Sentraal-Afrikaanse Federasie

Die Sentraal-Afrikaanse Federasie of Federasie van Rhodesië en Njassaland (Engels: Central African Federation of Federation of Rhodesia and Nyasaland) was 'n dekade lange federasie tussen die destydse Britse gebiede Noord-Rhodesië en Njassaland en Suid-Rhodesië, wat op 1 Oktober 1953 tot stand gekom het en op 31 Desember 1963 ontbind is. Die federasie se totale oppervlakte van meer as 1 254 000 km², waarvan Noord-Rhodesië meer as die helfte beslaan het, was groter as Suid-Afrika.

Federation of Rhodesia and Nyasaland
Sentraal-Afrikaanse Federasie

← ← ← 1953 – 1963 → → →
Vlag Wapen
Volkslied: God Save the Queen
Ligging of Rhodesia en Nyasaland Ligging van die Sentraal-Afrikaanse Federasie
Hoofstad	Salisbury
Taal/Tale	Engels (amptelik), Shona, Noord-Ndebele, Bemba en Chewa
Regering	Monargie
Koning
- 1953–1963	Elizabeth II
Eerste Minister
- 1953–1956	Godfrey Huggins
- 1956–1963	Roy Welensky
Goewerneur-generaal
- 1953–1957	John Jestyn Llewellin
- 1957–1963	Simon Ramsay
- 1963	Humphrey Gibbs
Historiese tydperk	Koue Oorlog
- Stigting	1 Augustus 1953
- Ontbinding	31 Desember 1963
Geldeenheid	Britse pond

Agtergrond

Suid-Rhodesië

Voor die Tweede Wêreldoorlog het Suid-Rhodesië se ekonomie noustrop getrek en is dit oorheers deur die uitvoer van onverwerkte produkte van die blanke boere en grondstowwe van kleinskaalse mynboubedrywighede. Die oorlog het die ekonomie gunstig geraak en die regering, sedert 1933 onder leiding van die eerste minister Godfrey Huggins, het die geleenthede aangegryp deur inflasie in bedwang te hou en die yster-en-staal- en tekstielbedryf met regeringsbystand aan te moedig. Die vervaardigingsbedryf het, danksy kunsmatige beskerming tydens die oorlog, gou op dreef gekom en kort voor lank die ekonomie begin oorheers. Daar was 'n groot aanvraag na landbouprodukte, veral tabak, en strategiese minerale, wat die ekonomie tussen 1938 en 1958 teen 'n jaarlikse koers van 'n geskatte 9% laat groei het. Die oplewing het na die oorlog voortgeduur en immigrasie, veral uit Suid-Afrika en Groot-Brittanje, het die blanke bevolking van 80 500 in 1945 tot 205 000 in 1958 laat toeneem.

Dié verwikkelinge het die vraagstuk van 'n federasie met Noord-Rhodesië en Njassaland, waaroor lank reeds debat gevoer is, opgelos. Suid-Rhodesië was eintlik ten gunste van samesmelting van die drie gebiede om sodoende Britse beheer uit te skakel, maar Groot-Brittanje het so 'n eenheid verwerp. Tydens 'n referendum in April 1953 in Suid-Rhodesië het 25 570 van die kiesers ten gunste van 'n federasie gestem en 14 729 daar teen. Dit het gevolg op 'n veldtog waartydens veral die ekonomiese voordele van 'n federasie beklemtoon is: die opbrengs uit Noord-Rhodesië se koperbronne, Njassaland se groot arbeidsmag en albei as afsetgebied vir Suid-Rhodesië se vervaardigingsektor.

Noord-Rhodesië

Na afloop van die Tweede Wêreldoorlog (in 1945) het die Arbeidersparty die bewind in Groot-Brittanje oorgeneem en so verandering in sy Afrika-gebiede en elders ter wêreld begin toegeneem. In dieselfde jaar het swart spoorwegwerkers in Noord-Rhodesië gestaak vir beter vergoeding en die aandag toegespits op die behoefte aan doeltreffende maatstawwe vir arbeidsonderhandelinge. Uiteindelik is swart vakbonde gewettig en in 1949 het alle swart mynwerkers in 'n enkele vakbond verenig. Dié vakbond het sy krag tydens 'n uitgerekte maar vreedsame staking in 1952 vertoon.

Intussen het 'n hewige debat oor die gebied se grondwetlike toekoms gewoed. Baie blankes wou so gou moontlik die Britse koloniale juk afwerp. Verkose lede van die Wetgewende Vergadering was steeds in die minderheid en talle blankes het geglo al manier om beheer oor hulle eie sake te verkry, sou 'n vereniging of federasie met die setlaars van Suid-Rhodesië wees. Blankes en swartes was ewe wrokkig oor die belasting wat Groot-Brittanje uit die gebied se kopermyne verdien het en waardeur die koloniale besitter miljoene ponde uit Noord-Rhodesië getap het, sonder dat hy enige noemenswaardige ontwikkeling in die gebied befonds het. Ondanks sy ontsaglike mineralerykdom, het Noord-Rhodesië selfs die mees basiese maatskaplike dienste kortgekom.

