Middelburgstasie
Verskeie pogings is sedert die 1860’s geloods om toegang tot die see vir die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) te verseker. Aanvanklik was die fokus op Natal – Port Natal en St Luciabaai – maar dit het op niks uitgeloop nie.
Vervolgens verskuif die fokus na die Portugese gebied, met Delagoabaai (Maputo) as die teiken. Die ZAR het selfs so ver gegaan om 'n proklamasie uit te reik waarvolgens 'n strook langs die Maputo-rivier tot by die see as deel van die ZAR beskou is, maar na beswaar deur Portugal en Brittanje het dit ook op niks uitgeloop nie. Teen die 1870's het die volksraad besluit om 'n pad wat geskik is vir stoomtrekkers na Delagoabaai te bou. Dit het weereens op niks uitgeloop nie.
Teen 1872 het die landmeter George P Moodie voorgestel dat 'n spoorlyn gebou moet word. Onder president Burgers is 'n konsessie aan hom toegestaan om die spoor van die Lebomboberge tot by Klipstapel naby Ermelo te bou. Hoewel president Burgers aanvanklik geld daarvoor beskikbaar gehad het, moes daardie geld vir die oorlog teen Sekhukhune en die Pedi’s gebruik word. Voor daar 'n sooi gespit is aan die lyn, annekseer Shepstone die ZAR.
Na die Pretoria-konvensie van 1881 volg daar 'n golf van nasionalisme, met ‘n spoorlyn na die see, buite Britse beheer, as 'n hoë prioriteit. President Paul Kruger tree nou op die voorgrond en begin die projek dryf. Na die Londen-konvensie van 1884 begin die regering weer die idee van 'n spoorlyn oorweeg. Hoewel verskeie aansoekers oorweeg is, loop dit weer op niks uit.
In 1884 word 'n nuwe inisiatief geloods om fondse te bekom vir die bou van 'n spoorlyn. Die Kruger-regering slaag eindelik daarin om befondsing in Holland te bekom, met ‘n sakeplan wat tot die stigting van die Nederlands Zuid-Afrikaanse Spoorwegmaatskappy (NZASM) sou lei. Kruger oortuig die Volksraad op 23 Augustus 1884 om 'n konsessie toe te ken aan NZASM vir die bou van 'n spoorlyn.
Die resies na die Rand
wysigIntussen bou die twee Britse kolonies fluks spoorlyne. Teen 1885 bereik die Kaapse lyn Kimberley, met 'n taklyn vanaf Port Elizabeth via De Aar. 'n Aparte lyn vanaf Oos-Londen bereik Aliwal-Noord ook in 1885. Teen April 1891 bereik die Natal-lyn Charlestown op die grens tussen Natal en die ZAR naby Volksrust.
Met die ontdekking van die hoofgoudrif in die Witwatersrand in Julie 1886 word die handel met die gebied nou die treinbouers se motivering. Kruger druk dat die Delagoabaai-lyn eerste in werking moet kom, maar Cecil John Rhodes sien hom as 'n obstruksie in sy imperiale drome wat verwesenlik sou word deur Britse spoorlyne.
Die ontdekking van goud aan die Rand maak dit moontlik om die nodige fondse te bekom vir die Delagoa-lyn en in Junie 1887 kom die eerste vyf Hollandse ingenieurs in die ZAR aan. Op 1 November 1889 begin die eerste grondwerke teen die grens.
Die Oosterspoor begin
wysigMajoor JJ Machado van die Portugese leër se ingenieurskorps voltooi in 1884 die opname vir die roete aan die Portugese kant van die grens en die ZAR kontrakteur kom om ook die opname aan ZAR kant te doen. Dit voltooi hy tussen 14 Augustus 1883 en 24 Desember 1884 in twee fases en sy roete sluit Middelburg in op die hoof spoorlyn na Pretoria. Alhoewel die roete deur die Laeveld effens aangepas is deur die NZASM se ingenieurs, is die Hoëveld-roete die oorspronklike Machado-roete.
Onenigheid ontstaan omdat sommiges die spoor van Bergendal naby Belfast direk na die Vaalrivier wou laat loop vir aansluiting by die ander lyne by Springs, wat Middelburg weer sonder ‘n spoorverbinding sou laat. Kruger steun hierdie voorstel, maar generaal Piet Joubert se opposisie wen die argument, sodat Middelburg wel 'n stasie beskore is.
Op 25 Oktober 1889 begin die bouwerk. Op 14 Mei 1891 rol die eerste lokomotief oor die Komatibrug. Teen Oktober 1892 begin die bouwerk aan die tonnel tussen Waterval-Onder en Waterval-Boven aan beide kante. Teen Junie 1894 open Waterval-Boven se stasie en teen 10 Julie 1894 Machadodorp se stasie. Wanneer Middelburg presies bereik is, is onbekend, maar dit was waarskynlik teen einde Augustus, begin September 1894.
