Pireneë

Die Pireneë (Frans: Pyrénées, Spaans: Pirineos, Katalaans: Pirineus, Oksitaans: Pirenèus of Pirenèas, Aragonees: Perinés, Baskies: Pirinioak) is 'n bergreeks in Suidwes-Europa wat die natuurlike grens tussen Frankryk en Spanje vorm.

Die sentrale Pireneë

'n Pad in die Franse gedeelte van die bergreeks. Die enigste maklike roete deur die Pireneë loop langs die Atlantiese kus

In die ruwe bergwêreld van Andorra: Coma Pedrosa

Die Pireneë strek vanaf die Kantabriese See in die weste oor 'n afstand van meer as 450 kilometer tot by die Kaap Creus aan die Middellandse See en vorm met sy magtige bergpieke met hoogtes van meer as 3 000 meter bo seevlak 'n natuurlike versperring wat Spanje van die res van die Europese vasteland skei. Die bergreeks met sy groen valleie en historiese nedersettings vorm al eeue lank 'n smeltkroes van verskillende kulture en die tradisionele ingangspoort tot die Spaanse gedeelte van die Jakobsweg-pelgrimsroete.

Die hoofkam van die bergreeks vorm grotendeels ook die grenslyn tussen Frankryk en Spanje, terwyl die Katalaanssprekende prinsdom Andorra tussen dié twee state lê. Die Val d'Aran vorm 'n uitsondering; hierdie vallei is teen die noordelike kant van die bergreeks geleë, maar maak nogtans deel uit van Spanje. Terwyl groot dele van die Pireneë in politieke opsig deel uitmaak van Frankryk (een derde van die totale oppervlakte) en Spanje (twee derdes), is Andorra heeltemal tussen die bergtoppe geleë.

Etimologie

Die etimologiese oorsprong van die naam Pireneë bly onduidelik. Sommige taalkundiges beweer dat dit van die Oud-Griekse woord pyros of "vuur" afgelei kan wees, terwyl ander die Baskiese term buru ("bergpiek") as etimologiese wortel beskou. 'n Mitologiese verklaring verwys na die legende van prinses Pyrene wat Herkules verlei het.

Die benaming Pireneë is in die antieke tydperk algemeen gebruik, maar het later in vergetelheid geraak. In die Middeleeue het die plaaslike bevolking name net aan enkele valleie gegee, maar nie aan die hele bergreeks nie. In 15de eeuse taalgebruik het die benaming "Pireneïese Alpe" voorgekom wat later tot "Pireneë" verkort is.

Geografie

'n Topografiese kaart van die Pireneëreeks

Die Aneto-gletser (Glaciar del Aneto)

In politieke en administratiewe opsig maak die Pireneë deel uit van die Franse départements Pyrénées-Orientales, Aude, Ariège, Haute-Garonne, Hautes-Pyrénées en Pyrénées-Atlantiques (die Nasionale Pireneëpark lê in die twee laasgenoemde départements); en die Spaanse provinsies Girona, Barcelona, Lleida, Huesca, Zaragoza, Navarra en Gipuzkoa. Daarnaas maak die Pireneë ook deel uit van die onafhanklike vorstedom Andorra.

In geografiese opsig word die bergreeks gewoonlik in die Sentrale, Atlantiese (of Westelike) en Oostelike Pireneë verdeel. Hierdie indeling baseer sowel op belangrike bergpasse asook historiese grense.

Die Sentrale Pireneë strek van Port de Canfranc in oostelike rigting tot by die Val d'Aran. Hier lê die hoogste bergspitse:

• Aneto of Pic de Néthou (3 404 meter) en geleë teen die Maladetta-rand,
• Mont Posets (3 375 meter), en
• Mont Perdu (Monte Perdido, Mont Perdut) (3 355 meter).

Die Sentrale Pireneë of Aragonese Pireneë se hoofkam strek vanaf die bergpas Puerto de Somport (1 631 m bo seevlak) in die weste tot die Puerto del Portillón (1 308 m bo seevlak) in die ooste. In hierdie sentrale gedeelte is twee nasionale parke, Ordesa (Spanje) en Pyrénées-Occidentales (gestig in 1967 met 'n oppervlakte van 477 km², Frankryk), asook kleiner gletsers geleë.

