Nobelprys
Die Nobelpryse word jaarliks toegeken aan mense vir uitstekende navorsing, vir pionierswerk in die ontwikkeling van nuwe tegnologie of toerusting of wat 'n buitengewone bydrae tot die samelewing gemaak het. Dit word algemeen aanvaar as die hoogste eer wat aan 'n mens toegeken kan word in die hedendaagse wêreld.
 Nobelprys
| ||
| ||
| Die Sweedse chemikus Alfred Nobel, wat in sy testament voorsiening vir die Nobelprys gemaak het. | ||
| Toegeken vir | Uitstaande bydraes vir die mensdom in chemie, letterkunde, vrede, fisika, fisiologie of medisyne. Dikwels verwar met die Nobel-gedenkprys in Ekonomiese Wetenskappe. | |
| Borg | Sweedse Akademie Koninklike Sweedse Akademie vir Wetenskappe Noorweegse Nobelkomitee | |
| Land |  Swede (alle pryse behalwe vir die Vredeprys) Noorweë (net die Vredeprys)
| |
| Datum | 10 Desember | |
| Eerste toekenning | 10 Desember 1901 | |
| Webtuiste | nobelprize.org | |
Die pryse is tot stand gebring deur die testament van Alfred Nobel, 'n Sweedse nyweraar en die uitvinder van dinamiet. Hy het sy testament geteken by die Sweeds-Noorweegse Klub in Parys op 27 November 1895. Hy was geskok om te sien hoe sy uitvinding gebruik word om verwoesting te saai en wou hê dat die pryse toegeken word aan mense wat die mensdom goed gedien het.
Nobel was ʼn besonder suksesvolle sakeman en nyweraar en was ten tyde van sy dood een van die rykste mense ter wêreld.
Hy was ongetroud en in sy testament, wat hy in 1895 opgestel het, het hy bepaal dat sy geld belê moet word en dat die rente wat daaruit verkry word, jaarliks verdeel moet word "onder die mense wat in die voorafgaande jaar die grootste weldade aan die mensdom bewys het".
Sy nalatenskap word beheer deur die Nobelstigting, wat in 1900 gestig is en jaarliks vyf pryse beskikbaar stel, naamlik vir geneeskunde/fisiologie, natuurkunde, skeikunde, letterkunde en vrede. In 1968 het die Sweedse Sentrale Bank by geleentheid van sy 300-jarige bestaansviering die "prys vir ekonomiese wetenskappe ter nagedagtenis aan Alfred Nobel" ingestel.
Die bepalings waarvolgens die prys toegeken word en die geldprys stem ooreen met die van die vyf ander Nobelpryse.
Die eerste seremonie om Nobelpryse vir literatuur, fisika, chemie en geneeskunde toe te ken is gehou by die Ou Koninklike Sweedse Akademie vir Musiek in Stockholm in 1901; sedert 1902, word die pryse formeel toegeken deur die koning van Swede. Die toekenning van nasionale pryse aan buitelanders is aanvanklik nie deur Koning Oskar II van Swede goedgekeur nie, maar het skynbaar van opinie verander toe hy die publisiteitswaarde vir sy land besef het.
Die Pryse word toegeken by 'n formele seremonie wat jaarliks op 10 Desember gehou word, die datum waarop Alfred Nobel oorlede is. Die name van die wenners word tipies al in Oktober aangekondig deur die verskeie komitees en inrigtings wat as die keuringsrade vir die verskillende pryse dien.
'n Groot geldelike toekenning is ingesluit by die Nobelpryse en staan tans by 10 miljoen Kroon (effe meer as 1,1 miljoen Euro of 1,4 miljoen V.S.A. Dollar.) Dit was aanvanklik bedoel om die wenners in staat te stel om hulle werk voort te sit sonder die druk om geld in te samel. (Baie wenners was egter al afgetree teen die tyd dat die pryse aan hulle toegeken is en baie Literatuurwenners het ophou skryf na die toekenning van die prys.)
Die kandidate vir die wetenskappryse word deur deskundiges op die betrokke gebiede voorgestel. Kommissies bestaande uit lede van die Sweedse Akademie vir Wetenskap (vir ekonomie, natuur en skeikunde) en die Koninklike Karolingiese Instituut vir Geneeskunde (vir geneeskunde/ fisiologie) stuur in die Europese herfs tussen 2 000 en 3000 vertroulike briewe uit waarin die name van moontlike kandidate aangevra word.
Die name van die persone aan wie die briewe gestuur word, word nie bekend gemaak nie; dit is egter wei bekend dat hulle vooraanstaande deskundiges is, onder andere lede van bogenoemde akademie en instituut. Hulle skakel op hulle beurt informeel met kollegas.
Die name van die kandidate moet die kommissies voor 1 Februarie bereik. Die kommissies besluit gewoonlik in Julie op die wenners, en in Oktober of November stel die kommissies die akademie en die instituut in kennis van hulle besluit. Die aanbevelings word gewoonlik aanvaar. Die Sweedse Akademie kies die kandidaat vir die Letterkundeprys.
Die kandidate vir die Vredesprys word aangewys deur die Noorweegse Nobelkomitee, wat uit vyf lede bestaan en deur die Noorweegse parlement gekies word. Die pryse word op 10 Desember - Nobel se sterfdag - oorhandig: die Vredesprys deur die koning van Noorweë in Oslo en die ander pryse deur die koning van Swede in Stockholm. Die prys bestaan uit ʼn goue medalje, 'n oorkonde en ʼn geldbedrag, wat wissel na gelang van die stigting se inkomste. In 1981 het elke wenner byvoorbeeld ʼn geldprys van 1 miljoen Sweedse krone (sowat R198 000) ontvang.
