Verdrag van Vereeniging
Die Verdrag van Vereeniging (beter bekend as die Vrede van Vereeniging) is die vredesverdrag wat op Saterdag 31 Mei 1902 geteken is tussen verteenwoordigers van die Boere en die Britte. Hierdie verdrag het die bloedigste oorlog ooit op Suid-Afrikaanse bodem, die Anglo-Boereoorlog, beëindig.
Inleidend
wysigNadat die Boeregeneraals besluit het dat die oorlog nie volgehou kon word nie, het hulle hul manskappe oorreed om die wapens neer te lê. Die eerste korrespondensie het op 4 Maart 1902 plaasgevind toe Lord Kitchener 'n aide-mémoire aan Schalk Willem Burger gestuur het waarin die Nederlandse minister van buitelandse sake die Boere aanraai om die wapens neer te lê en die stryd te beëindig.
Die Vredesluiting
wysig"Broers, ons het besluit om tot die bittere einde te staan; laat ons soos manne erken dat daardie einde vir ons gekom het, in bitterder vorm gekom het as wat ons ooit gedink het. Vir ’n ieder van ons sou die dood ’n soeter en sagter einde gewees het as die stap waartoe ons nou sal moet oorgaan. Maar ons buk voor Gods wil. Die toekoms is duister; maar ons sal die moed, die hoop, die vertroue op God nie prysgee nie."
Dit was die woorde van genl. Jan Smuts aan sy mede-Boerestryders die middag van 30 Mei 1902. Hulle was byeen in die Tent van Samekoms op Vereeniging vir die aanvang van die vredesonderhandelinge wat ’n einde sou bring aan die Tweede Vryheidsoorlog, ook bekend as die Anglo-Boereoorlog. Hierdie stryd het reeds sedert 11 Oktober 1899 regoor Suid-Afrika posgevat. Volgens die vredesooreenkoms, waarvoor net "ja" of "nee" gestem moes word, sou die twee Boererepublieke hul onafhanklikheid inboet.
In Mei 1902 het sestig Boere-leiers met Britse verlof by Vereeniging vergader om oor vrede te besluit. Op 15 Mei tref die afgevaardigdes daar alles in gereedheid aan. Hulle is in twee ruim tente gehuisves, terwyl samesprekings in ’n groter tent in die middel van die terrein gevoer is.
Tydens die eerste vergadering is genl. C.F. Beyers tot voorsitter verkies en kry elke afgevaardigde die geleentheid om die toestand in sy kontrei te bespreek. Genl.Smuts wat pas teruggekeer het van Okiep het berig dat daar geen hoop op ’n algemene opstand in die Kaapkolonie was nie. Dit blyk ook dat net ’n paar generaals kans sien om die stryd voort te sit, onder andere genl. Christiaan de Wet van die Oranje-Vrystaat. Die toesprake is ernstig en boeiend. Elkeen praat uit die hart en skets die omstandighede in sy eie distrik.
Die volgende dag (16 Mei) word besin oor die moontlikheid om ’n deel van die land, waaronder die Witwatersrand, af te staan sodat die res van die volk in vryheid kon lewe. Die brandende vraag was: Sou die volk kon voortbestaan indien die leiers sou besluit om aan te hou veg? Hoewel die toekoms duister was, wou niemand onvoorwaardelik oorgee nie. Ná baie gesprekvoering is daar toe ’n kommissie van volksverteenwoordigers na Pretoria gestuur om oor voorwaardes van oorgawe te onderhandel.
Die voortbestaan van die volk het inderdaad die Boere-afgevaardigdes by Vereeniging in hul diepste wese aangegryp. Hul taal, hoe belangrik ook al, was maar ’n klein onderdeel van die reusagtige probleem wat hom in die ure van beslissing onontwykbaar opgedring het. Hoe kon die volk wat met soveel heldemoed so bitter swaar gestry, gely en geoffer het, gered word? Deur voort te veg totdat daar miskien geen volk meer oor is nie, of die wapen neer te lê en die bitter smaak van nederlaag, die demoralisering, die verlies van onafhanklikheid en politieke magteloosheid te aanvaar?
