Morkel van Tonder

Morkel van Tonder (1923 - 2013) was ’n radio-omroeper en onder ander hoof van die Afrikaanse Radiodiens by die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie. Hy was ook 'n skrywer van radiodramas, kortverhale en romans.

Lewe en werk

Morkel van Tonder is op 7 November 1923 op die plaas Rus-en-Vrede in die distrik Ladismith in die Kaap gebore, waar sy ouers met volstruise boer. Hy gaan skool op die plaasskool Koeskraal (waar sy ma se suster sy onderwyseres is) en gaan daarna in 1937 vir standerds sewe en agt na die Hoërskool Tradouw op Barrydale. In 1939 is hy na die Hoërskool Ladismith, waar hy in 1940 matrikuleer. Na skool werk hy in 1941 by ’n algemene handelaar op Worcester en besit dan in 1942 ’n eenmansaak op De Doorns se spoorwegstasie. Net toe hierdie besigheidjie begin geld maak, skort die Spoorweë die huurkontrak op. Hy werk daarna vanaf 1942 tot 1944 by die CSV-uitgewery met ’n boekwinkel op Stellenbosch. Hier is hy hoofsaaklik gemoeid met die bemarking van die uitgewery se eie publikasies, maar omdat die boekwinkel ook ander werke aanhou ontmoet hy hier skrywers soos Ernst van Heerden, Jan Rabie, P.J. Schoeman, Elise Muller en Ina Rousseau.

Hy besluit om verder te studeer en skryf hom in 1945 by die Universiteit van Stellenbosch in as B.A. Admissie-student, waarna hy twee jaar later van studierigting verander en die normale B.A.-graad in 1948 verwerf. In 1946 word hy assistent-sekretaris van die Westelike Provinsie Rugbyvoetbal Unie en hy skryf in die somermaande (wanneer daar min te doen is weens die winteraard van die sport) op kantoor hoorspele en ook stories vir tydskrifte. Hy het reeds van werk verander om Komiteeklerk te word by die Goodwood Stadsraad wanneer een van sy hoorspele ’n hoorspelwedstryd by die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie (S.A.U.K.) wen. Hy begin dan deeltyds uitsaai by die S.A.U.K. saam met kollegas soos Willem van der Berg, W.A. de Klerk, Pierre Louw en Dirk Kamfer, en sluit hom op 1 September 1951 in Kaapstad voltyds by hierdie organisasie aan as omroeper/regisseur. Veral onderskei hy hom as aanbieder van puik hoorspele, skrywer van radioverhale en radiodramas en as sportkommentator. Hy word in 1961 bevorder tot programorganiseerder in Kaapstad en in April 1964 word hy Organiseerder van hoorbeelde, praatjies en besprekingsprogramme in die hoofkantoor in Johannesburg. In September 1970 word hy aangestel as Hoof van Buitelandse Dienste (waar in Engels, Duits, Frans, Nederlands en Portugees uitgesaai word) en op 1 Maart 1972 word hy Hoof van die Afrikaanse Diens (Radio).

Die inisiatief van die Afrikaanse boekeveiling oor die radio, wat vanaf 1975 met die eeufeesjaar van Afrikaans begin is en daarna tot 1981 jaarliks aangebied word, kom van hom. Uit die opbrengs is die Afrikaanse Radiodiens se Skrywersfonds gestig. In Augustus 1993 is die boekeveiling vir die eerste keer sedert 1981 weer gehou, met Morkel as aanbieder en Robert Young as regisseur. Vanaf 1981 word Morkel aangestel as programorganiseerder vir Engels en Afrikaans televisie en radio. Tydens sy loopbaan by die S.A.U.K. is hy gereeld betrokke by sportuitsendings. Hy saai krieket en boks uit en doen ook rugby-opsommings.

Sedert sy vervroegde aftrede aan die einde van November 1983 woon hy in Linden in Johannesburg en boer deeltyds met neute op sy plaas naby Nelspruit. Uit sy eerste huwelik (met Moira) word twee seuns (Lars en Anton) gebore en uit sy tweede huwelik (met Marelise, ’n dokter), word ’n dogter (Suerine) en twee seuns (Morkel en Bartho) gebore. Morkel is op 25 Maart 2013 in ’n aftree-oord in Northcliff in Johannesburg oorlede. Sy wens was dat met sy dood sy lewe feestelik gevier word en daarom word daar na sy dood ’n vreugdefees in Randburg gehou en geen begrafnisdiens in die kerk nie.