In die Atlantiese Pireneë (ook Westelike of Navarrese Pireneë genoem) neem die gemiddelde hoogtes geleidelik in oos-westelike rigting af; die hoogste pieke is Visaurin (2 668 m), Pic d'Anie (2 504 m) en Pic d'Orby (2 016 m). Hier loop maklike roetes oor 'n aantal bergpasse soos die Puerto de Ibañeto naby Roncesvalles, (1 056 m) bo seevlak.

Met die uitsondering van een breuk teen die uiterste oostelike kant van die Pyrénées Ariégeoises het die bergpieke van die Oostelike Pireneë min of meer dieselfde hoogte, totdat hulle in die Albères-groep en in die Alto Ampurdán naby Kaap Creus steil begin daal. Hier word hoër geleë bergvalleie soos Capcir, Cerdagne en Vallespir aangetref. Die hoogste pieke is Pic Maubermé (2 880 m), Montvalier (2 839 m), Pic de Horedo (2 760 m), Pic de Montcalm (3 141 m), Port Negre (2 761 m) en Mont Canigou (2 785 m). Hier het die Nasionale Aigües Tortes-park aan die Spaanse kant ontstaan.

Geologie

Die Pireneë is ouer as die Alpe; hulle afsaksels is vir die eerste keer in die Paleosoïese en Mesosoïese tydperke in die kusbekkens gevorm. Die seebodem van die Golf van Gascogne het tussen 100 en 150 miljoen jaar gelede begin sprei en die huidige gebied van Spanje teen Frankryk gestoot en sodoende groot lae van afsaksels saamgepers. Die hewige druk en opwaartse beweging van die aardkors het eers die oostelike gedeelte geraak en daarna langs die hele bergketting gestrek, om uiteindelik sy hoogtepunt in die Eoseen (60 miljoen jaar gelede) te bereik.

Die oostelike gedeelte van die Pireneë bestaan hoofsaaklik uit graniet en gneisagtige gesteentes, terwyl die granietpieke in die ooste deur lae van kalksteen flankeer word. Die massiewe en onverslete voorkoms van die bergreeks is te danke aan die groot hoeveelhede graniet, wat baie goed bestand is teen erosie, en die swak ontwikkeling van gletsers.

Landskapsvorms

Cirque de Gavarnie

Tipiese kenmerke van die Pireneë se landskapsvorms is

• die afwesigheid van groot mere soos in die dwarsdale van die Alpe,
• die skaarste aan en groot hoogte van bergpasse,
• die groot aantal bergstrome, wat plaaslik as gaves bekend staan en dikwels hoë watervalle vorm wat in Europa slegs deur dié van Skandinawië oortref word, en
• die gereelde voorkoms van sogenaamde cirques - halfsirkels van steil rotswande, wat teen die boonste dele van die valleie lê.

Die hoogste waterval in die Pireneë is die Gavarnie-valle met 'n hoogte van 462 meter, wat teen die boloop van die Gave de Pau lê. Die Cirque de Gavarnie in dieselfde vallei is een van die mees bekende voorbeelde van die cirque-formasies. Laer bergpasse ontbreek; net die Col de la Perche, geleë tussen die valleie van die Têt- en Segreriviere, en die Col de Semport of Port de Canfranc langs die ou Romeinse pad van Zaragoza na Oloron-Sainte-Marie verbind die pad- en spoorwegnetwerke van Frankryk en Spanje aan weerskante van die bergreeks.

'n Bekende geografiese kenmerk is La Brèche de Roland, 'n kloof in die bergreeks wat volgens tradisionele legendes deur die Frankiese ridder Roland geskep is.

Natuurlike hulpbronne

Die meer van Artouste

Die metaalertse van die Pireneë is ekonomies minder belangrik, alhoewel groot ystermyne naby Vie de Sos in Ariège en teen die voet van die Canigou in Pyrénées-Orientales bestaan het. Groot steenkoolreserwes lê hoofsaaklik teen die Spaanse hange, terwyl die Franse gedeelte oor groter voorkomste van laegraadse steenkool (ligniet) beskik. Die oopmyn van Trimoun (Ariège) is een van die belangrikste verskaffers van talk in Europa.