Die meeste swartes in Noord-Rhodesië het egter 'n federasie teengestaan, omdat hulle maar alte bewus was dat dit setlaarbeheer ook noord van die Zambezi sou bring. Hulle was ook bevrees dat tot grootskaalse grondonteiening sou lei, soos reeds in die Suide die geval was. Voor swart vakbonde gewettig is, het swart werkers sogenaamde welsynverenigings gestig om werkers se probleme te bespreek, druk op plaaslike owerhede uit te oefen en 'n kommunikasienetwerk in die hele gebied op te bou. In 1946 het dié verenigings afgevaardigdes na 'n konferensie in Lusaka (die gebied se hoofstad sedert 1935, toe dit Livingstone vervang het) gestuur, waar hulle die Federation of Welfare Societies gestig het.

Die swartes se vrese vir federasie het hulle in die jare veertig en vyftig 'n gemeenskaplike doelwit gebied. In 1948 is die Federation of Welfare Societies in 'n onbeskaamde politieke liggaam omskep toe die Northern Rhodesia Congress ontstaan het. Van 1951 tot 1953 het die Congress, onder leiding van Harry Nkumbula, geesdriftig steun gewerf teen die voorgestelde federasie. Die gety het agter teen hulle gedraai toe die Konserwatiewe Party in 1951 die Britse regering oorneem. Om verskeie redes was dié party meer geneig om meer mag aan blanke nedersetters in Midde-Afrika toe te staan.

Njassaland

Swart en verligte, blanke bewoners van die destydse Njassaland het sedert die jare negentig van die 19de eeu keer op keer planne vir nouer samewerking met die gebied se suidelike bure teengestaan. Hulle het in die tussen omstreeks 1920 en 1940 hewig te velde getrek teen voorstelle van samesmelting en toe die nedersetters in 1949 hulle doelwit van samesmelting na federasie verander, was die weerstand daarteen ewe heftig. Dit het in 1951 verder toegeneem toe die Britse regering tot 'n federasie toegestem en 'n hoogtepunt bereik toe die federasie in Oktober 1953 amptelik van stapel laat loop is. Hulle teenstand was hoofsaaklik gegrond op hoofmanne se vrese dat 'n federasie eie magsbasis sou ondermyn.

Ontstaan

Sir Godfrey Huggins

Teen die wil van die meeste swartes in Noord-Rhodesië kom die Federasie van Sentraal-Afrika dus op 1 Oktober 1953 tussen die drie koloniale gebiede tot stand met Godfrey Huggins (later lord Malvern) as eerste minister ná sy United Federal Party die eerste federale verkiesing gewen het. Daaropvolgende verkiesings is deur dieselfde party gewen onder leiding van sir Roy Welensky. Die destydse Salisbury was naas hoofstad van Suid-Rhodesië ook die federale hoofstad. Huggins is in 1956 opgevolg deur sir Roy Welensky, ook van Suid-Rhodesië. Soos verwag, het die federasie besondere ekonomiese voordele vir die Suide ingehou, maar swart nasionalistiese bewegings in die ander twee gebiede het Welensky se poging om dominiumstatus vir die federasie te kry terwyl dit deur blankes beheer is, in die wiele gery. Brittanje het, ná die Monckton-kommissie sy bevindings bekend gemaak het, toegegee aan 'n Grondwet vir Njassaland (1961) en Noord-Rhodesië (1962) wat die meerderheid in albei gebiede aan die bewind gebring het. Hierna het die druk om die federasie te ontbind, onuithoubaar geword.

Bevolking

Die federasie se bevolking, wat bestaan het uit die gesamentlike bevolking van sy drie samestellende dele, was omstreeks 1962 9 386 900. Dit het bestaan uit:

Noord-Rhodesië (1961-sensus)

• Totaal: 2 547 300
• Swart: 2 460 000
• Wit: 77 000
• Ander: 10 300 (hoofsaaklik Asiërs)

Suid-Rhodesië (1961-sensus)

• Totaal: 3 856 000
• Swart: 3 616 600
• Wit: 221 500
• Bruin: 10 600
• Asiërs: 7 300

Njassaland (1962-skatting)

• Totaal: 2 983 600
• Swart: 2 960 000
• Wit: 9 400
• Ander: 14 200 (hoofsaaklik Asiërs)

Groottotaal

• Totaal: 9 386 900
• Swart: 9 036 600
• Wit: 307 900
• Ander: 42 400

Ontbinding

Dié verwikkelinge het daartoe gelei dat die federasie uiteindelik op 31 Desember 1963 ontbind het. Dit het baie blankes in Suid-Rhodesië se houding teen Groot-Brittanje laat verhard, omdat hulle geglo het die ontbinding was weens Brittanje se inskiklikheid jeens swart eise. Veral het dit die Rhodesiese blankes se gesindheid rakende swart vooruitgang nadelig geraak en saam met ander faktore regstreeks gelei tot Rhodesië se verklaring van eensydige onafhanklikheid op 11 November 1965.

Bronne

• Africa South of the Sahara, Europa Publications Limited, London, 1975.
• Africa South of the Sahara, Europa Publications Limited, London, 1991.