarin Sammy Marks aanbied om £10 000 aan die stad Pretoria te skenk vir die oprigting van 'n standbeeld van pres. Kruger. Die president het hierop besluit dat die standbeeld in Burgerspark opgerig sou word en dat die balans vir 'n dieretuin gebruik moes word. Marks het toe aan die hand gedoen dat die beeld ten weste van die destydse kerk op Kerkplein opgerig word en in Junie 1899 het die uitvoerende raad van die ZAR hierdie voorstel aanvaar.

Sammy Marks was 'n nyweraar wat sy fortuin uit die Suid-Afrikaanse, en in die eerste plek die Transvaalse, bodem gehaal het. Anders as baie ander kapitaliste was hy 'n groot aanhanger van Paul Kruger: hy het die President gesien as die verpersoonliking van die Afrikanervolk, die man wat, vir alle geslagte in Afrika, sou bly wat George Washington vir die Verenigde State was. Sy bewondering vir Kruger en dankbaarheid vir 'n land wat hom weelde besorg het, het hom aangespoor om 'n standbeeld van Kruger te laat oprig.

Marks het op 20 Augustus 1895 sy hoofboekhouer geraadpleeg en 'n brief aan die President en Uitvoerende Raad gerig waarin hy berig dat hy besluit het om die stad Pretoria met £10 000 te begiftig, op voorwaarde dat daar uit dié fonds 'n marmerstandbeeld van president Kurger opgerig moet word, op 'n plek wat Kruger self sou aanwys. Marks het egter versoek dat "indien mogelyk", die bestelling van die standbeeld aan hom opgedra moet word en het geskryf dat hy bly sou wees om so spoedig moontlik te verneem op wie se naam en in watter bank hy die geld moes deponeer.

Op 5 September het hy 'n antwoord ontvang: die Regering het hom "voor deze rijke gift" bedank en hom meegedeel dat Kruger Burgerspark as 'n geskikte plek vir die standbeeld beskou en dat hy verkies dat die balans van die geldsom bestee sou word aan die op te rigte dieretuin in Pretoria. Die geld kon in die Nasionale Bank van die Republiek op die naam van die Tesourier-generaal gedeponeer word, wat 'n afsonderlike rekening daarvan sou hou.

Die hoofde van die onderskeie staatsdepartemente en ander hoofamptenare van die Republiek het die voorgenome standbeeld bespreek en dr. Nico Mansvelt, die Superintendent van Onderwys en 'n kunskenner, het genoem dat brons miskien verkiesliker as marmer is, aangesien marmer moontlik nie teen die sterk temperatuursveranderings van die Transvaalse klimaat bestand sou blyk te wees nie. Hy het ook voorgestel dat, ten spyte van Marks se versoek om self die standbeeld te bestel, dié stap tog in oorleg met die Regering moet gebeur. Marks was dit met Mansvelt eens en het na 'n kort periode, met die Regering se goedkeuring, op 'n kunstenaar besluit: Anton van Wouw, 'n totaal onbekende figuur in die kunstenaarswêreld.

Van Wouw en sy ontwerp

Anton van Wouw.

Die Hollandse Anton van Wouw het as 'n jong man in 1889 na die Suid-Afrikaanse Republiek gekom en hom in Pretoria gevestig, waar hy, na 'n tydperk as winkelklerk, aangestel is om tekenklasse in die staatsgimnasium en die bestaande skool vir meisies te gee. Hy het, nes Marks, 'n groot bewondering vir president Kruger gehad. Die president se manel en keil was vir hom 'n onafskeidbare deel van die President – hy sou later deur kritici geroskam word omdat hy Kruger nie sonder keil of hoed uitgebeeld het nie. Daarop het hy geantwoord: "So" - sonder sy gebruiklike hoofbedekking - "het ek hom nie geken nie! Maar met die manel en die keil, ja, "so het ek hom geken!"

Van Wouw was besonders onder die indruk van wat hy as Kruger se "alledaagsheid" beskou het: Kruger op sy stoep, waar mense van sesuur die oggend hom kom besoek het en nie noodwendig oor staatsake gepraat het nie, maar om raat vir 'n siek bees te kry of troos te soek vir 'n verlies wat hulle gely het. Vir Van Wouw was Kruger die hoeksteen van die onafhanklikheid en hy wou hierdie "alledaagse" eienskappe van die president ook aan die lig stel in sy monument.

Sy sketsmodel het Kruger in sy gebruiklike formele drag as staatshoof uitgebeeld, rustig staande op 'n hoë voetstuk, in wat Van Wouw beskou het as 'n vaderlike houding. Kruger se beeld was omring deur vier gewapende burgers, twee uit die Voortrekkertyd en twee uit Van Wouw se tyd, wat in die vier windrigtings rondom die sentrale Krugerfiguur brandwag staan. Die was vir Van Wouw belangrik dat die burgers nie in die stereotipiese houding van afgerigte soldate op aandag staan nie, maar soos tipiese burgerkrygers: sittende, maar waaksaam. Vir Van Wouw sou Kruger, as die sentrale figuur, die simbool wees van die sentrale posisie wat hy as vader in die hart van sy volk inneem en ook van die Republikeinse vryheidsgedagte.

Marks het die sketsmodel besigtig en ook lede van die Volksraad en Uitvoerende Raad van die Republiek uitgenooi om dit te aanskou. Die model is goedgekeur en op 7 Oktober 1896, meer as dertien maande na die skenking, het Marks, na oorleg met onder andere Kruger en Van Wouw, vir Van Wouw skriftelike opdrag gegee om na Europa te vertrek om die werk in Frankryk of Italië onder sy toesig te laat uitvoer. Hy is tot 1 April 1898 gegun, waarna hy na Pretoria moes terugkeer om toesig oor die oprigting van die monument te hou. Van Wouw sou 'n salaris van £40 per maand vir 'n tydperk van nie langer nie as twee jaar ontvang, asook vergoeding van alle koste wat hy in verband met die maak en giet van die beelde mog hê. Verder sou hy, sy vrou en kind, ook vrye reispasse na en van Europa bekom, asook na plekke in Europa wat hy met die oog op die uitvoering van sy werk moes besoek.

Van Wouw se oorspronklike sketsmodel van die Krugerstandbeeld.