In die Franse Sentraal-Pireneë word bauxiet ontgin wat in die département Ariège tot aluminium verwerk word. Ertse, waaronder yster, lood, sink en magnesium, is tradisioneel ook in die Spaanse gedeelte ontgin, maar die meeste mynbouaktiwiteite is hier intussen gestaak.

In teenstelling met die Alpe is daar 'n oorvloed mineraalbaddens soos dié van Bagnères-de-Luchon, Ax-les-Thermes, Eaux-Chaudes en Panticosa. Hulle bevat groter hoeveelhede swael en lê op groot hoogtes, waar die graniet in aanraking kom met die lae van ander gesteentes. Die laer geleë mineraalbaddens, soos dié van Bagnères-de-Bigorre (Hautes-Pyrénées), Rennes-les-Bains (Aude) en Campagne (Aude), bevat meesal seleen en is nie baie warm nie.

Die kaasmakers van die westelike Pireneëgebied trek voordeel uit die kalkgesteente, wat deur 'n groot aantal grotte gekenmerk word. Hulle word dikwels gebruik om die rypwording van die plaaslike kaassoorte te bevorder.

Klimaat

Die Església de Sant Andreu in Andorra la Vella onder 'n wit sneeukleed

Col du Tourmalet

Baretous-vallei, westelike Pireneë, Frankryk

In klimatiese opsig vorm die Pireneë 'n soort natuurlike versperring. Die Franse noorde het 'n Meer gematigde en vogtige klimaat as die Spaanse suide waar die klimaat geleidelik droër en warmer word. Temperature van meer as 25 °C word meestal net in die warmste somermaande (Julie en Augustus) aangeteken. Swaar donderbuie kom gereeld in hoër geleë streke aan weerskante van die grens voor.

Net soos noorde en suide toon ook weste en ooste klimatiese besonderhede. Die westelike Pireneë kry meer reën- en sneeuval as die oostelike gedeelte, waardeur die twee gebiede 'n aantal verskille toon. Gletsers ontbreek volledig in die oostelike Pireneë, aangesien die swak sneeuval nie toereikend is vir hulle ontwikkeling nie. Gletsers bly beperk tot die noordelike hange van die sentrale Pireneë en daal ook nie ver af na die valleie nie, soos hulle eweknieë in die Alpe. Hulle bereik hulle grootste lengte in die rigting van die bergreeks en vorm 'n nou gebied naby die hoogste bergpieke. Net soos in die ander groot bergreekse van Middel-Europa het die Pireneë se gletsers tydens die ystydperk 'n duidelik groter oppervlak bedek. Die gletser in die vallei van Argelbs in die département Hautes-Pyrénées is die bekendste voorbeeld.

Sedert die middel van die 19de eeu het die gletsers geleidelik begin terugtrek. Veral die Ossoue-gletser naby die berg Vignemale, wat vroeër 'n indrukwekkende natuurskouspel was, het merkbaar afgesmelt. Tans bedek die gletsers in die Sentraal-Pireneë 'n oppervlak van sowat 500 hektaar. As gevolg van die globale verwarming sal hulle tot by die jaar 2100 verdwyn het.

Die sneeulyn in die Pireneë lê tussen 2 700 en 2 800 meter bo seevlak.

Flora en fauna

'n Bergstroom in die somer

Die oorwig van reënval in die westelike gedeelte van die Pireneë oefen ook 'n groot invloed op die plantegroei in die gebied uit. Die laer geleë berge in die uiterste weste is pragtig bebos, tog neem die omvang van die bosgebiede in oostelike rigting duidelik af. Die oostelike Pireneë is 'n ongerepte, kaal gebied, wat deur groot massa's graniet oorheers word. Daarnaas verander ook die samestelling van die flora in wes-oostelike rigting. Die plantegroei in die noordelike gedeelte van die Wes-Pireneë kom ooreen met dié van Middel-Europa, terwyl dit in die ooste al 'n Mediterreense karakter het - ofskoon die verskil ten opsigte van die breedtegraad net 1° is.

