Geskiedenis van geneespraktyk in Suid-Afrika

Histories in wat vandag as Suid-Afrika bekendstaan, was tradisionele medisyne en geneespraktyke die oorheersende mediese stelsel vir mense, maar die koms van die Europeërs was 'n merkbare keerpunt in die geskiedenis van hierdie tradisie en kultuur. Tradisionele of volksgeneeskunde sluit enige middel of behandeling wat gebruik is om siekte te genees of te verhoed. Dit word as gevolg van oorleweringspraktyke of - tradisie toegepas en van geslag na geslag oorgedra. Die leek wat dit toepas, handel ter goeder trou, met 'n vaste geloof dat dit die gewenste uitwerking sal hê. Die moderne mediese wetenskap daarenteen, berus op geneespraktyke of geneesmiddels wat sistematies getoets word.

As deel van die mens se stryd om oorlewing, om siektes en beserings die hoof te bied, het die mens gebaseer op oergelowe en die praktiese ervaring met die aanwending van natuurmiddels, tot by die ontwikkeling van die moderne mediese wetenskap. Suid-Afrika het hom as gevolg van sy uitgestrektheid uitstekend daartoe geleen dat 'n uitgebreide volksgeneeskunde beide binne die inheemse bevolking en die latere immigrante te ontwikkel.

Voor die koloniale tydperk

Tradisionele Afrika-medisyne was in algemene gebruik voor die aanbreek van die koloniale tydperk. Dié medisyne verteenwoordig 'n verskeidenheid tradisies van tradisionele medisyne wat inheemse kruie en Afrika-spiritualiteit behels, insluitend waarsêers, vroedvroue en kruiedokters. Praktisyns van tradisionele Afrika-medisyne beweer dat hulle verskillende toestande kan genees, insluitend kanker, psigiatriese afwykings, hoë bloeddruk, cholera, die meeste geslagsiektes, epilepsie, asma, ekseem, koors, angs, depressie, prostaat hiperplasie, urienweg infeksies, jig en genesing van wonde en brandwonde en selfs Ebola.

Diagnose word op spirituele wyse bereik en 'n behandeling word voorgeskryf, gewoonlik uit 'n kruiemiddel wat nie net genesende vermoëns het nie, maar ook simboliese en geestelike betekenis. Tradisionele Afrikaanse medisyne, met die oortuiging dat siekte nie afkomstig is van toeval nie, maar deur geestelike of sosiale wanbalans.

Hospitale om siekes te versorg na die koms van die Europeërs

Alhoewel koloniale uitbreiding aan die suidpunt van Afrika nie die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie se oogmerk was nie, het dit baie gou geblyk dat in sekere basiese geriewe voorsien sou moes word. Stelselmatig is die noodsaaklikste huise gebou en mettertyd ook kerke, skole en ander geboue opgerig. As verversingstasie moes die Kaap water en vars groente en vrugte aan die verbyvarende skepe voorsien; siekes is aan land gebring om aan te sterk of siek persone is op die skepe gedokter. Een van die noodsaaklikste geboue was ʼn hospitaal.

Jan van Riebeeck het self opleiding as chirurgyn gehad, maar dit nooit aktief aan die Kaap beoefen nie. Chirurgyns is opgelei in 'n paar basiese mediese take soos bloedlating, fakture spalk, tande trek, wonde verbind en sekere salwe en poeiers meng. Aangesien hulle besoldiging baie laag was, het hulle ook as barbiere gewerk.

Fort De Goede Hoop

Die eerste vier jaar na die volksplanting, is 'n gedeelte van Fort de Goede Hoop as hospitaal gebruik. In 1656 is 'n houtstruktuur opgerig, maar daar is nie met die onstuimige weer van die Kaap rekening gehou nie en binne tien maande na die oprigting het dit omgewaai. Eers in 1664 sou die hospitaal weer herbou word.

Nadat die Kasteel die Goeie Hoop gebou is, is 'n nuwe en groter hospitaal in 1676 opgerig. Die ligging was swak aangesien die slawe snags die vullisemmers daar leeggemaak het. Verder was dit gedurende die winter aan noordooste winde blootgestel en gedurende die somer moes die stank van verrotte seegras verduur word.

Simon van der Stel

Terwyl Simon van der Stel goewerneur aan die Kaap was, is 'n groter hospitaal aan die voet van die Kompanjiestuin opgerig. Daar is met die bouwerk gesloer en die hospitaal sou eers in 1699 voltooi word. Dit kon sowat 700 pasiënte huisves. Die eerste hospitaalregulasies is in 1697 deur middel van resolusies aan die Kaap uitgevaardig.