Teen Desember 1896 was Van Wouw reeds in Europa, waar hy die Gesant van die Republiek en gesaghebbendes in die modelleer- en gietkuns in Nederland geraadpleeg het oor sy voorgenome skepping en die maak en giet daarvan. Die Gesant van die Republiek, dr. J.G.T. Beelaerts van Blokland, het beswaar geopper teen die keil op die beeld se kop, omdat dit 'n voortdurende skaduwee oor die figuur se gelaat sou werp en die gelaatstrekke daarvan dan sou verskuil. Van Wouw wou egter onder geen omstandighede toegee nie – dit was vir hom ondenkbaar dat sy hooggeagte president Kruger kaalkop onder die warm son van Afrika sou staan; Transvaalse Boere was feitlik sonder uitsondering hoededraers. Die enigste wenk van die Gesant wat, sover bekend, by Van Wouw aanklank gevind het, was om 'n passende teks op een van die vlakke van die voetstuk aan te bring. Die Gesant het die laaste twee verse van Psalm 91 voorgestel:

"Hij zal Mij aanroepen, en Ik zal het verhooren; in die benauwdheid zal Ik bij hem zijn; Ik zal er hem uittrekken, en zal hem verheerlijken. Ik zal het met langheid der dagen verzadigen, en Ik zal hem mijn heil doen zien."

Volgens die Gesant was dié teks op besondere toepassing van Kruger, maar Kruger was nie gelukkig met 'n lofspraak wat op homself van toepassing is nie, al kom dit ook uit die Bybel. Dit was in stryd met sy lewensopvatting dat alle eer aan God gegee moes word en nie aan die mens nie. Hy het dus die wens uitgespreek dat in plaas van die voorgestelde teks, die woorde van Psalm 105 verse vier en vyf op die voetstuk uitgebeitel word:

"Vraagt naar den Heere en zijne sterkte; zoekt zijn aangezicht geduriglyk. Gedenkt zijner wonderen, die hij gedaan heeft, zijner wonderteekenen, en der oordeelen zijnz monds."

Weens die omstandighede waaronder die monument later opgerig is, is aan hierdie wens egter nooit uitvoering gegee nie en het daar op die voetstuk nooit 'n teks verskyn nie.

Gesoek na gegewens

Die standbeeld se voetstuk was egter nie iets waaroor Van Wouw hom aanvanklik verknies het nie: alles wat óp die voetstuk moes staan of daaraan geheg moet word, moes nog gemaak en gegiet word en dit het gou geblyk dat die vorming daarvan moeiliker sou wees as wat hy ooit voorsien het.

Toe Van Wouw moes begin met die modelleer van 'n tipiese Voortrekker wat brandwag staan, het hy tot die ontdekking gekom dat hy nie weet hoe 'n Voortrekker in volle mondering en wapenuitrusting eintlik gelyk het nie. Vir die twee Boere was dit maklik, het Van Wouw gedink: 'n baard, 'n bandelier en 'n Martini Henri-geweer – só het hy hulle gesien sedert sy vestiging in Suid-Afrika. Daar het geen foto's van Voortrekkers bestaan wat hy kon bestudeer nie en goeie beskrywings was yl gesaai. Van Wouw het dus die Regering in Pretoria gekontak en versoek dat hulle 'n volledige Voortrekkermondering, kompleet met kruithoring, sanna en bandelier aan hom stuur sodat hy dit kon bestudeer. Dié soort klere het egter byna nie meer bestaan nie en die Regering het met moeite 'n gedeelte van 'n Voortrekkerkostuum wat in die staatsmuseum van Pretoria was, volledig aangevul met die hulp van mense in die distrik van Rustenburg wat nog oor stukke Voortrekkerklere beskik het.

Nog 'n probleem het ontstaan rondom vier bronspanele wat, volgens Van Wouw se model, op die sykante van die voetstuk, tussen die vier brandwagte aangebring moes word. Dié panele sou vier belangrike gebeurtenisse uit Kruger se lewe uitbeeld. Die eerste sou Kruger as tienjarige kind uitbeeld, as deelgenoot aan die Groot Trek, toe hy nog 'n skaapwagter was van sy vader. Hierdie toneel was vir Van Wouw onmoontlik om te vervaardig, klaarblyklik by gebrek aan gegewens en goeie foto's, en hy het toestemming verkry om dit te vervang deur 'n voorstelling van die vredesluiting in die huis van O'Neill te Laingsnek in 1881. Hier het Kruger (as die Visepresident van die Transvaalse Boere), na die oorwinning van die Boere by Amajuba, die verteenwoordigers van Groot Brittanje die voorwaardes verduidelik waarop die burgers bereid was om die stryd te staak en huis toe te gaan, ter wille van die herstel van die onafhanklikheid van die Republiek wat in 1877 deur sir Theophilus Shepstone in die naam van die Britse Kroon geannekseer is.

Die tweede bronspaneel het ook probleme besorg en was byna deur Van Wouw laat vaar, maar die Staatsekretaris het daarop aangedring dat hy daarmee moes deurdring. Hierdie paneel moes 'n onverskrokke en dapper Kruger op 29-jarige leeftyd uitbeeld, as kommandant van Rustenburg in die oorlog teen Makapaan, waar Kruger, in die slag by Makapaansgrotte alleen tussen die teenstanders ingespring het. Daar het egter ook nie van hierdie gebeurtenis 'n foto of gedetailleerde beskrywing bestaan nie. Die Staatsekretaris in Pretoria het Van Wouw tegemoet gekom deur, teen groot onkoste, 'n ekspedisie, vergesel van 'n fotograaf en 'n ooggetuie van die gebeure, na die grotte te stuur, waar die fotograaf op aanwysing van die ooggetuie 'n stel foto's van die terrein geneem het. Dié foto's, saam met uitvoerige beskrywings van wat elkeen voorstel, is aan Van Wouw in Rome gestuur. Die Staatsekretaris het ook 'n verklaring van die gebeure ingesluit, afkomstig van oud-kommandant Hercules Malan van Rustenburg.

Twee bronspanele sou die Eerste Vryheidsoorlog en gebeurtenisse wat daarmee saamgehang het uitbeeld: dit was in sy verset teen die anneksasie van die Suid-Afrikaanse Republiek wat met die Eerste Vryheidsoorlog sy hoogtepunt bereik het, dat Kruger op die voorgrond getree het as 'n staatsman en volksleier. Op een van hierdie twee panele moes Kruger uitgebeeld word besig om, nadat hy alle vreedsame middele uitgeput het om die anneksasie ongedaan te maak, sy volk toe te spreek wat sedert 8 Desember 1880 in hulle duisende by Paardekraal, naby Krugersdorp, byeengekom het (en die Paardekraal Verbond gemaak het, vasberade om, as dit dan nie anders kon nie, die Britse oorheersers met geweld teë te staan. Die paneel wat saam met hierdie een gepaard sou gaan, sou die reeds gemelde vredesluiting met die verteenwoordigers van Groot-Brittanje by Laingsnek uitbeeld. Weereens het Van Wouw 'n tekort aan foto's en behoorlike beskrywings gehad: van die eerste gebeurtenis, Kruger te Paardekraal, was daar geen foto nie, en van die tweede, die byeenkoms in O'Neill se huis, slegs 'n tekening van die verteenwoordiger van die London Illustrated News, wat nie die oomblik voorgestel het wat Van Wouw wou uitbeeld nie. Weereens moes die Regering hom te hulp snel, deur foto's te verskaf van byvoorbeeld die bekende persone wie se gesigte op die panele moes voorkom, Boerevroue in tipiese drag en 'n tipiese saamtrek van Boere met waens en osse soos by nagmaalsgeleenthede.

