Franz Kleinschmidt
Franz Heinrich Kleinschmidt (Blasheim, Wesfale, Duitsland, 25 Oktober 1812 – Otjimbingwe, Suidwes-Afrika, 2 September 1864) was ’n Rynse sendeling in Suidwes-Afrika en die eerste evangeliedienaar wat in Julie 1839 deur die Rynse Sendinggenootskap, ná 'n sorgvuldige opleiding in die sendinginstituut in Barmen, Duitsland, na Namaland gestuur is.
Opleiding en verblyf in die Kaapkolonie wysig
Voor hy in 1838 vir opleiding as sendeling opgeneem word, leer hy reeds die skrynwerkersambag en doen hy ook tydens sy militêre diens as hospitaalordonnans geneeskundige kennis op. Aanvanklik deur die sendingbestuur bestem om eerw. J.H. Schmelen by te staan, stap hy op 29 Oktober 1839 in Kaapstad aan wal, reis saam met eerw. J.G. Leipoldt oor Stellenbosch en Wupperthal en kom op 7 Mei 1840 by Schmelen op Komaggas in Namakwaland aan. Daar word hy georden op 22 Mei 1842 deur Schmelen, met die bystand van die sendelinge C. Hugo Hahn en H.C. Knudsen (’n Noorweër), nadat hy twee jaar op Komaggas en Steinkopf die evangelie verkondig het.
Die volgende dag word Kleinschmidt deur Hahn in die huwelik bevestig met Johanna (Hanna) Schmelen, een van Schmelen se drie dogters uit sy eerste huwelik, wat die Namataal volkome magtig was en dikwels as tolk vir Kleinschmidt sou optree. By haar leer Kleinschmidt die taal so goed dat hy vanaf 1856 daarin kan preek, enkele liedere uit Duits daarin vertaal en (saam met eerw. F.H. Vollmer) ’n Nama-Hollands-woordeboek opstel wat egter nooit in druk verskyn nie.
Eerste Rynse sendelinge in SWA wysig
Op 30 Augustus 1842 word Kleinschmidt saam met Hahn en die kategis Jan Bam oor die Oranjerivier na Bethanien gestuur om onder die Nama te werk. Daarmee begin die Rynse sendingwerk in Groot-Namakwaland (soos die gebied oorkant die Oranje toe bekendgestaan het).
Enkele maande later word Kleinschmidt saam met Hahn noordwaarts na /Ai-//gams (Windhoek) gestuur omdat die Nama-opperhoof, Jonker Afrikaner daar 'n versoek om leraars aan die Rynse Sendinggenootskap gerig het. Op 6 Oktober 1842 kom Kleinschmidt en Hahn in Windhoek aan. Hoewel Jonker Afrikaner kort daarna, op Kersdag 1842, met sy vyande, die Hererohoofde, vrede sluit en daar dus goeie vooruitsigte vir geslaagde sendingwerk is, vertrek Kleinschmidt en Hahn vroeg in Oktober 1844 van Windhoek om wrywing te vermy met die werk van die Wesleyaanse sendeling Richard Haddy, wat eweneens op uitnodiging van Jonker Afrikaner na Windhoek gekom het.
Eerste sendingstasie in Hereroland wysig
Saam met Hahn stig Kleinschmidt die eerste sendingstasie onder die Herero by Otjikango, wat hulle Groß Barmen noem, 'n plek met ’n warmbron en goeie weiding, nie ver van Okahandja nie. Intussen word al in 1843 in Windhoek deur Willem Swartbooi by Kleinschmidt en Hahn namens die Swartbooi-stam aansoek gedoen om by hulle 'n sendingstasie te stig. Dit word aan hulle beloof mits hulle hul by die warmwaterbronne op Annis vestig, wat die nuwe naam “Rehoboth” sou kry.
Op Rehoboth wysig
Op Pinkstersondag, 3 Mei 1845, vestig Kleinschmidt die nuwe sendingstasie op Rehoboth waaraan hy in die komende jare sy kragte wy. Hy bou 'n kerk wat hy in 1847 inwy, lê 'n woonhuis aan, beplan 'n dorp en bedien ook die naburige volk van Jakobus Booi as deel van sy gemeente. Met die hulp van eerw. J.H. Scheppmann, wat van Oktober 1845 as medewerker by hom is, lei hy Nama-predikers op. Onder Kleinschmidt se invloed word heidense gewoontes en gebruike bestry en selfs die wette van die gemeenskap op Christelike voet geplaas.
Toe Jonker Afrikaner in 1846 die Herero weer begin beroof, weerhou Kleinschmidt die stamhoof, Willem Swartbooi, van deelname daaraan en probeer hy ook, hoewel vergeefs, om Afrikaner van sy rooftogte te laat afsien. Kleinschmidt besoek Komaggas weer in 1847; einde 1852 reis hy na Kaapstad om sy kinders daar saam met Hahn na Duitsland te laat skeepgaan, terwyl hy self begin 1853 oor Walvisbaai na Rehoboth terugkeer, waar hy sy sendingwerk bedreig sien deur die deelname van die Rehobothers in rooftogte teen die Herero.
Hoewel die gemeente groei, bly Kleinschmidt se werk deurgaans 'n opdraande stryd teen ontberinge en terugslae. Die rooftogte tussen Nama en Herero bring die Europeërs telkens in gevaar; siekte oorval die sendelinge en Scheppmann beswyk aan bloedstorting. Aanhoudende droogte bring gebrek en honger en gee aanleiding tot die rooftogte na Hereroland, wat eindelik die verbrokkeling van die gemeente tot gevolg het omdat Kleinschmidt deelnemers uitsluit uit sy gemeente nadat hy die rowers tevergeefs vermaan het. Die afvalliges rig selfs in 1854 langs sy kerk 'n bierbrouery in en ontheilig die Sabbat daar.