Die Pic de Bugatet in die natuurbewaringsgebied van Néouvielle

Die Pireneë is net soos die Alpe ryk aan endemiese spesies. Hier groei die enigste soort Dioscorea (yamwortel), Dioscorea pyrenaica, op slegs een hooggeleë plek in die sentrale Pireneë, en die monotipiese genus Xatardia op net een hooggeleë bergpas tussen die Val d'Eynes en Katalonië. Die genus, wat die meeste in die Pireneë voorkom, is die Saxifrages, waarvan verskeie spesies hier endemies is.

Ook die fauna van die Pireneë spog met 'n aantal voorbeelde van endemiese spesies. Die Pirenese desman of watermol (Galemys pyrenaicus) kom slegs in sommige bergstrome van die noordelike hange voor. Die enigste ander mol van hierdie genus is inheems aan die riviere van die Kaukasus-bergreeks in Suid-Rusland. Die Pirenese euproctus, wat nou verwant is aan die salamander, kom eweneens in hooggeleë bergstrome en mere voor. 'n Ander besonderheid van die Pireneë is die blinde insekte in die grotte van Ariège, waarvan die Anophthalmus en Adelops die bekendste genera is.

Die inheemse Spaanse steenbok (Capra pyrenaica) het in Januarie 2000 op 'n geheimsinnige manier uitgesterf, terwyl die Pirenese bruinbeer in die negentigerjare van die 20ste eeu byna uitgeroei is. Die beer is in 1996 weer in die gebied ingevoer, toe drie bere uit Slowenië hier vrygelaat is. Die bere het goed aangepas; tans is daar 'n twintigtal bruinbere in die sentrale gebied naby Fos. Slegs vier inheemse bere leef in die Aspevallei (Frans: Vallée d'Aspe).

Geskiedenis

Vroeë geskiedenis

Die skedel van die Homme de Tautavel

Die Brèche de Roland

Die kasteel Montségur, 'n toevlugsoord vir Kathare

'n Waterval in die Benasque-vallei

Omstreeks 455 000 v.C. is die sogenaamde Homme de Tautavel, 'n vroeë Homo erectus-mens, in die ouderdom van twintig jaar in die grot Caune de l'Arago noord-wes van die huidige Perpignan oorlede. Sy skedel, wat in 1971 ontdek is, is tot dusver die oudste wat in Europa gevind is.

Honderdduisende jaar later, omstreeks 12 000 v.C., het grotbewoners as en bisonvet vir hul muurskilderye van perde, herte en Europese steenbokke gebruik. Die bekendste van hierdie grotte is dié van Niaux suid-wes van Foix.

Middeleeue

Ná die val van die Wes-Romeinse Ryk het die Wes-Gote hul ryk in die 5de en 6de eeu oor die hele Pireneë, met uitsondering van die Baskeland, uitgebrei. Dit was die enigste historiese tydperk waartydens geen politieke grenslyn deur die bergreeks geloop het nie. Vanaf 711 het die Arabiese More groot dele van die Iberiese Skiereiland beset en in 720 oor die Pireneë getrek om die Frankiese Ryk binne te val. Nadat hulle in 732 naby Poitiers 'n nederlaag teen Frankiese magte onder Karel Martel gely het, het hulle hul troepe uit die noordelike Pireneë teruggetrek en Andalusië in Suid-Spanje as hul Europese kernland gevestig.

Karel die Grote, 'n kleinseun van Karel Martel, het die Frankiese stryd teen die More, wat as Christelike herowering of Reconquista beskou is, in 778 voortgesit. Omstreeks 800 is die gebied tydens die regentskap van Lodewyk die Vrome deur Frankiese troepe beset en het vervolgens tot in die 11de eeu onder Frankiese bewind gebly.

Tussen 820 en 830 het 'n hermiet in die Noordwes-Spaanse gewes Galicië die beweerde graf van die apostel Jakobus ontdek en sodoende die aanleiding tot die bou van kerke en kloosters langs die Sint Jakobsweg-pelgrimsroete gegee. Sommige daarvan het in die Pireneë ontstaan. Tydens die kruistogte teen die Kathare (1209-29) het afgeleë kastele in die bergreeks as toevlugsoorde vir aanhangers van dié geloof gedien.