Die vierde paneel sou die inswering van Paul Kruger as Staatspresident uitbeeld.

Die maak van die standbeeld

Alhoewel Van Wouw se soektog na gegewens 'n geruime tyd geneem het, was daar wel genoeg waarvan hy voldoende inligting gehad het, sodat sy modelleerwerk nie stilgestaan het nie.

Die enigste bronsplaat wat hom geen ergernis besorg het nie was die paneel wat die eerste inswering uitbeeld van Paul Kruger as Staatspresident, toe hy, na die herstel van onafhanklikheid, deur die volk tot president verkies is en wat hy onafgebroke beklee het tot en met die vernietiging van die Boererepublieke in 1902. Op daardie dag was Van Wouw egter nog in Holland, maar hy was wel teenwoordig by die president se derde inswering op Kerkplein in 1893. Die gebeurtenis het so 'n indruk op Van Wouw gemaak dat hy ten volle opgewasse gevoel het vir die uitbeelding van 'n dergelike voorval tien jaar tevore.

Van Wouw het ook nie getwyfel aan die voorkoms van die twee Boerebrandwagte uit die "moderne" tyd nie en het ook nie 'n probleem gehad om die staatshoof self voor sy geestesoog te sien nie. Hy het vir hom 'n ateljee in Rome gekry waar hy hom kort na sy aankoms in Europa gevestig het en daar met sy eerste groot opdrag begin het. Hy het nes ander beeldhouers in Europa ook kunstenaars gehuur om die verskillende beelde volgens sy ontwerp te modelleer. Hy was egter ontevrede met hulle werk, omdat hulle, volgens Van Wouw, nie verstaan het wat 'n Boer was nie en nie 'n begrip gehad het van die nasionale karakter van die Transvalers wat die Boerefigure en basreliëfs moes uitbeeld nie. Europeërs het Boere bewonder na die Eerste Vryheidsoorlog en die Jameson-inval en die kunstenaars het volgehou om, wanneer hulle 'n Boer moes vervaardig, sy kop gevorm het soos dié van 'n heilige of 'n profeet. Van Wouw het nie daarin geslaag om hulle anders te leer nie, met die gevolg dat hy genoodsaak was om die modelleerwerk persoonlik te voltooi, 'n ingewikkelde en tydrowende taak.

Hy was daarop gestel om alles in die fynste besonderhede weer te gee: selfs 'n deurgeloopte skoen moes duidelik herkenbaar wees. As gevolg hiervan het die vorming van net één van die sittende Boerebrandwagte hom drie en 'n halwe maande geneem. Ten spyte van 'n konstante werkstempo, het die komplikasies reeds genoem en 'n tydelike siekte veroorsaak dat Van Wouw op die vooraf afgesproke datum van 1 April 1989 nog nie gereed was nie. Staatsekretaris dr. Leyds het op aandrang van Van Wouw met Marks die situasie bespreek en Marks het Van Wouw nog 'n jaar gegun. Marks se vennoot in Londen, die heer Lewis, het Van Wouw dikwels gekontak om te hoor hoe ver hy met die opdrag is. Dit was tot groot ergernis van Van Wouw, by wie dié belangstelling die indruk gewek het dat Lewis "heel weinig benul van kunst" het en "denken dat men even zoo gemakkelyk een beeld maakt als men een plank schaaft". Hy het aan Lewis geantwoord "dat ik nooit ter wille van eenige winst in tyd zoo 'n werk als het Kruger monument en myn naam opofferen zal". Hy het ook kort daarna aan sy vader geskryf:

"...zy kunnen hoog of laag springen, ik werk rustig voort, doe myn plicht en tracht te verwezenlyken wat ik gedacht heb, n.l. het volkomen nationaal karakter van het Transvaalsche volk en zyn Kruger. 't Zou immers bespottelyk zyn ter wille van eenige maanden winst iets te gaan opofferen, en wel van een werk dat daarvoor altyd staat en door iedereen beoordeeld wordt. Het zou my meer grieven als myn werk niet gelukt was, maar daar sal ik voor zorgen. Toch moet U of door middel van een ander met den Heer Marks daarover spreken. Want ik sta alleen voor zoo 'n werk."

Anton Van Wouw saam met twee van die hoekfigure.

Teen Mei 1898 het Van Wouw drie van die beplande vyf figure reeds as gipsmodelle voltooi: dié van Kruger, 'n standbeeld van 4,5 meter (14 voet 9 duim), en die twee eietydse Boerebrandwagte, elk 2,22 meter (7 voet, 3½ duim). Die Kruger-figuur met sy regterhand op sy kierie, terwyl sy ander hand, wat 'n opgerolde dokument vashou, langs sy sy hang. Sy gelaat is effens skuins regs na benede gewend, asof hy afkyk op 'n skare aan sy voete. In kontras hiermee was die gespanne Boerebrandwagte: die een, met 'n dik baard, tuur met sy hoof omhoog gelig en sy vinger aan die sneller van sy Martini Henri-geweer; die ander, met 'n yl kenbaard, is besig die patroon uit die vol bandelier om sy skouer te haal. Nou moes Van Wouw iemand opspoor wat op professionele wyse die gipsmodelle in brons kon omset.

Hy het reeds met sy aankoms in Europa met verskillende gieters in Holland onderhandelings gevoer. Daar het hy besluit op die Koninklijke Nederlandsche Fabriek van Gouden en Zilveren werken van J.M. van Kempen & Zonen. Hulle fabriek was egter nie toegerus om beelde so groot as dié wat Van Wouw wou hê te giet nie en dis op hierdie tydstip dat Van Wouw hom na Rome gewend het. Ná hy ses maande daar vertoef het, het hy op Franciscus Bruno besluit, met wie hy op 21 Mei 1898 'n skriftelike kontrak aangegaan het vir die giet van die beeldhouwerk van die Krugermonument, "in ooreenstemming met die mode en alle reëls van volmaakte kuns". Bruno het onderneem om die reeds beskikbare modelle en enige ander wat in die volgende vyf maande voltooi sou word voor 21 Januarie 1899 in brons te voltooi en enige modelle wat ná vyf maande aan hom besorg is, binne drie maande van aflewering klaar gegiet te hê. Bruno se opdrag het die veilige vervoer van die gipsbeelde uit Van Wouw se werkswinkel na sy gietery ingesluit, asook die stewige verpakking van die gegote materiaal, sodat die veilige vervoer daarvan per skip na Suid-Afrika gewaarborg sou wees. In ruil hiervoor sou hy 'n betaling van 39 500 lire (destyds ongeveer £2360) ontvang. 'n Kwart van hierdie bedrag sou betaalbaar wees by die aflewering van die figuur van die President, nog 'n kwart by die aflewering van die twee Boerefigure en die res na die voltooiing en behoorlike verpakking van alle gietwerk. Van Wouw sou ter eniger tyd toegang tot die gietery hê om Bruno se werk te inspekteer.