Na Rooibank (Scheppmansdorf) wysig
Die ordeloosheid styg ten top toe die kaptein self veelwywery weer in 1855 wettig. Weens die verwarde toestand en die tydelike aanwesigheid op Rehoboth van die Rooinasie, met wie die Swartboois teen Jonker Afrikaner as bondgenote optree, verlaat Kleinschmidt in April 1855 Rehoboth tydelik en gaan hy na Rooibank (Scheppmannsdorf) naby Walvisbaai om hom by hierdie tak van sy gemeente, die volk van Jan Boois, te voeg, waar daar nog orde heers.
Op die drukpers wat op Rooibank beskikbaar is, druk hy (van 28 Mei tot 30 Junie) 300 eksemplare van die klein Lutherse kategismus wat hy in die Namataal vertaal het, die heel eerste drukwerk wat die Rynse Sending in Suidwes-Afrika onderneem: Dr. Martin Lutheri di xkarri Katechismus (Scheppmannsdorf, 1855), 'n klein pamflet van 17 bladsye, waarvan ’n eksemplaar bewaar word in die Grey-versameling, SA Biblioteek, Kaapstad.
Terug op Rehoboth wysig
By sy terugkeer na Rehoboth in Oktober 1855, ontdek hy dat Jonker Afrikaner die stasie aangeval het. Kleinschmidt se huis is geplunder, verwoesting is oral aangerig en die Swartboois is verwilder. Kleinschmidt begin weer werk; hy herstel die skade aan die geboue, werk alleen aan sy Nama-woordeboek, publiseer sy Namaqua-alphabet etc. (1856) en oorreed ná volgehoue pogings die kaptein en sy volk eindelik om in September 1857 na Rehoboth terug te kom.
Kleinschmidt reis in daardie jare gereeld tussen Rehoboth, Walvisbaai, Otjimbingwe en Otjikango. Sy gemeente groei weer en opnuut teister droogte die land. Groter teistering is egter die eindelose stryd en die volslae chaos wat in die land heers gedurende Jonker Afrikaner se rooftogte.
Wyk uit na Otjimbingwe wysig
Kleinschmidt sit sy werk in uiters moeilike omstandighede voort, tot hy in Julie 1861 na Otjimbingwe moet uitwyk. Tydens sy verblyf daar gaan hy op versoek van die sterwende Jonker Afrikaner na Okahandja, waar hy nog aanwesig is by Afrikaner se dood op 18 Augustus 1861. Kleinschmidt behou daarna sy aanraking met die Afrikaner-stam by Okahandja en ook met die Swartboois van Rehoboth, terwyl hy in Otjimbingwe vertoef en sy geestelike werk onverdrote voortsit.
In Junie 1863 beleef Kleinschmidt die groot aanval van die Afrikaner-stam op Otjimbingwe en help hy na die slag die dooies begrawe.
Einde 1863 besluit Kleinschmidt om ondanks die verwarring Rehoboth weer te besoek. Dit laat hom besluit om daarheen terug te keer, maar hy kan weens die verwarde omstandighede nie voor 18 April 1864 sy voorneme uitvoer nie. Hy kom aan op 'n tydstip toe die Nama steeds Rehoboth bedreig met die doel om die Swartboois en die veehandelaar C.J. Andersson, wat die Herero teen die Nama steun, aan te tas.
Ná die sogenaamde Andersson-slag van 22 Junie 1864 by Rehoboth, waarin Andersson gewond word, bied Kleinschmidt hom mediese hulp aan. Ten spyte van die oorwinning wat oor die Nama behaal word, vind Kleinschmidt hom egter genoodsaak om Rehoboth op 25 Julie 1864 met die hele Swartbooistam te verlaat, slegs 'n week nadat hy sy 25-jarige diensjubileum as sendeling gevier het.
Kleinschmidt vergesel die trek, wat in werklikheid 'n vlug was, na die Swakoprivier. Op pad daarheen word hulle op 18 Augustus 1864 aan die Kuisebrivier deur die vyandige Nama van Jan Jonker, die nuwe leier, oorval en word hul besittings verbrand, onder meer ook talle van Kleinschmidt se boeke en manuskripte. Kleinschmidt ontkom aan die vyand; hy bereik met sy gesin ná drie dae en vier nagte van ontbering oor die Khomashoogland Otjimbingwe op 31 Augustus 1864, maar hy sterf enkele dae later daar aan uitputting.
Gesinslewe wysig
Uit sy huwelik is vier seuns en vier dogters gebore. Al die dogters tree mettertyd met sendelinge in Suidwes-Afrika in die huwelik, onder wie die Finse sendelinge B.B. Björklund en Martti Rautanen.
Waardering wysig
Kleinschmidt was 'n voorbeeldige baanbrekersendeling wat tot die einde getrou gebly het aan sy roeping. Op die plek wat hy en sy gemeente in 1864 ontruim het, is in 1872 die nedersetting van Basters afkomstig uit die Kaapkolonie gestig, wat tot vandag in dié streke in die Rehoboth-gebied gevestig is.
Bron wysig
- (af) De Kock, W.J. 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Pretoria: Nasionale Raad vir Sosiale Navorsing, Departement van Hoër Onderwys.