Moderne tydperk

Vanaf die middeleeue tot in die middel van die 17de eeu was die bergreeks tussen Spanje en Frankryk omstrede. Eers in die sogenaamde Pireneë-vredesooreenkoms van 1659, wat op die sogenaamde Fisante-eiland naby die Baskiese hawestad Hendaye onderteken is, is die huidige grenslyn tussen dié twee state afgebaken. Die verdrag van Paréage, wat in 1278 onderteken is, vorm 'n historiese uitsondering. Met hierdie ooreenkoms het die Franse graaf van Foix en die Spaanse biskop van Urgell hul gemeenskaplike heerskappy gereël. Die verdrag geld steeds, en tans vervul die Spaanse biskop en die Franse staatspresident in personele unie die funksie van staatshoof van Andorra.

In die 19de eeu het die Biskaya-kus 'n gewilde trekpleister vir die hoogadel geword. Die visioene van die Moeder Gods, wat die veertienjarige Bernadette Soubirous in 1858 in 'n grot naby Lourdes beleef het, maak van dié dorp die belangrikste bedevaartsoord in Frankryk. Die eerste nasionale park in die Pireneë het in 1918 in die Spaanse Ordesa-vallei ontstaan.

In die 20ste eeu het die bergreeks 'n besondere rol as toevlugsoord gespeel. In die Spaanse Burgeroorlog het generaal Francisco Franco se troepe na die afgeleë Pireneë teruggetrek, veral na die neutrale Andorra. Die laaste republikeinse regering van Spanje het in Februarie 1939 in die Katalaanse dorp Figueres vergader. Ná generaal Franco se oorwinning het duisende Spanjaarde oor die grens na Frankryk gevlug. Die Pireneë het later, gedurende die Tweede Wêreldoorlog, nog eens as toevlugsoord gedien, hierdie keer vir vegters van die Franse weerstandsbeweging Résistance.

Nadat die Duitse weermag in 1942 Suid-Frankryk beset het, word soldate, wat hul militêre opleiding in die Alpe ontvang het, in die Pireneë ontplooi. Plaaslike berggidse van die Franse weerstandsbeweging het nogtans daarin geslaag om vlugtelinge met valse paspoorte op geheime paaie na die neutrale Spanje te lei.

In die 1960's was die Pireneë 'n gewilde trekpleister vir aanhangers van alternatiewe leefstyle wat hulle in Suid-Franse bergdorpe gevestig het, maar ook vir Spaanse rolprentregisseurs wat hier hul westerns geskiet het. Andorra het as Nevada gedien, terwyl die Benasque-vallei Wyoming voorgestel het.

In die prinsdom Andorra is in 1993 'n nuwe grondwet saamgestel wat van die land 'n soewereine staat met 'n demokraties-republikeinse regeringstelsel gemaak het. In die volgende jaar het die land by die Verenigde Nasies en die Europaraad aangesluit. Die politieke en ekonomiese betrekkinge met die Europese Unie is in spesiale ooreenkomste gereël, terwyl Andorra tans geen lidstaat is nie.

Demografie

Tale

In die Franse département Pyrénées-Orientales word straatname intussen ook in Katalaans aangedui

Terwyl politieke grense insinueer dat die Pireneëbevolking slegs uit Franse, Spanjaarde en Andorraners bestaan, word die bergreeks deur 'n groot etniese en taalkundige diversiteit gekenmerk.

Langs die kus en in aangrensende gebiede word Baskies gepraat, 'n geïsoleerde taal wat as die oudste idioom in Europa beskou word en aan geen ander bekende taal verwant is nie. Die taal geniet ampstaalstatus in Spanje, maar nie in sy historiese taalgebied noord van die grens, die Franse département Pyrénées-Atlantiques, nie. Suid van die hoofkam word in die oostelike Pireneëgebied nog Aragonees, 'n Romaanse taal, deur 'n klein minderheid bewoners as omgangstaal gebesig. Sedert die demokratisering van Spanje in 1975 word pogings onderneem om Aragonees van uitwissing te red, en die taal geniet in Aragón amptelike status naas Spaans (Kastilies) en Katalaans. Die laasgenoemde dien tans weer as ampstaal in Katalonië en Andorra, alhoewel dit in Frankryk 'n slagoffer van die amptelike beleid van eentaligheid geword het. Dieselfde geld vir Oksitaans wat histories in die oostelike dele van die Franse Pireneë gepraat is.