Bruno het aangevang om die gipsmodelle om te sit na brons – 'n allooi wat volgens ooreenkom sou bestaan uit 92 persent koper en 8 persent tin. Terselfdertyd het Van Wouw sy werk aan die twee Voortrekkerbrandwagte en basreliëfs voortgesit. Hy het ruim agt maande aan die Voortrekkers gemodelleer tot hulle uiteindelik voltooide gipsmodelle was: een, met sy linkerelmboog op sy knie en sy ken wat op 'n toegevoude hand leun, met sy geweer, waarvan die loop op die grond en die kolf op sy regterbeen rus. Die ander het 'n lang baard en 'n paar rimpels op sy voorkop, regop gesete met die geweer in albei hande vasgeklem.

Vroeg in 1899 was die modelleerwerk voltooi, asook die gietwerk van drie van die vyf stukke, en Van Wouw het sy aandag op die panele toegespits – een hiervan was reeds voor die einde van 1898 klaar. Dit is nie bekend hoe lank die oorblywende drie panele hom geneem het nie: uit briewe wat hy geskryf het, blyk dat hy verwag het om alles, insluitende enige dekoratiewe ornamente (waaronder 'n groot monogram "K"), teen Junie 1899 gereed te hê. Hy moes ook nog toesig oor die res van die gieting hou en was dus eers teen September-Oktober terug in Pretoria, waar hy toesig moes hou oor die oprigting van die standbeeld en daarmee die tweede gedeelte van sy kontrak met Marks na kom.

Verydelde drome

Die voetstuk op Kerkplein (1899–1905).

Met Van Wouw se terugkeer na Pretoria is hy begroet deur 'n voetstuk op die Kerkplein, midde tussen die Raadhuis en die nuwe Hooggeregshofgebou en net ten weste van die kerkgebou wat in die middel van die plein gestaan het. Uit 'n briefwisseling oor die Krugerstandbeeld uit die Staatsargief te Pretoria blyk dit dat Marks en Van Wouw ooreengekom het dat Marks uit 'n aantal eksemplare van Skotse graniet dié sou aanwys wat die geskikste vir die voetstuk sou wees. Dit is egter nie bekend tot watter mate Van Wouw oor die voetstuk geraadpleeg is nie. Die oprigting daarvan is onder toesig van Marks uitgevoer.

Marks kon hom nie vereenselwig met president Kruger se wens dat die beeld in Burgerspark opgerig moet word nie, volgens hom sou dit dan vir die publiek weggesteek wees. Volgens Marks moes dit "in het centrum der stad" opgerig word, waar "ieder bezoeker van onze hoofdstad direct het beeld in het oog krijgen zal": vir hom was die ideale plek "ten westen van het kerkgebouw op het kerkplein alhier en juist tusschen het Goevernementsgebouw en het Hooggerechtshof". Die Uitvoerende Raad (waarvan Kruger die voorsitter was) het die voorstel vyf maande lank oorweeg en dit op 2 Junie 1899 goedgekeur.

Marks het in die tussentyd 'n argitek, W.J. de Zwaan, aangestel om vir die bouwerk te sorg en, na sy planne goedgekeur is, het hy aan 'n firma in Skotland opdrag gegee om granietklippe van die aangewese soort en grootte te vind en glad af te werk vir die maak van die voetstuk. S. Wierda, die hoof van die Departement Publieke Werke in die Suid-Afrikaanse Republiek, was nie te gelukkig met die idee dat graniet ingevoer moet word vir 'n voetstuk van die Transvaalse President nie: volgens hom kon Transvaalse graniet onder die fynste soorte gereken word en al wat, volgens sy mening, ingevoer moes word, was die nodige masjinerie om die klip af te werk en glad te maak. Marks het egter op Skotse graniet aangedring: rooi, gladgepoleerde graniet. Teen Julie 1899 is 200 ton gepoleerde Skotse graniet op Kerkplein afgelewer en kort daarna was die voetstuk gereed om die figure van die President en sy brandwagte te ontvang.

Van Wouw was gretig om die standbeeld op te rig, maar president Kruger het gesê dat daarmee gewag moes word tot die oorlog verby is. Die Krugerstandbeeld was dan ook nooit in die Suid-Afrikaanse Republiek opgerig nie. Op 11 Oktober 1899, nog voordat die gegote beelde en basreliëfs in Suid-Afrika aangekom het, het die Tweede Vryheidsoorlog uitgebreek. Die gegote stukke is wel mettertyd na Suid-Afrika verskeep (die presiese datum is onbekend), maar hulle het nie verder as Delagoabaai gevorder nie: in die middel van 'n oorlog het niemand tyd gehad of kans gesien om aandag aan hulle te gee nie. Marks moes die bergloon daarvan betaal en hulle het uiteindelik net 'n geldelike las vir hom geword. Met die Engelse se inname van Pretoria het Marks besluit dat die Boere nie die stryd sou kon wen nie en het hy sy belangstelling in die projek verloor.

Lord Kitchener het die beelde van die vier brandwagte en die bronsplate met hom meegeneem na Engeland.

Marks het die oorlog op sy plaas Swartkoppies deurgebring as 'n blote toeskouer. Daar het hy besoek ontvang van lord Kitchener, wat die foto's gesien het wat Van Wouw van die beelde laat maak het en aan Marks gestuur het. Kitchener het Marks reguit gevra om die beelde aan hom te skenk: hy het belanggestel in 'n aandenking van 'n volk teen wie hy met sukses oorlog gevoer het. Marks het aan Kitchener gesê: "Daar lê hulle in Delagoabaai, hulle kos baie geld en bergloon, vat hulle maar weg!"

Kitchener het die beelde in Delagoabaai met die eerste vragskip na sy tuisland gestuur, met een uitsondering: een kis wat die reuse beeld van Paul Kruger en 'n houtmodel van 'n geweer bevat het, het agter gebly. Kitchener het blykbaar nie daarin belang gestel nie en dié het dus in die loodse van die African Boating Company in Lourenço Marques bly lê. Die vier ander beelde het Kitchener in Engeland voor die militêre kolleges van Woolwich en Sandhurst laat oprig aan weerskante van die oprylaan by die hoofingang. Dit het egter protes uitgelok en Kitchener het hulle verskuif na Chatham, waar hulle voor die bekende School of Military Engineering op voetstukke rondom 'n "Boer War Memorial Arch" opgerig is. Daar was die beelde vir 'n tyd lank onder die sorg van die Royal Engineers en het Kitchener naderhand twee van die beelde aan die Royal Engineers geskenk en die res as sy private eiendom weggeneem na sy eie landgoed te Broome Park.