Skryfwerk

Hy begin reeds op skool skryf en terwyl hy in Ladismith op hoërskool is, word ’n kortverhaal van hom in Die Huisgenoot gepubliseer. Dit is egter veral op die gebied van die radiodrama dat hy hom onderskei en hy bied dan ook verskeie werkswinkels aan om voornemende skrywers in die tegniek van hierdie genre in te lyf. Reeds in die veertigerjare wen hy ’n prys in ’n hoorspelwedstryd van die S.A.U.K. en hierna word sy radiodramas gereeld uitgesaai. “Sewe stasies en ander hoorspele” bevat drie van die hoorspele wat oor die jare deur hom geskryf is. “Sewe stasies” bring twee voornemende selfdoders (Willem en Marie) bymekaar op die dak van ’n hoë gebou waarvan die eerste sewe verdiepings se huurders simbolies is van lewensstasies. Daar is op die eerste vlak ’n registrasiekantoor van geboortes en sterftes en daarna agtereenvolgens ’n lewensversekeringsmaatskappy, ’n prokureursfirma, ’n pastorale sielkundige, ’n huweliksburo, ’n geneesheer en ’n begrafnisondernemer en hierdie vlakke met hulle aktiwiteite is dan verteenwoordigend van die breë bestaanspektrum van die begin van lewe tot die dood. Sonder kunsmatige oorgange word die selfdoders se gesprek telkens onderbreek deur selfstandige interpolasies onverwant met hulle problematiek waarin hierdie stasies optree. In die geval van elke interpolasie loop persoonlike probleme hulle vas teen die burokratiese apatie van die instansie en sonder dat Willem en Marie se persoonlike geskiedenis ooit verklap word, raak dit gaandeweg duidelik waarom hulle selfdood oorweeg. Hierdie stuk maak uitstekende gebruik van die tegniese aspekte van die hoorspelmedium. “Die mossie het weggevlieg” se titel suggereer die vergeefse pogings om geluk te vang en vas te hou. Dit het as tema twee vroue in ’n hospitaal wat elkeen kry wat hulle wil hê (die ou vrou haar gehoor en die jonger vrou ’n kind), maar dit is nie soos hulle dit voorgestel en verwag het nie en die seëning word ’n vloek. “Tussenspel by ’n bushalte” handel oor ’n man en ’n meisie wat by die bushalte ontmoet, waar hy haar oplaai, met die gesuggereerde moontlikheid van ’n verhouding wat hieruit ontstaan. Die slot het egter ’n wrang wending, want hy is getroud en ry met wrede deernis by die halte verby. Benewens vele ander hoorspele skryf Morkel van Tonder ook radiovervolgverhale soos “Rustig vloei die ou rivier”, wat afspeel teen die agtergrond van sy geboortewêreld. Sy romans “Die sneeu bly altyd wit” en “Halfkrone op die oë” is ook aanvanklik eers as radiovervolgverhale uitgesaai.

Op die gebied van die prosa lewer hy verskeie werke. Sy debuut is die jeugroman oor die kontrei van sy jeug, “Sonop oor Blinkkrans”, waarin twee seuns in die stad volwassenheid bereik. “Die koningsbok” is ’n jagverhaal en vertel die stryd van ’n man om sy vermoë en krag aan homself te bewys. “Die sneeu bly altyd wit” is die geromantiseerde verhaal van Robert Scott se reis na die Suidpool. Hierdie boek is aanvanklik geskryf as radiovervolgverhaal en is ook oor die S.A.U.K. uitgesaai. “Towerkop” is ’n avontuurverhaal vir tieners oor ’n bergklimekspedisie teen die bekende spits by Ladismith in die Swartbergreeks. “Halfkrone op die oë” is ’n roman oor die Groot Griep van 1918, wat eers as vervolgverhaal oor die radio uitgesaai is. “Die soenoffer” is ’n roman wat op ’n Kaaplandse dorp afspeel en die verhaal vertel van ’n liefdesdriehoek tussen die dokter, Kasper, sy vrou Lizzie en Trui. “Die vloed” is ’n roman oor die Laingsburg vloedramp in 1981 en hierdie roman word in 1991 benoem vir die Ou Mutual-prys en in 1993 vir die ATKV-prys. “Aarbeie sal laat wees dié somer” is gegrond op die ware verhaal van die Amerikaanse seekaptein George Washington Delong se geslaagde poging in 1879 om die Noordpool te bereik en sy tragies mislukte terugkeer. Dit is veral ’n verhaal oor die enkeling se stryd teen die grootse en vyandige natuur. Die geswolle styl van die boek, met herhaalde gebruik van onnodige byvoeglike naamwoorde en versiersels doen egter afbreuk aan die inhoud en die interessante verhaalgegewe en bespiegelings oor die lewe sou baat vind by ’n soberder aanslag. Hierdie boek word in 1993 genomineer vir die Rapportprys en is in hierdie jaar op Afrikaans Stereo oor die radio voorgelees. Hy skryf ook ’n aantal radiovervolgverhale wat nie gepubliseer word nie.