Die wenners verskaf hulle lewensbeskrywings aan die stigting en hou 'n lesing in die stad waar hulle die prys ontvang. Binne ses maande moet hulle nog 'n lesing hou oor die werk waarvoor hulle die prys ontvang het. Net lewendes kom in aanmerking vir die prys, en slegs as 'n kandidaat sterf nadat hy gekies is, word die prys postuum toegeken. 'n Prys in een kategorie kan aan hoogstens drie mense tegelyk toegeken word.
Enigeen, ongeag geslag, nasionaliteit, ras, geloof of wêreldbeskouing, kan in aanmerking kom, selfs meer as een keer. As iemand die prys weier, hetsy uit persoonlike oorweging of onder politieke druk, word die geld weer in die fonds gestort. Sy naam verskyn egter wel in die lys van Nobelpryswenners, maar met die toevoeging "prys geweier". As die wenner die prys later aanvaar, kry hy die medalje en die oorkonde, maar nie die geld nie. indien geen verdienstelike kandidaat vir 'n prys gevind kan word nie of indien omstandighede soos oorlog dit onmoontlik maak om wenners aan te wys, word die prys in die volgende jaartoegeken. As 'n wenner dan nog nie aangewys is nie, word die geld weer in die fonds gestort.
Veral die Vredesprys is al dikwels nie toegeken nie en is saam met die Letterkundeprys aan die meeste kritiek onderhewig. Hoewel die toekenning van die Nobelprys as die hoogste erkenning op wetenskaplike gebied beskou word (die wenners word dikwels in die een of ander stadium nasionale helde), gee die lys van Nobelpryswenners geen volledige beeld van die ontwikkeling van die wetenskap in die 20e eeu nie. In die eerste plek word daar geen pryse vir wiskunde, sterrekunde, geologie, oseanografie, ruimtevaart en so meer toegeken nie.
Pryse is jaarliks, sedert 1901, toegeken vir prestasies in:
- Chemie gekeur deur die Koninklike Sweedse Akademie vir Wetenskap.
- Fisika gekeur deur die Koninklike Sweedse Akademie vir Wetenskap.
- Fisiologie of Geneeskunde gekeur deur die Karolinska Instituut.
- Letterkunde gekeur deur die Sweedse Akademie.
- Vrede gekeur deur die Norweegse Storting.
Na Nobel se dood het dit geblyk dat hy nooit enige van die keuringsliggame gevra het of hulle die verantwoordelikheid sou aanvaar nie; hulle het egter huiwerig besluit om dit wel te doen.
Suid-Afrikaanse Nobelpryswenners
- Michael Levitt*, Chemie, 2013
- J.M. Coetzee, Letterkunde, 2003
- Sydney Brenner, Fisiologie of Geneeskunde, 2002
- F.W. de Klerk, Vrede, 1993
- Nelson Mandela, Vrede, 1993
- Nadine Gordimer, Letterkunde, 1991
- Desmond Tutu, Vrede, 1984
- Aaron Klug**, Chemie, 1982
- Allan McLeod Cormack*, Fisiologie of Geneeskunde, 1979
- Albert Luthuli, Gebore in Rhodesië, nou Zimbabwe, Vrede, 1960
- Max Theiler, Fisiologie of Geneeskunde, 1951
* - Gebore in Suid-Afrika
** - Woon in Suid-Afrika
Ander Toekennings
Ander vakgebiede wat nie Nobelpryse het nie, het ook pryse van hulle eie ingestel wat nie so welbekend is nie, is: die Polar-musiekprys, die Fields-medalje vir wiskunde; asook die Abelprys vir wiskunde, wat deur die Koning van Noorweë toegeken word, die Pritzkerprys vir argitektuur, die Turingtoekenning vir rekenaarwetenskap, die Wollaston-medalje vir geologie, die Schockprys vir logika en filosofie, wiskunde, visuele kunste en musiek. Die Kyoto-prys word toegeken in drie kategorieë: Gevorderde Tegnologie, Basiese wetenskappe, en Kuns en Filosofie. Die Millennium-tegnologieprys is 'n internasionale toekenning vir buitengewone tegnologiese prestasies. Die Right Livelihood-toekennings (ook bekend as die "Alternatiewe Nobelpryse") word toegeken aan persone wat 'n belangrike bydrae gelewer het in gebiede soos omgewingsbeskerming, vrede, menseregte, gesondheid ens. In 2002 is die Astrid Lindgren-gedenktoekenning, 'n internasionale prys vir kinder- en jeugliteratuur, ter ere van die Sweedse kinderboekskrywer Astrid Lindgren, tot stand gebring. Die humoristiese Ig Nobelprys is 'n parodie wat jaarliks navorsing vereer wat "nie herhaal kan of behoort te word nie."
Sien ook
Eksterne skakels
| Wikimedia Commons bevat media in verband met Nobelprys. |
- Die Nobel e-Museum – Amptelike webwerf
- Die Nobel Stigting Geargiveer 6 Maart 2005 op Wayback Machine – Amptelike webwerf
- Die Nobel Komitees van die Koninklike Sweedse Akademie vir Wetenskap
- Die Nobel Komitee Geargiveer 4 Augustus 2004 op Wayback Machine van die Karolinska Instituut
- Die Sweedse Akademie Geargiveer 12 Augustus 2004 op Wayback Machine
- Die Noorweegse Nobel komitee
- Die Nobelprysargief op die internet – 'n nie-amptelike werf
- Tydlyn van Nobelpryswenners
- nobelpreis.org Geargiveer 5 Desember 2004 op Wayback Machine
Bronnelys
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 28