Kitchener was vasberade dat die oprigting van die Krugerstandbeeld in Transvaal nooit moet gebeur nie: Kruger was vir hom die verpersoonliking van wat die Britte "Krugerisme" genoem het. Met hulle oorname van die "Transvaal Colony" het die Stadsraad van Pretoria 'n brief ontvang van die "Lieutenant Governer" wat beveel het dat die voetstuk van die standbeeld verwyder moes word en, indien die Stadsraad beplan het om dit te behou, hulle dadelik moes aantoon waarheen in Burgerspark of elders dit geneem sou word.

Die Stadsraad het besluit om die voetstuk in Prinsepark op te rig; dit het dan ook in 1905 so gebeur. Dit het protes uitgelok onder die Afrikaners, veral generaal Louis Botha, wat, namens die Hoofkomitee van "Het Volk", beide by die Luitenant-goewerneur geremonstreer het, en ook aan die Stadsraad meegedeel het dat "... wij diep teleurgesteld zijn … en … het nooit anders dan als een beleediging beschouwen, thans ons volk aangedaan". Hy noem voort dat "Wij weten dat er velen vandaag zijn die maar al te graag onze volkstradisies in de modder getrapt willen zien, doch wij hebben dergelijke gevoelens nooit verwacht van den Stadsraad van Pretoria, vooral niet, omdat er zoovelen onder uwen leden zijn die wijle President Kruger niet alleen hebben gekend doch in het verledene ook met hem op de meest vriendschappelijke wijze te zamen in de hoofdstad woonden."

Kitchener het mettertyd Kerkplein (wat op dié tydstip staatsgrond was) aan die Stadsraad van Pretoria oorgedra, maar hy het 'n servituut op die oordrag geplaas, "that no buildings, statues or memorials of any description be erected on, or other improvements effected to the ground, without the sanction of the Lieutenant-Governor being first obtained".

Die beelde terug uit ballingskap

Genl. Louis Botha.

Die standbeeld in Prinsepark waar dit op 24 Mei 1913 sonder die syfigure op aanbeveling van genl. Louis Botha deur genl. Schalk Burger onthul is. Van hier is die beeld in Oktober 1925 na Stasieplein geneem en van daar in 1954 na Kerkplein.

Met die Tweede Vryheidsoorlog het die Britte gepoog om, in die woorde van sir Alfred Milner, "to wipe out the last trace of Afrikanderism", maar reeds in 1906 (vier jaar na die afloop van die oorlog) het die Afrikaners daarin geslaag om deur 'n vrye verkiesing hulle eie regering aan te wys. Paul Kruger is in 1904 oorlede en die Transvalers het Louis Botha as Eerste Minister verkies. Botha was 'n Transvaalse Kommandant-generaal van die Tweede Vryheidsoorlog en op daardie tydstip die leier van die "Het Volk"-party.

Botha het, in ooreenstemming met Kitchener se servituut, aan hom 'n brief gerig waarin hy versoek het dat die vier brandwagte en ander bybehorighede terug aan Suid-Afrika gegee kan word, sodat die standbeeld van Paul Kruger op Kerkplein in Pretoria opgerig kan word. Kitchener het geantwoord dat hy nie die vermiste dele in sy besit kan teruggee nie: dit was nie oorlogsbuit nie, maar 'n geskenk aan hom van Marks. Die Stadsraad van Pretoria het hulle tot Marks gewend, daarna tot Van Wouw en toe weereens tot Kitchener, maar hulle kon nie eers daarin slaag om vas te stel wáár die beelde hulleself bevind het nie.

Na twee jaar se navorsing en ondersoek het die Stadsraad Marks weereens genader en gevra of hy nie bereid sou wees om die Krugerfiguur, wat steeds in Lourenço Marques opgeberg was, aan hulle af te staan vir oprigting nie. Marks was egter beslis dat die monument in sy geheel opgerig moet word en het aan die Stadsraad gesê dat hy die Krugerfiguur sou oorhandig, maar eers wanneer die Stadsraad onderneem het om die hele monument volgens die oorspronklike ontwerp te voltooi. Die Stadsraad het toe besluit om bloot die vermiste Boerefigure en basreliefs te hergiet: Fanie Eloff het uitgereken dat, indien die oorspronklike vorms nog bestaan het, die hele operasie teen 'n bedrag van ongeveer £380 uitgevoer kon word. Die Stadsraad het £500 bewillig om die vermiste dele deur Van Wouw te laat hergiet, maar dié is toe meegedeel dat beide die gipsmodelle en die gietvorms vernietig is. Die enigste oplossing was om afgietsels van die oorspronklike bronsstukke in Engeland te laat maak, ten einde 'n nuwe stel beelde te giet – 'n proses wat minstens £1760 sou kos, 'n bedrag waarvoor die Stadsraad nie kans gesien het nie. Weereens het hulle hul tot Marks gewend, wat uiteindelik ingestem om die Krugerfiguur uit Lourenço Marques te laat kom, ten einde dit op die voetstuk in Prinsepark op te rig.

Die Krugerstandbeeld in Prinsepark, Pretoria.

Op 24 Mei 1913, Victoriadag (of "Empire Day"), het generaal S. W. Burger, wat waarnemende President van die Suid-Afrikaanse Republiek was toe Kruger in Europa was, die standbeeld aan die publiek onthul. Beide president Steyn en generaal Botha was afwesig, eersgenoemde weens siekte en laasgenoemde weens dringende parlementêre werksaamhede. Die onthulling het met die landboutentoonstelling saamgeval en is druk bygewoon deur ongeveer 3000 burgers. Burger het tydens sy onthullingsrede die hoop uitgedruk dat die standbeeld tog eendag op sy "regmatige plek", Kerkplein, opgerig sou word. A. D. W. Wolmarans het in die toespraak wat hy gehou het, verklaar: "Ek wil die gedagte uitspreek van my hart en my volk dat daar pogings aangewend moet word om die standbeeld te verplaas na die Kerkplein, na die sentrum van die hoofstad, sodat dit die plek kan inneem wat dit toekom. Daar moet ook 'n besluit geneem word om die ontbrekende dele van die beeld na Suid-Afrika terug te bring, want alleen as Kruger deur sy stoere Boere omring is, sal mens kan begryp wat hy werklik vir sy volk beteken het."

Botha, wat op hierdie tydstip die Eerste Minister van die Unie van Suid-Afrika was, het Kitchener weereens gekontak om die vier ander figure aan Suid-Afrika terug te skenk. Kitchener het geantwoord dat hy die twee beelde in sy besit "willingly" sal teruggee, "to meet the wish of the people of South Africa", maar dan alleen in ruil vir replikas daarvan; die twee beelde in die besit van die Royal Engineers was nie syne om terug te gee nie, maar die Unie-regering was verlof toegestaan om, op eie onkoste, replikas te vervaardig.