Intussen is daar ook begin met die spoorlyn vanuit Pretoria en op 2 November 1894 neem president Kruger deel aan 'n seremonie by Brugspruit – tussen Witbank (tans Emalahleni) en Bronkhorstspruit – om die laaste skroef seremonieel vas te draai waar die twee lyne ontmoet. Middelburg is nou verbind per spoor met Pretoria en met Lorenzo Marques met die hoofspoorlyn wat langs die dorp loop.
Na die opening van die Oosterspoor was spoorvervoer vir ongeveer 50 jaar die mees gerieflike en toeganklike metode om te reis in hierdie omgewing.
Vanaf die aanvang van die spoorlyn is voorsiening gemaak om vrag, maar ook passasiers te vervoer, met eersteklas- en tweedeklas-rytuie vir blankes en derdeklas-rytuie vir anderskleuriges. Die aanvanklike lokomotiewe was weens hul wielplasing relatief onstabiel en die kort-span vierwiel-passasierswaens was redelik ongerieflik. Maar as egter in ag geneem word dat met die aanleg van die Oosterspoor daar geen gemaakte paaie in die gebied was nie en dat die “paaie” bloot bestaan het uit die roetes wat die meeste deur waens en perdekarre gebaan is, was hierdie treinrytuie by verre die gerieflikste.
Rook en roet in die kompartemente was 'n algemene probleem, en reisigers het dikwels spesiale stofjasse oor hul deftige klere gedra terwyl hulle gereis het. Deur die Waterval-Boventonnel moes alle vensters toegemaak word om die lokomotief se rook uit te hou.
Middelburgstasie
wysig
Middelburg was een van die beplande 24 stasies en 3 haltes op die roete tussen Pretoria en die grens. Stoomlokomotiewe moes elke 20-25 km van kole en water voorsien word en die stasies is op hierdie afstande geplaas. Slegs by die stasies kon aankomende treine en vertrekkende treine bymekaar verbysteek, aangesien die res van die spoor 'n enkellyn was. Middelburg was die sewentiende stasie vanaf die grens en die sesde stasie vanaf Pretoria.
In die Laeveld word weens die malaria gevaar meestal voorafvervaardigde sink stasiegeboue opgerig, maar vanaf Alkmaar word permanente strukture vir stasies gebou. Die sinkstrukture van die Laeveldse stasies is in Europa gebou en per skip na Delagoabaai gebring en dan per spoor na die stasieterrein, waar dit aanmekaar gesit is.
Middelburg-stasie word allerweë beskou as een van die argitektoniese meesterstukke van die NZASM argitektuur. Die gebou het kantore, wagkamers, 'n kroeg en woonkwartiere vir die stasiemeester bevat. Dit is gebou van gekapte rooi sandsteen afgewerk met bane van wit sandsteen. Die twee opvallende trapgewels gee 'n tipies Nederlandse gevoel aan die stasie. Die uiteenlopende dakontwerpe van die oostelike en westelike vleuels en die asimmetriese posisie van die uitgeboude “bay window”-tipe ingang, is tipies van die argitektuur van die laat 19de eeu.
Die hoofingang tot die stasiegebou was aan die spoorkant van die gebou, sodat besoekers om die gebou moes stap vir die ingange na die kaartjieskantoor en die wagkamers.
Dit is onbekend wie die kontrakteur was wat die Middelburgstasie gebou het, maar dit was waarskynlik Meischke, wat ook die Waterval Boven-stasie gebou het. Die argitek was die NZASM argitekte onder leiding van C van Lissa. Die stasiekompleks is in 1895 voltooi, na die spoorlyn al in werking was. Die eerste trein moes teen einde Oktober begin November 1894 deur Middelburg gestoom het. Die lyn is op 20 Oktober 1894 voltooi en op 2 November 1894 amptelik geopen.
Die posisie van die stasie in Middelburg het tot vele kritiek gelei. Die stasie was 1 km vanaf die dorp en verskeie vertoë is gerig om vervoer tussen die dorp en die stasie te verbeter. Daar was selfs 'n versoek dat 'n tremspoor tussen die dorp en die “verre stasie” gebou moes word.
Ander stasiegeboue
wysig
Buiten die stasiegebou het die kompleks ook 'n administratiewe gebou en goedereloods ingesluit, wat steeds op terrein staan. Tot 1891 is hierdie strukture in Europa gebou en in stukke na die bouterrein gebring en daar aanmekaar gesit. Na 1891 is die strukture plaaslik bebou. Dit is onbekend of die Middelburg Goedereloods in Europa gebou is, maar hierdie goedereloods is die enigste NZASM-loods wat steeds bestaan.