Dit was in die opweeg van hierdie geweldige alternatiewe dat die taalkwessie vir die eerste keer op 16 Mei 1902 in Kestell en Van Velden se notule van die konferensie vermeld word. Genl. Louis Botha was aan die woord. Hy het gepleit dat die hopeloos geworde stryd gewonne gegee moes word voordat die reeds so diep beproefde volk totaal geruïneer was. Laat hulle, terwyl die geleentheid nog daar is, die beste moontlike voorwaardes beding.
"Indien wij onze onafhankelijkheid niet kunnen behouden, laten wij dan trachten Verantwoordelijk Bestuur te krijgen … Laten wij ook trachten om de rechten van de Hollandsche taal, onze taal, te behouden. Gij weet, hoe lang het genomen heeft, voordat men in de Kaapkolonie de rechten dier taal eenigszins erkend kreeg. Zullen wij niet trachten, die rechten vastgesteld te krijgen, nu wij de kans ertoe hebben?"
Dat die Boere-onderhandelaars nie juis daarin geslaag het om die regte van hul taal vasgestel te kry nie, moes reeds vir die afgevaardigdes by Vereeniging duidelik gewees het. Naas Stoffberg en Kemp was dit egter slegs J.J. Naudé van die Pretoria-kommando en die 'losse kommando' onder genl. De la Rey, wat kommer daaroor uitgespreek het. Volgens Naudé was dit ’n vaste opdrag van sy burgers dat die regte van die Hollandse taal gewaarborg moes word; die taal "die van zoveel beteekenis is voor het volk en een kanaal is, waardoor het volk weer volk kan worden".
Op Maandag 19 Mei begin die onderhandelinge tussen genls. Louis Botha, Christiaan de Wet, Koos de la Rey, J.B.M. Hertzog en Jan Smuts aan die een kant, en Alfred Milner en genl. Horatio Herbert Kitchener aan die ander kant. Dit word ’n taai stryd en op 21 Mei stel Hertzog, Smuts, Kitchener en sy regsverteenwoordiger, Richard Solomon, ’n konsepvoorstel op om aan die Britse regering voor te lê. Op 28 Mei kom die finale vorm van Londen terug. Die voorstelle moet voor die einde van Mei in die geheel deur die Boere-afgevaardigdes aanvaar of verwerp word. As hulle dit sou verwerp, word die stryd voortgesit.
Op 29 Mei word die voorstelle in die Tent van Samekoms op Vereeniging bespreek. Pres. M.T. Steyn was ernstig siek en kon nie aan die samesprekings deelneem nie; gevolglik is genl. De Wet in sy plek as Vrystaatse president beëdig. By die aanvang van die bespreking stel genl. Koos de la Rey die vraag tree as vyfde spreker later die aand op: "Wat is geloof? – Here, u wil geskied, nie my wil om te oorwin nie. Ek moet myself vernietig onder Gods wil." De Wet pleit dat die stryd wat in die geloof begin is, ook in die geloof moet voortgaan. Beyers sê dat die voortbestaan van die volk in God se hande gelaat moet word, maar dat die posisie haglik geword het omdat ’n gees van moedeloosheid die mense beetgepak het. Nou loop hulle oor na die vyand, en teen daardie gees kan niemand stry nie.
Op 30 Mei weeg Hertzog die voor- en nadele van die besluit teen mekaar op en merk toe op: "As julle twyfel, gaan voort met wat julle wil doen!" Botha wat pleit vir ’n staking van vyandelikhede omdat dit in die belang van die volk sou wees, word hierin deur Smuts ondersteun.
Op Saterdag, 31 Mei 1902 vergader tien verteenwoordigers van die Boererepublieke by Melrose-Huis, Kitchener se hoofkwartier in Pretoria. Die Vredestraktaat word net ná 11 die aand onderteken.