Oud-president F. W. Reitz het 'n persveldtog begin vir die teruggawe van die beelde.

Vir Botha was die saak aanneemlik, maar dit blyk toe dat die maak van replikas £520 per beeld sou kos, 'n totaal van £2080 vir al vier replikas. Botha het die saak laat rus, sonder hoop om die standbeeld ooit in Suid-Afrika te kry. In 1917 moes Botha vir 'n wyle na Londen en het die Burgemeester van Pretoria hom versoek om daar te probeer om die verlore beelde vir Pretoria terug te win. Botha het geantwoord dat hy al reeds sedert 1913 tevergeefs met Kitchener oor die saak onderhandel het en die aangeleentheid nie weer wou aanroer nie. Die Stadsraad het weer probeer om die stukke deur bemiddeling van Sammy Marks terug te kry, sonder enige sukses.

In Augustus 1920 het E. Mathers, die redakteur van die blad South Africa, op die inisiatief van oud-president F. W. Reitz, 'n persveldtog begin vir die teruggawe van die beelde. Mathers het vasgestel waar die verlore beelde was en foto's daarvan in South Africa geplaas; hy het 'n openbare beroep op die Burgemeester van Chatham, waar twee van die figure gestaan het, gedoen en hom gevra om die lede van sy stadsraad oor te haal om die stukke aan Suid-Afrika terug te gee, want, het hy geskryf, "As they remain at present they are a menace to the good relationships which I am sure Chatham as all England wishes to be established and preserved between them and the Dutch of South Africa". Mathers het genoem dat Suid-Afrika en Engeland aan dieselfde kant geveg het tydens die Eerste Wêreldoorlog en dat die beelde in Chatham eerder vervang kon word met "trophies of our enemies" as wat, soos die Afrikaners dit gesien het, "spoils of conquest".

Die Burgemesteer het geantwoord dat hy nie bevoeg is om die saak te hanteer nie: die beelde het immers nie aan die Stadsraad van Chatham behoort nie, maar aan die Royal Engineers. Mathers het hom dus toe na die betrokke militêre owerheid gewend, maar hulle het verklaar dat só 'n skenking die goedkeuring van al hulle lede regoor die wêreld moes wegdra. Die offisiere van die korps het egter bygevoeg dat, selfs al kon Suid-Afrika hierdie onbegonne taak verrig, sou hulle steeds onwillig wees om die beelde oor te gee: die beelde was 'n aandenking van die "brave and honourable men" teen wie die korps in 1899–1902 geveg het en saam met wie hulle nou in 1914–1918 geveg het. Boonop was dit 'n geskenk van oorlede lord Kitchener (wat in 1916 gesterf het), wie se nagedagtenis deur die korps "in special regard and honour" gehou word. Hulle het egter ingestem dat, op eie onkoste, kopieë van die beelde vervaardig mag word.

Generaal. J.C. Smuts het uiteindelik daarin geslaag om, met die hulp van Alfred Milner, die verlore beelde terug na Suid-Afrika te bring. (Die Krugerbeeld is terloops op sy 43ste verjaardag, 24 Mei 1913, op Stasieplein onthul.)

Terwyl die publieke veldtog misluk het, was generaal Jan Christian Smuts ook besig om self 'n poging aan te wend om die beelde terug te kry. Smuts, wat na die afsterwe van Botha in 1919 die Eerste Minister van die Unie geword het, was gewild in Engeland danksy sy bydrae tot die Eerste Wêreldoorlog en die daaropvolgende vredeskonferensie en besprekings met Britse staatsmanne. Smuts het hom in November 1920 tot lord Alfred Milner gewend: Milner was vanweë sy aandeel aan die Tweede Vryheidsoorlog en die ontstaan daarvan uiters ongewild. Hy was nou gretig om 'n gunstige gebaar te maak teenoor die Suid-Afrikaners wat hulle lojaliteit bewys het aan Groot-Brittanje en sy bondgenote tydens die Eerste Wêreldoorlog. Milner het die Britse staatshoof en die hoof van die Britse Ryk gekontak, asook die belanghebbendes by Kitchener se boedel.

Op 18 Januarie 1921 het Smuts per kabel 'n boodskap van Milner ontvang, "dat Sy Majesteit wat "Colonel-in-Chief" van die Royal Engineers is, dit as sy voorneme te kenne gegee het om die twee Boerefigure en basreliefs tans te Chatham aan die Regering van die Unie van Suid-Afrika te skenk, en dat oorlede lord Kitchener se verteenwoordigers aan sy Majesteit se Regering oorhandig, vir skenking aan die Regering van die Unie van Suid-Afrika, die twee ander figure wat nou in Broome Park is". Die Unie moes self enige kostes in verband met die vervoer van die beelde betaal, iets wat hulle die keer ingewillig het om te doen.

Op 23 Augustus 1921 het die beelde en bybehore uiteindelik in Kaapstad aangekom en het op 12 September in Pretoria gearriveer. Al wat ontbreek het, was 'n monogram "K", wat êrens verlore geraak het en nooit weer teruggekry is nie.

Die laaste stryd: 1925–1954

'n Eeu ná pres. Kruger se geboorte – op 10 Oktober 1925 – is sy standbeeld op Stasieplein onthul nadat dit sedert 1913 in Prinsepark gestaan het. Die stasiegebou is op die agtergrond. Vroeër was daar 'n grasperk om die standbeeld, maar die Italiaanse tuin is voor die koningsbesoek van 1947 aangelê.

Siende dat dit geblyk het dat die Krugermonument nooit opgerig sou kon word nie, het die Stadsraad van Pretoria toestemming gegee dat 'n monument ter herdenking van die Eerste Wêreldoorlog op Kerkplein opgerig mag word, op dieselfde plek wat oorspronklik vir die Krugermonument bestem was. Die besluit het protes uitgelok: Mev. H. Jooste het namens die Vroue Nasionale partye die protesveldtog teen die besluit op 13 Augustus 1920 ingelui. Die destydse burgemeester, George Brink, se oplossing was om Kerkplein aan geeneen van die monumente toe te ken nie: daar is toestemming verleen dat die oorlogsgedenkteken op die terrein voor die Uniegebou opgerig mag word, terwyl die plein voor die Pretoriastasie aan die Krugerstandbeeld afgestaan is. Die burgers was nie hiermee tevrede nie, maar die standbeeld is tog op Stasieplein opgerig, op dieselfde voetstuk van Skotse graniet wat vroeër op Kerklein en daarna in Prinsepark gestaan het.