In 1772 het goewerneur Joachim van Plettenberg die hoeksteen van 'n nuwe hospitaal gelê. Bouwerk het egter nie gevorder nie en na 20 jaar was dit nog onvoltooid. Regimente is daarin gehuisves en dit het die naam De Kaserne gekry. Met die eerste oorname van die Kaap deur Brittanje in 1797, was die gebou steeds nie klaar nie.

Teen daardie tyd het die veeboere reeds dieper die binneland in getrek, op soek na beter weiding. 'n Hospitaal het in 1774 reeds by Roody en Tulbagh gestaan. 'n Distriksgeneesheer was in 1786 in die distrik Graaff-Reinet werksaam.

Algemene siektetoestande

Behoorlike higiëne is nie toegepas nie, kwarantynregulasies het aanvanklik nie gedurende epidemies gegeld nie en baie aansteeklike siektes soos pokke, cholera, tifuskoors en dies meer is van oorsee deur die verbyvarende skepe aan die Kaap versprei.

Voorstelling van 18de-eeuse bloedlating

Skeurbuik was volop onder die matrose as gevolg van gebrekkige voedsel en 'n gebrek aan vitamien C. Die drie maande aan boord van klein skepies van Holland na die Kaap en drie maande van die Kaap na Batavia, was geensins bevorderlik vir die gesondheid nie. Soms het tot 'n derde van die bemanning op see gesterf. Aan die Kaap is nagblindheid deur 'n vitamien A-tekort veroorsaak en die gebrekkige dieet het heelwat disenterie onder die koloniste veroorsaak. Sterftes is ook veroorsaak deur geweld, aanvalle deur wilde diere, verdrinking en alkoholisme. Aansteeklike siektes soos tifuskoors, cholera, pokke, maagkoors en pes het voorgekom. Ander algemene siektes was frakture en wonde, tuberkulose en ander longinfeksies, tetanus, angina, geelsug, ooginfeksies en veneriese siektes. Kroniese siektes soos jig en rumatiek was volop.

Gedurende die 17de en 18de eeu is algemeen geglo dat siektes veroorsaak is deur die aanwesigheid van gifstowwe in die liggaam. Een manier om van die gifstowwe ontslae te raak, was om bloed te laat. 'n Aar is in die lengte oopgesny, sodat bloeding kon plaasvind. Dit is baie gereeld in koors- en inflammasietoestande toegepas. By hierdie manier van bloedlating is 'n spesiale glas oor die gesnyde aar geplaas en die vakuum wat ontstaan het, het die bloed vinniger uitgesuig. Bloedsuiers is ook op pasiënte geplaas. Daarmee saam is 'n purgasie of braakmiddel toegedien. Klismas is as 'n verdere behandeling toegedien. Die vroeë geneeshere het kennis gehad van baie poeiers, druppels, pleisters en dies meer. Hulle kon wonde goed behandel en amputasies is dikwels gedoen.

Pokke was 'n dodelike siekte gedurende daardie twee eeue. Aan die Kaap het die eerste gevalle voorgekom nadat slawe in 1713 klere van besmette matrose gewas het. Die epidemie het vinnig versprei en talle sterfgevalle het daagliks voorgekom. Die Khoi, wat geen immuniteit teen die siekte gehad het nie, het by die honderde gesterf en daar is bepaal dat ongeveer 'n kwart van die bevolking aan die Kaap aan pokke oorlede is. In 1755 het 'n tweede pokke-epidemie die Kaap met noodlottige gevolge getref. Twaalf jaar later, in 1767, was daar 'n derde epidemie, maar nie so ernstig nie, aangesien goewerneur Ryk Tulbagh goeie voorsorgmaatreëls teen die siekte getref het. Kwarantyn is met wetgewing afgedwing en besmette klere is verbrand. 'n Vroeë vorm van inenting is ook gedoen.

Baie koloniste het aan jig gely, want hulle dieet en leefwyse was nie juis bevorderlik vir hul gesondheid nie. Groot hoeveelhede wyn en brandewyn is gedrink en koffie en pyp rook was deel van die man se bestaan. Rooivleis is in groot hoeveelhede verbruik en veral die mans was nie baie aktief nie, aangesien die slawe die meeste van die werk gedoen het. Dr. Häszner het in die 18de eeu behandeling vir jig in sy boek Huiselijk geneeskundig handboek voor de ingesetenen van Nederlands Afrika voorgeskryf. Daarin beveel hy 'n aktiewe lewe aan, baie matige eet- en drinkgewoontes en harthoringsout (ammoniumbikarbonaat) in water of vlierboom-tee kon gedrink word. 'n Aangetaste voet kon in 'n vars geslagte skaap of bok se pens gehou word. Häszner het die handboek geskryf nadat hy in 1791 dr. C.P. Zastron as distriksgeneesheer van Graaff-Reinet opgevolg het.