“Kantaantekeninge” (aanvanklik radiopraatjies) en “Die lewe is ’n lied” is bundels essays oor alledaagse dinge. “Die dertiende dissipel” en “Reis” is bundels kortverhale. In “Die dertiende dissipel” word eenvoudige stories wat meestal met bekende gegewens werk vertel op ’n onderhoudende manier met goeie beskrywings. Sommige verhale word ongelukkig bederf deur ’n ontoereikende slot, wat nie reg laat geskied aan die inhoud nie. “Reis” se kortverhale behandel ’n verskeidenheid bestemmings, waarna daar op verskillende maniere gereis word. Veral aangrypend is die veral van die eenvoudige maar opregte Oom Karel van Ertjieslaagte van die Klein Karoo, wat in die landdroshof op Worcester, in die snikhete weer swetend in sy kerkpak, agterkom dat geregtigheid slegs ’n mite is. Van sy kortverhale word opgeneem in verskeie versamelbundels, soos “Die hoendersteier” in “Kortverhale vir verkenning” en “Vertellers 2” en “Waterbeurt” in “Tydskrif 3”.

Hy is saam met Piet Müller en George Claassen medesamesteller van “Die groot aanhalingsboek”. Op 30 April 1970 saai die Afrikaanse Diens van die S.A.U.K. ’n gesprek uit waar hy die voorsitter is en die deelnemers J. Verkuyl, J.S. Gericke, J.D. Vorster en W.J. Snyman, oor die onderwerp “Die Gereformeerde Kerke en geregtigheid in volkereverhoudings”. Hierdie gesprek word later deur die S.A.U.K. gepubliseer, asook die gesprek onder sy voorsitterskap oor “Universiteitsbeplanning” op 7 Februarie 1965 tussen professore S. Pauw, G. Cronjé, G. van N. Viljoen en E.J. Marais.

Publikasies

Jaar	Publikasies
1963	Sonop oor Blinkkrans
1967	Die koningsbok
1970	Die sneeu bly altyd wit
1975	Die lewe is ’n lied
1978	Towerkop
	Halfkrone op die oë
1980	Kantaantekeninge
1983	Sewe stasies en ander hoorspele
1985	Die dertiende dissipel
1986	Die soenoffer
1988	Die vloed
1992	Aarbeie sal laat wees dié somer
1995	Reis
	Samesteller
1986	Die groot Afrikaanse aanhalingsboek (saam met George Claassen en Piet Müller)

Bronnelys

Lewe en werk

• Sterftes Rapport. 31 Maart 2013

Boeke

• Brink, André P. “Aspekte van die nuwe drama” Academica Pretoria en Kaapstad Tweede hersiene uitgawe 1986
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2” Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998

Tydskrifte en koerante

• Anoniem “SABC to lose another top man” “The Star” 2 Mei 1983
• De Bruin, Philip “Radioman Morkel van Tonder sterf” “Beeld” 27 Maart 2013
• Pretorius, Elsa “Morkel 25 jaar in die radiotuig” “Die Transvaler” 4 November 1976

Internet

• Cilliers, Cecile Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1998/12/14/14/3.html
• De Bruin, Philip Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2013/03/27/B1/3/pdbmorkel.html
• De Bruin, Philip Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2013/04/01/VB/3/aaaabtt5_1249_1515.html
• De Vries, Willem Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2013/03/28/VB/5/wdv_morkel_van_tonder_1744.html
• Erasmus, Elfra Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1992/08/13/4/10.html
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 9 April 2013: www.litnet.co.za
• Nortjé, Cor LitNet: http://www.litnet.co.za/morkel-van-tonder-19232013/
• Remembered: http://remembered.co.za/obituary/view/8510 Geargiveer 31 Desember 2016 op Wayback Machine
• Stellenbosch Writers: http://www.stellenboschwriters.com/vtonderm.html
• Worldcat: http://www.worldcat.org/identities/lccn-n85-383495/

Ongepubliseerde dokumente

• Van Tonder, Morkel Lewenskets Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein