Orkney, Skotland
Orkney (Skots-Gaelies: Àrcaibh; Engels: Isles of Orkney of Orkney Islands, [ˌɔːknɪˈaɪləndz]; Oudnoors: Orkneyjar; byvoeglike naamwoord: Orkadies, afgelei van die verouderde benaming Orkade) is 'n Skotse eilandgroep wat uit die hoofeiland Mainland en naastenby 100 kleiner eilande bestaan. Orkney word deur die Pentland Firth noord van Caithness van die Skotse vasteland geskei en in die noorde lê Shetland. Die grootste nedersetting en administratiewe sentrum is Kirkwall. Orkney is tussen die Noorse See in die noorde en die Noordsee in die suide geleë; albei behoort tot die Atlantiese Oseaan.
| |||||
| |||||
| Land |  Skotland
| ||||
| Amptelike tale | Engels, Skots-Gaelies | ||||
| Hoofstad | Kirkwall 58°58′N 2°57′W / 58.967°N 2.950°W | ||||
| Grootste stad | Kirkwall | ||||
| Aantal eilande (waarvan bewoon) | 70 (20) | ||||
| Grootste eiland | The Mainland (523 vk km) | ||||
| Administrasie | Skotse raadsgebied (council area) | ||||
| Plaaslike raad | Raad van die Orkney-eilande | ||||
| Regeringsparty | Onafhanklikes | ||||
| Oppervlakte - Totaal - % water |
990 vk km - % | ||||
| Bevolking 2006 (skatting) - Bevolkingsdigtheid |
19 800 20/vk km | ||||
| Inlywing by Noorweë | Geannekseer in 875 | ||||
| Inlywing by Skotland | Geannekseer op 20 Februarie 1472 | ||||
| Tydsone | UTC +0 | ||||
 | |||||
In administratiewe opsig vorm Orkney een van die 32 raadsgebiede (council areas) van Skotland en 'n kiesafdeling van die Skotse parlement.
Orkney word reeds sowat 5 500 jaar lank deur mense bewoon. Die eerste bewoners was Neolitiese stamme en later Pikte totdat die eilandgroep in 875 ná 'n Wiking-inval deur Noorweë geannekseer en deur Noorse setlaars gekoloniseer is. In 1472 is Orkney deur die Skotse Kroon geannekseer nadat 'n bruidskat nie betaal is nie.
Orkney behels sommige van die oudste en bes-bewaarde argeologiese plekke uit die Jongsteentydperk, en die "Hart van die Neolitiese Orkney" is deur Unesco tot wêrelderfenisgebied verklaar. Na Orkney is die Suidelike Orkneyeilande, 'n Britse oorsese gebied in die Suid-Atlantiese Oseaan genoem.
Etimologie
wysigDie eerste historiese verwysing na die eilandgroep dateer uit die 1ste eeu n.C. - die geograaf Claudius Ptolemeus (90-168) het die eilande Orcades genoem. Hierdie term is afgelei van die ou Gaeliese naam Insi Orc of "Eiland van die Orcs" (die term orc verwys na 'n jong vark of wildevark).
Toe die Noorse Wikings hulle op die eilande gevestig het, het hulle die woord orc as orkn vertolk – die Oud-Noorse term vir robbe. Saam met die agtervoegsel -ey (wat "eiland" beteken) is die Oud-Noorse naam Orkneyjar gevorm, wat in Engels later tot Orkney verkort is.
Geografie
wysig
Die seestraat Pentland Firth skei Orkney van die Skotse vasteland. Die firth is tussen Brough Ness op die eiland South Ronaldsay en Duncansby Head in Caithness sowat 11 kilometer wyd.
Orkney lê tussen 58° 41' en 59° 24' Noord, en 2° 22' en 3° 26' Wes en strek oor 'n afstand van 80 kilometer vanuit die noordooste in suidwestelike rigting en 47 kilometer vanuit die ooste in westelike rigting. Die eilandgroep beslaan 'n totale oppervlakte van 990 vierkante kilometer. Met die uitsondering van sommige steil sandsteenberge en rotswande in die weste van die groter eilande bestaan die argipel hoofsaaklik uit laagliggende gebiede.
Hoy is die mees bergagtige eiland, en hier verrys ook die hoogste bergpiek van Orkney, Ward Hill (481 meter). Die enigste ander eilande met noemenswaardige berge is die hoofeiland Mainland (een van sy twee hoogste bergspitse met 268 meter heet toevallig ook Ward Hill, die ander Wideford Hill), en Rousay.
Byna alle eilande het lochs of mere; die grootstes is The Loch of Harray en The Loch of Stenness op Mainland. Orkney se riviere is eerder stroompies wat die hoër geleë gebiede dreineer. Die eilandgroep word behalwe vir die weste van Mainland, Hoy en Rousay deur 'n ruwe, onreëlmatige kuslyn gekenmerk, en die eiland word deur seestrate, wat plaaslik sounds of firths genoem word, van mekaar geskei. Net noordoos van Hoy is die term Bring Deeps gebruiklik. Suid van Mainland lê Scapa Flow, 'n natuurlike hawe waar sedert die Wiking-tydperk groter vlote aangedoen het en waar die Duitse Vloot homself in 1919 ná die einde van die Eerste Wêreldoorlog gesink het. Die Fall of Warness, wat onder meer bekend staan vir sy getyekrag-toetsaanleg lê suidwes van Eday.
Die eilande se name dui gewoonlik hul landskapsvorme aan: Die Noorse uitgang -ey, wat in Engels na -a of -ay verander het en letterlik "eiland" beteken, verwys na die groter eilande; eilandjies het die uitgang -holm, terwyl daar na geïsoleerde rotse as skerries verwys word.
Die seestrome van Orkney se getye (wat plaaslik races of roosts genoem word) word deur hul hoë spoed gekenmerk. Draaikolke kom gereeld voor, en hul stormagtige waters hou 'n bedreiging vir kleiner bote in.
Die opvallendste kenmerk van Orkney se flora is die gebrek aan bome wat onder meer aan die sterk winde te danke is. Nogtans lewer die voorkoms van turf die bewys dat die eilande vroeër wél bebos was. Die ontbossing was 'n mensgemaakte ramp wat die argipel waarskynlik nog voor die Jongsteentydperk getref het aangesien die steenargitektuur van vroeë nedersettings soos Skara Brae reeds bewys lewer vir die skaarste aan timmerhout.
Die grootste deel van Orkney se landoppervlakte word deur landbougebiede beslaan. Landbou is ook die vernaamste sektor van Orkney se ekonomie, terwyl ook vissery 'n belangrike bron van inkomste is. Orkney voer veral beesvleis, kaas, whisky, bier, vis en seekos uit.
Klimaat
wysig
Danksy die invloed van die warm Golfstroom word Orkney deur 'n gematigde, maar vogtige seeklimaat gekenmerk. Die Golfstroom vloei in noordoostelike rigting aan die wateroppervlak van die Atlantiese Oseaan en bring ook warm lugmassas uit die gebied van die Golf van Meksiko saam sodat Orkney se gemiddelde temperature nie sy noordelike ligging weerspieël nie.
Die verskil tussen die gemiddelde temperature van somer en winter beloop minder as 10 °C – gedurende die relatief matige winters daal die kwik tot 'n gemiddelde temperatuur van tussen 5 en 6 °C, terwyl in die somer 'n gemiddelde van 15 °C aangeteken word. Maksimum-temperature is nie hoër as 19 °C nie.
Eksterne skakels
wysig
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Orkney.- (en) Toerisme-inligting oor Orkney op Wikivoyage
- (en) Amptelike webwerf
- (en) Orkneyjar – The Heritage of the Orkney Islands
- (en) "Orkney Islands". Encyclopædia Britannica. Besoek op 4 April 2020.