Op 10 Oktober 1925, presies 'n eeu ná sy pres. Paul Kruger se geboorte, is die standbeeld op Stasieplein onthul nadat dit sedert 1913 in Prinsepark gestaan het. Dié foto is geneem op die oomblik toe die beeld onthul is en toon 'n gedeelte van die groot skare wat die plegtigheid bygewoon het.

Wikisource

Generaal J.C. Smuts se toespraak tydens die onthulling van die Krugerstandbeeld kan by die Afrikaanse Wikisource besigtig word, by J.C. Smuts – Onthulling van die Krugerstandbeeld.

Op 10 Oktober 1925, presies honderd jaar na die geboorte van Paul Kruger en omring deur etlike vlae van die twee voormalige Republieke, is die standbeeld onthul deur generaal J.B.M. Hertzog, die Eerste Minister van die Unie van Suid-Afrika, aan 'n skare van ongeveer 25 000 mense. Die plegtigheid is ook bygewoon deur, onder andere, die Goewerneur-generaal en sy gade, asook al die kabinetsministers. Hertzog was die hoofspreker van die dag, maar ook generaal Smuts en A.D.W. Wolmarans het ook toesprake gelewer. Terwyl Hertzog en Smuts hoofsaaklik na Kruger se karakter en sy dade verwys het in hulle toesprake, het Wolmarans, soos hy ook met die onthulling in Prinsepark gemaak het, beklemtoon dat die Stasieplein nie die regte plek vir die Krugerstandbeeld was nie en dat Kerkplein, die "hart van die Krugerstad", die enigste aangewese plek daarvoor was.

Deur die jare het organisasies soos die F.A.K., die S.A. Vrouefederasie en die Kultuurraad van Pretoria die Stadsraad probeer oortuig om die Krugerstandbeeld na Kerkplein te skuif. Die Krugerkomitee het in Oktober 1936 'n kongres in Pretoria gehou en namens die ongeveer 20 000 lede wat hulle verteenwoordig by die burgemeester oor die saak geremonstreer. Die Stadsraad het hulle egter by die oorspronklike ooreenkoms gehou.

Die Kultuurraad se Krugerkomitee, wie se hooffunksie die reël van die jaarlikse Krugerfees was, is omgeskep in 'n selfstandige liggaam, die Krugergenootskap, wie se hoofdoel die uiteindelike verskuiwing van die Krugerstandbeeld na Kerkplein was. Die groep het die steun van Afrikaanse kultuurorganisasies gewerf en ten tye van die Ossewatrek in 1938 is 'n nuwe veldtog vir die verskuiwing van stapel gestuur. Die Stadsraad het duisende briewe ontvang van beide individue en organisasies, waaronder ook die verskillende takke van die Transvaalse Onderwysvereniging, die Reëlingskomitee van die Voortrekkereeufees te Paardekraal, die Komitee vir die ontvangs van die Ossewaens en ander. 'n Teenveldtog is geloods deur organisasies soos die Sons of England, The New Guard en die Hatfield Ratepayers Association. Die Stadsraad het die saak uitgestel met die hoop dat 'n vertragingsaksie beide kante uiteindelik sou sus, maar op 9 Maart 1939 het die Provinsiale Raad 'n eenparige besluit geneem om die Stadsraad van Pretoria te versoek om die saak spoedig en finaal te besleg. Op 29 Mei 1939 is die verskuiwing van die Krugerstandbeeld met die meerderheid van stemme goedgekeur, onder voorbehoud dat dit geen koste vir die Raad sou meebring nie.

Die Voorsitter van die Krugergenootskap en die Burgemeester van Pretoria het gesamentlik aan die burgers om fondse gevra waarmee die onderneming gefinansier kon word. Bydraers regoor die land het 'n totaal van ongeveer £4000 ingestuur vir die verskuiwing.

In oorleg met Anton van Wouw, wat nooit tevrede was met die voetstuk wat Marks gekies het nie, het J. M. van der Westhuizen, die argitek van die Krugergenootskap, planne opgestel vir 'n nuwe voetstuk. Na die planne deur die beeldhouer goedgekeur is, is dit deur die Krugergenootskap volledig aanvaar. Finale reëlings is deur die Genootskap getref vir die onthulling van die standbeeld op Kerkplein op 10 Oktober 1941, deur mevrou R. I. Steyn, die weduwee van die laaste Vrystaatse President.

Dit was op hierdie stadium dat die Stadsraad van Pretoria verklaar het dat die nuwe voetstuk moontlik argitektonies nie by Kerkplein sou pas nie: die aangeleentheid is deur twee argitekte, Gordon Leith en V. S. Rees-Poole, asook argitekte van die Krugergenootskap ondersoek. Dit kom toé aan die lig dat die Stadsraad die suidelike ingang van die plein as die geskikte plek vir die standbeeld beplan het, terwyl die Krugergenootskap slegs die middelpunt van die plein wou aanvaar. Van Wouw het die Krugergenootskap gesteun en in twee briewe van protes sy posisie beklemtoon:

"Dit is my wens dat die voetstuk met die Boerefigure en die beeld van die President as een geheel, ooreenkomstig die planne wat deur 'n argitek in oorleg met my ontwerp is, op Kerkplein gebou moet word op die plek waar die waterfonteintjie en visdammetjie tans is. Ek weier as beeldhouer om die kunswerk waaraan ek met soveel liefde en sorg gewerk het op enige ander plek te laat oprig waar die grootsheid van die werk verlore sal gaan. Kerkplein se sentrum is die aangewese plek en daar moet dit opgerig word."

In sy ander brief het Van Wouw beweer dat Kruger self, in die teenwoordigheid van etlike Volksraadslede, aan hom persoonlik gesê het dat die standbeeld in die middel van Kerkplein opgerig moes word en so, het hy in sy brief bygevoeg, moet die wens van die President nagekom word.

Van Wouw se briewe het geen uitwerking gehad nie en die hele saak is uitgestel totdat Gerard Moerdijk, die argitek van die Voortrekkermonument, in Junie 1946 voorgestel het dat die standbeeld tog by die suidelike ingang opgerig word, maar dat die plein self dan in 'n amfiteater omgeskep word. Volgens Moerdijk sou die standbeeld dan die "sielkundige middelpunt" van die plein word, soos die preekstoel van 'n kerk. Agter die standbeeld sou dan 'n eresuil en klokketoring opgerig word, dog die Boerefigure sou nie meer as brandwagte rondom die Krugerfiguur geplaas word nie, maar aan weerskante daarvan.