'n Verdere interessante struktuur was 'n ronde lokomotiefloods met 'n draaitafel wat lokomotiewe kon omdraai. Die sogenaamde “roundhouse” kon waarskynlik tot ses lokomotiewe akkommodeer en lokomotiewe het in die gebou gestaan terwyl die vuur aangesteek is om stoom te begin opbou. 'n Groot watertenk het teenoor die stasiegebou gestaan om lokomotiewe van water te voorsien. 'n Kolebunker was na die weste van die stasie geposisioneer en 'n lokomotief-werkswinkel was ook deel van die Middelburgstasiekompleks. Ongelukkig is al hierdie strukture oor die jare afgetakel, veral nadat die hooflokomotiefdepot na Witbank verskuif is. Witbank het nie bestaan tydens die oorspronklike uitleg van die Oorsterspoor nie, en die stasie is eers heelwat later opgerig.
Behalwe vir die woning van die stasiemeester wat aanvanklik in die stasiegebou was, is ongeveer 10 woonhuise ook vir personeel gebou . Hierdie tipiese agt- en twaalf-kamerskakelhuise en enkele standaardhuise was deel van die meesterplan van NZASM, en is as deel van die stasieprojek gebou. Die saamgestelde L-ontwerp-skakelhuise is ook in Middelburg gebou. Die huise is veral na die weste van die stasie gebou met ten minste twee aan die suidekant van die spoor.
Tans bestaan nog drie agt-kamer huise, drie kleiner tipe skakelhuise, een dubbel L-ontwerp-skakelhuis en die stasiemeester se huis.
Geskiedkundige gebeure op Middelburgstasie
wysig
Die Middelburgkommando het op 30 September 1899 vanaf Middelburg na Pretoria vertrek tydens die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog. Verskeie bekendes het hier op die stasie per trein na die front vertrek, soos Jack Hindon en Henri Slegtkamp.
Tydens die aanmars van die Britte na Middelburg, is die siek en gewonde burgers uit die Biersaal-hospitaal hier op 25 Julie 1900 op die trein gelaai, vir afvoer na Waterval-Onder.
President Kruger moes met sy laaste reis na Machadodorp en dan bannelingskap, op hierdie stasie gestop het, aangesien sy lokomotief water en steenkool sou moes inneem. Hy het met sy luukse presidensiële rytuig gereis, wat tans by Krugerhuis uitgestal word. Die trein het laatmiddag op 29 Mei 1900 vanaf Eerste Fabrieke-stasie buite Pretoria vertrek en moes dus laataand deur Middelburg gestoom het. Die verdere treine met die regering en argiewe moes gevolg het.
Lord Roberts, die Britse opperbevelvoerder, het hier gestop met sy spesiale trein op pad na Belfast-stasie, waar hy sy hoofkwartier gevestig het.
Die eerste krygsgevange vroue arriveer hier ongeveer November 1900 vanaf Balmoral en word in die spoorweghuise oorkant die spoor aangehou. Die eerste sterfgeval in die Middelburg-konsentrasiekamp het in een van die spoorweghuisies voorgekom.
Na die verraad en gevangeneming van die Middelburgkommando by Bothasberg, is al die gevange burgers vanaf Pan-stasie per trein hierheen gebring en moes op 22 Februarie 1902 van hier, onder bewaking, deur die strate loop tot op die dorpsplein.
Lord Kitchener het hier op 28 Februarie 1901 gearriveer vir sy onderhandelinge met generaal Louis Botha tydens die eerste vredesamesprekings.
Emily Hobhouse het in 1903 hier aangekom en by ds en mev Burger in die pastorie tuisgegaan.
Slotbeskouing
wysigDie Middelburgstasie as gebou is nie net 'n argitektoniese juweel op die Oosterspoor nie, maar was ook 'n integrale dryfkrag in die ontwikkeling van Middelburg as streeksentrum en van die dorp se ekonomie. Die gebouekompleks en huise is unieke historiese landmerke van die dorp en kan getuig van verskeie belangrike aktiwiteite oor die jare.
Bronne
wysig- Burger, A. J. V., 1936. Worsteljare Herinneringe van Ds A.P. Burger. Kaapstad: Nasionale Pers.
- Claassen, G. N., 1980. Van Nazareth tot Middelburg. Contree, Jan.pp. 5-10.
- De Jong, R. C., van der Waal, G. M. & Heydenrych, D. H., 1988. The buildings steam engines and structures of the Netherlands South African Railway Company. Pretoria: Chris van Rensburg Publications.
- De Villiers, J. C., 2008. Healers, Helpers and Hospitals: A History of Military Medicine in the Anglo-Boer War. Pretoria: Protea Book House.
- Grobler, J., n.d. Oorlog-Beeld. Johannesburg: Jonathan Ball.
- Ligthelm, T., 2018. Eerste Konsentrasiekamp in Middelburg, s.l.: Ongepubliseer.
- Mostert, D., 1935. Slegtkamp van Spioenkop. Kaapstad: Nasionale Pers.
- Preller, G. S., 1942. Kaptein Hindon Oorlogsavonture van 'n Baasverkenner. Kaapstad: Nasionale Pers.