Voorwaardes van die ooreenkoms
wysigDie ooreenkoms het bepaal dat alle vyandighede gestaak word en dat alle Boeremagte hul wapens aan die Britte oorhandig, met die belofte van uiteindelike selfregering aan die Transvaal en die Oranje-Vrystaat as kolonies van die Britse Ryk. Die Boererepublieke het ingestem om onder die soewereiniteit van die Britse Kroon en die Britse regering te val op verskeie voorwaardes, waaronder:
- Alle vegtende Boere van beide republieke moes hulself oorgee
- Alle vegtende Boere se wapens word gekonfiskeer
- Elkeen moes lojaliteit teenoor die Kroon sweer
- Geen doodstraf sou opgelê word nie
- 'n Algemene amnestie sou geld
- Die gebruik van Nederlands sou in skole en geregshowe toegelaat word
- Selfregering sou uiteindelik aan die Transvaal en die Oranje-Vrystaat toegeken word (dit het in 1906 en 1907 onderskeidelik gebeur [1])
- 'n Bedrag van £3,000,000 sou aan die Boere betaal word vir heropbouing
- Eiendomsregte van die Boere sou gerespekteer word
- Geen grondbelasting sou geld nie
- Geregistreerde privaat wapens sou toegelaat word
Slotwoord
wysigDie Britse regering het uiteindelik aan die twee kolonies selfregering toegestaan en die Unie van Suid-Afrika is op 31 Mei 1910 gestig. Die Unie het relatiewe onafhanklikheid verkry onder die Rykskonferensie van 1926 en die Statuut van Westminster van 1931. Op 31 Mei 1961 het die land 'n republiek geword en sodoende alle bande met die Britse regering gesny.
Alhoewel die verdrag die naam van Vereeniging (in Transvaal) dra, waar die vredesonderhandelinge plaasgevind het, is die dokumente in Melrose-Huis in Pretoria onderteken.
Ondertekenaars
wysigBritte
wysigNamens die Verenigde Koninkryk:
- Sy Eksellensie Lord Milner, hoëkommissaris
- Lord Horatio Kitchener, opperbevelvoerder van die Britse leër in Suid-Afrika
Boere
wysigNamens die regering van die Zuid-Afrikaansche Republiek:
- Waarnemende staatspresident Schalk Willem Burger
- Staatsekretaris Francis William Reitz
- Kommantant-generaal Louis Botha
- Generaal Jacobus Herculaas de la Rey
- Die heer Lucas Johannes Meyer
- Die heer J.C. Krogh
Namens die regering van die Oranje-Vrystaat
- Hoofkommandant en waarnemende staatspresident Christiaan Rudolf de Wet
- Generaal James Barry Munnik Hertzog
- Generaal C.H. Olivier
- Waarnemende goewermentsekretaris W.J.C. Brebner
Stemlys
wysigDie stemlys waarop Boere-afgevaardigdes "vir" of "teen" moes stem is met 54 teen 6 aanvaar. Die stemlys was soos volg:
Vir
wysig
Teen
wysig- J.J. Alberts, Z.A.R.
- J. Kemp, Z.A.R.
- J.J. Naudé, Z.A.R.
- A.J. Bester (Bloemfontein), O.V.S.
- C.C.J. Badenhorst, O.V.S.
- C.A. van Niekerk, O.V.S.
Oorspronklike manuskrip
wysig
Bron
wysig- Kestell, J.D. & Van Velden, D.E. 1909. Die Vredesonderhandelinge tussen die Regerings van die twee Suid-Afrikaanse Republieke en die Verteenwoordigers van die Britse Regering wat uitgeloop het op die Vrede wat op 31 Mei 1902 op Vereeniging gesluit is. Human & Rousseau. ISBN 0-7981-1315-4
Verwysings
wysig- ↑ The Unification of South Africa, 1902–1910, Boek deur L.M. Thompson