Frans en Spaans is geen inheemse tale in die Pireneë nie, maar het eers as gevolg van Madrid en Parys se sentralistiese taalbeleid ingang tot die berggebied gevind. Weens die onderdrukking van plaaslike tale en immigrasie uit ander landsdele het dié twee tale alle plaaslike idiome onder druk geplaas, en slegs in die Spaanse gebiede is hierdie assimilasieproses sedert die 1980's omgekeer.

Nedersettings

'n Skioord in Naut Aran

Alhoewel die Pireneëreeks minder toeganklik is as byvoorbeeld die Alpe van Sentraal-Europa, het dit nooit as 'n etniese skeidingslyn gefungeer nie. So strek al drie historiese geweste - die Baskeland, Navarra en Katalonië - oor gebiede aan sowel die noordelike asook die suidekant van die gebergte. Die sentrale Pireneë met hul dig beboude klein dorpies is maar yl bevolk met 'n digtheid van soms minder as 15 bewoners per km², terwyl die oostelike en westelike gedeeltes deur hoër bevolkingsdigthede van tussen 50 en 75 bewoners per km² gekenmerk word.

Die bewoners van die Sentraal-Pireneë is in nedersettings van toeristiese belang saamgetrek - in winter- en bergsportoorde, by mineraalbaddens en in herstellingsoorde. Aan die Franse kant het groter dorpe ook in die laer geleë valleie tussen die bergtoppe ontstaan, terwyl groter nedersettings in die Spaanse Pireneë, met uitsondering van Jaca, net teen die voetheuwels geleë is.

Ekonomie

Landbou

Landskap naby Planès in die Franse département Pyrénées-Orientales

Die Middeleeuse rotsklooster San Juan de la Peña in Aragón, Spanje

Die weivelde in hoër geleë dele van die Pireneë is geskik vir veeteelt, veral skape, bokke en melkkoeie. Daarnaas word ook perde geteel. Die westelike Pireneë staan bekend vir hulle kaasmakerye, wat naas suiwer skaap- en bokkekaas ook gemengde soorte vervaardig. Die gewildste soorte is die Ossau-Iraty uit die Vallée d'Aspe, die Vallée d'Ossau en die aangrensende Spaanse Pireneë, en die Pireneëkaas uit die Baskeland, 'n koeimelkkaas, wat met 'n swart waslaag oortrek word.

Die Franse en Spaanse voetheuwels van die Pireneë is bekende wynboustreke. Terwyl Franse wynmakers hulle tot laer geleë dele beperk waar ook pere en appels en, in die ooste, tamaties en groentes verbou kan word, word Spaanse wingerde nog in hoogtes van maksimaal 1 000 meter aangetref. Die belangrikste Franse Pireneëwyne kom uit Jurançon en die Corbières, die historiese tuisland van die Kathare. In die bekkens en valleie van die Spaanse Pireneë word mielies, koring en rog verbou, waarby boere dikwels op besproeiing aangewese is. Hoër geleë gebiede (tot 800 m) is geskik vir die olyfbedryf, terwyl amandels en vygies in beskermde valleie verbou word.

Nywerhede

Plaaslike nywerhede steun tans veral op waterkrag. Nog in die 19de en vroeë 20ste eeu was houtkool die belangrikste energiebron vir swaar nywerhede, maar reeds vanaf 1901 is die eerste hidroëlektriese kragsentrales in die berggebied opgerig. Groter skema's soos dié van L'Hospitalet, wat in die 1960's ontstaan het, het later gevolg om 'n verskeidenheid nywerhede van krag te voorsien.

Nadat die industriële sektor in die 1970's 'n ernstige krisis beleef het, is maatreëls getref om moderne en ekologiese produksiemetodes in te voer en ander sektore soos toerisme doelmatig te ontwikkel. Moderne nywerhede soos die talkfabrieke van Luzenac, sement-, tekstiel- en aluminiumfabrieke lewer 'n belangrike bydrae tot die plaaslike ekonomie, net soos die metaal- en houtbedryf.

Eksterne skakels

• (fr) Amptelike webtuiste van die Nasionale Pireneëpark Geargiveer 17 Junie 2013 op Wayback Machine