Die Krugergenootskap het die voorstel aanvaar, maar die Stadsraad het ook met 'n nuwe idee vorendag gekom: 'n nasionale kompetisie vir idees van die plasing van die standbeeld op só 'n wyse dat dit die estetiese en sielkundige middelpunt van die plein sou wees en 'n eenheid daarmee sou vorm, met die geskikte agtergrond. Alle argitekte sou dan aan die kompetisie kon deelneem en beoordelaars sou dan kies watter ontwerp die beste is. Die Stadsraad het die samewerking van beide die Pretoriase argitekvereniging en die Krugergenootskap gevra; beide het ingestem, die Krugergenootskap op die voorwaarde dat dit 'n meerderheid op die komitee van beoordelaars sou hê asook die finale seggenskap oor enige van die ontwerpe. Die Argitekvereniging se statute het egter verbied dat lede van die vereniging aan so 'n kompetisie deelneem waar die finale beoordeling nie by die vereniging self berus nie.

Op hierdie stadium het 'n nuwe ontwikkeling ingetree: Professor Holford, 'n oorsese stadsbeplanner het op versoek van die Stadsraad 'n plan vir die ontwikkeling van Pretoria opgestel. Dié plan het ook die omskepping van die Kerkplein en die oprigting van die Krugerstandbeeld daarop ingesluit. Die Stadsraad was so beïndruk met Holford se plan dat hulle op 28 September 1950 alle vorige besluite in verband met die standbeeld herroep het. Hulle het die Krugergenootskap gemagtig om die verskuiwing en heroprigting van die standbeeld te onderneem streng ooreenkomstig meet die Holford-plan en onderhewig aan die Raad se goedkeuring van die finale planne. Die kostes wat Holford se plan sou beloop het, gepaard met die beplande tydsduur daarvan, het beteken dat dit nie oral goedkeuring weggedra het nie. Die genootskap Oud-Pretoria het openlik sy misnoeë daaroor uitgespreek, terwyl ook die Krugergenootskap dit uiteindelik verwerp het.

Op 12 Junie 1951 het die Genootskap ook besluit om die gedagte van die plasing van die Krugerstandbeeld op die suidelike ingang van Kerkplein te verwerp en terug te keer tot die oorspronklike standpunt waarop die Genootskap besluit het voor die Moerdijk-plan in gedrang gekom het, met name dat slegs die middelpunt van Kerkplein goed genoeg vir die standbeeld sou wees. Op hierdie datum is daar ook 'n formele besluit geneem om die standbeeld so spoedig moontlik te verskuif, sodat dit óf op 10 Oktober 1954 onthul kon word (Kruger se geboortedatum), óf op 16 Desember 1954, die 50ste herdenking van Kruger se begrafnis in die Kerkstraatbegraafplaas. Die Krugergenootskap het ook besluit dat, aangesien Kruger gestreef het om 'n vrye weg na die Ooskus te vind, die Krugerfiguur vanuit die middel van Kerkplein in 'n Ooswaartse rigting moes kyk. Enige veranderings wat die Stadsraad aan Kerkplein wou aanbring, kon dan mettertyd aangebring word, met die inagneming van die sentrale posisie van die Krugerstandbeeld.

Na die Stadsraad 'n afvaardiging van die Genootskap aangehoor het, is daar op 20 Desember 1951 besluit om af te sien van enige vorige beslissings en die besluit van die Krugergenootskap unaniem te aanvaar, onderworpe aan die voorwaarde dat die verskuiwing geen koste vir die raad sou meebring nie en die finale bouplanne vooraf aan die goedkeuring van die Raad onderwerp sou word. Hierdie planne is op 26 November 1952 aanvaar en vergunning is aan die Genootskap verleen om, na goedkeuring daarvan deur die Administrateur van Transvaal, met die verskuiwing voort te gaan.

Die legging van die hoeksteen van die nuwe voetstuk, 10 Oktober 1953.

Die Stadsraad was egter steeds gebonde aan die servituut waaronder Kerkplein deur lord Kitchener aan hulle oorgedra is, naamlik dat geen geboue of standbeelde daarop opgerig mag word sonder voorafgaande toestemming van die "Lieutenant Governor" nie. Die Krugergenootskap het die saak voor die Uitvoerende gesag van die Unie van Suid-Afrika gelê, wat kragtens minuut van die Uitvoerende Raad no. 298 van 9 Februarie 1953, magtiging tot die oprigting van die Krugermonument volgens die voorgestelde planne verleen het. In die tussentyd het die Genootskap ook die goedkeuring van die Administrateur van Transvaal ontvang en kon die oprigting van die standbeeld aanvang neem.

Weereens is aan die Suid-Afrikaanse burgers gevra om donasies: 'n beraamde £20 000 sou nodig wees om die verskuiwing te voltooi. Terwyl die fondsinsameling aan die gang gesit is, is die bou van die nuwe voetstuk ook begin. Die verskuiwing is onder die beskerming geplaas van Goewerneur-generaal E. G. Jansen en sy vrou, Eerste Minister dr. D.F. Malan, die onderskeie Provinsiale Administrateurs (insluitende dié van Suidwes-Afrika) en die Burgemeester van Pretoria, almal met hulle gades. Geldelike bydraes is ingestuur deur beide Engelse en Afrikaanse individue, skole, kerke, munisipaliteite, handelshuise, kultuurliggame en ander instellings.

Die Krugerstandbeeld op sy finale staanplek in die middel van Kerkplein, Pretoria.

Op 10 Oktober 1953 het Malan, ten aanskoue van ongeveer 15 000 mense, die hoeksteen van die nuwe voetstuk gelê. Dr. Drees, die destydse Eerste Minister van Nederland, was ook by die geleentheid aanwesig en het die skare toegespreek. Die Krugerfiguur is op 25 Junie 1954 vanaf Pretoriastasie verskuif en op 28 Junie het die hooffiguur op sy nuwe voetstuk vasgemessel gestaan, met sy gesig na die Noorde gerig, ingevolge 'n besluit deur die Krugergenootskap om die beeld eerder noordwaarts te laat kyk.

Een jaar na hy die hoeksteen van die voetstuk gelê het, het Malan die monument op 10 Oktober 1954 onthul, volledig met sy vier brandwagte.

In 2004 en 2006 was daar sprake dat die standbeeld moontlik weer geskuif sal word, om onder andere plek te maak vir 'n standbeeld van Hoofman Tshwane, na wie die metropolitaanse gebied van groter Pretoria vernoem is en wat tans voor die stadsaal van Pretoria staan. Van hierdie gerugte het daar egter nog niks gekom nie.

Gevandaliseer

Vroeg in April 2015 is die beeld gevandaliseer. Dit is met groen verf besmeer.

Sien ook

• Paul Kruger-beelde

Bronnelys en verwysings

• Die inligting wat in die oorspronklike weergawe van hierdie artikel verstrek is, asook hele teksgedeeltes daarvan, is afkomstig uit Die Geskiedenis van die Krugerstandbeeld deur J. H. Breytenbach M.A., D.Phil. Uitgegee deur Die Krugergenootskap, Pretoria: 1954. Volgens die Suid-Afrikaanse wet op kopiereg val hierdie teks sedert 2005 in die publieke domein.