Voorbereiding vir amputasie

Beserings en wonde het dikwels voorgekom en boegoeasyn is daarvoor, sowel as vir verstuitings gebruik. Pleisters is van verskillende bestanddele gemaak en op sere geplaas. Die San se gifpyle het lewens geëis, waens het dikwels omgeval en beserings veroorsaak en wilde diere, slange en skerpioene het hulle deel bygedra om siektetoestande te veroorsaak. Ledemate moes dikwels as laaste of enigste uitweg geamputeer word.

Ooginfeksies was veral gedurende die somermaande volop en is vermoedelik deur miljoene vlieë aan die Kaap versprei. Oogwater of oogsalf as behandeling was nie baie suksesvol nie. Die oogwater het egter sinksulfaat bevat, wat vandag nog vir die behandeling van konjunktivitis aangewend word. Behandeling met menslike urine was geslagte reeds in Europa bekend en dus ook aan die Kaap gebruik.

Masels het dikwels voorgekom en epidemies in 1738, 1771 en 1789 is beskryf. In sy handboek het dr. Häszner 'n braak- of purgeermiddel vir maselspasiënte voorgeskryf. Bokmis is soos tee op water getrek en moes gedrink word, sodat die masels behoorlik kon uitslaan. Volwassenes en kinders is deur hierdie siekte aangetas.

Aan die Kaap het die vroedvrou 'n belangrike gemeenskapsrol vervul. Wanneer 'n vroedvrou nie beskikbaar was nie, het die vrouens mekaar onderling gehelp. Almal was nie ewe ervare nie en dr. Häszner het party "moordenaars van geheele geslachten" genoem. Kraambedsterftes het dikwels voorgekom en kindersterftes was baie hoog. Abraham van Riebeeck, seun van Jan van Riebeeck, het sewe van sy nege kinders jonk verloor. Teen die einde van die 17de eeu is vrouens aangestel om verpleegkundige dienste te verrig.

Geneeshere en chirurgyns

Gedurende die eerste twee eeue aan die Kaap, was daar 'n hele aantal geneeshere en chirurgyns. Jan Vetteman was die eerste geneesheer wat 'n privaatpraktyk begin het. Melding is ook reeds van dr. Johan Friederick Häszner, 'n Duitse geneesheer, gemaak. Sy vernaamste bydrae was seker die mediese handboek wat hy in 1793 geskryf het. Die 40 hoofstukke handel oor die algemeenste siektes wat aan die Kaap voorgekom het, asook praktiese inligting oor bloedlaat, klisma en die gebruik van veldplante en kruie. Ongelukkig is die boek nooit gepubliseer nie, maar die manuskrip word in die Kaapse Argief bewaar.

Aan die einde van die 18de eeu het die garnisoenregimente hulle eie geneeshere Kaap toe gebring. Onder hulle was drr. Liesching, Wehr en Biccard. Dr. Liesching was ook die persoon wat 'n botaniese tuin vir die kweek van medisinale kruie aangelê het. Hy sou later die eerste president van die Suid-Afrikaanse Mediese Vereniging word.

Die eerste vroulike geneesheer aan die Kaap was Maria Buisset, vrou van die Hugenotegeneesheer, Jean Prieur du Plessis. Ná sy dood is sy met die chirurgyn, Dietrich Schnitt (Dirk Snit) getroud. In 1721 het die Raad van Justisie 'n verslag van 'n nadoodse ondersoek wat sy op 'n slaaf uitgevoer het, aanvaar. Na die dood van haar tweede man het sy as vroedvrou en geneesheer gewerk, nadat sy deur twee senior chirurgyns van die Kompanjie geëksamineer is.

In die binneland was die meeste koloniste en veeboerpioniers van mediese dienste verstoke. Gaandeweg het hulle die medisinale waarde van kruie en veldplante ontdek en het ook heelwat by die Khoi geleer. Ouvrouens het met baie rate gedokter, waarvan heelwat nog op bygeloof gebaseer was. Die mense het egter geloof gehad in die patente medisyne, waaronder die Hallemedisyne wat uit Duitsland ingevoer is. Aptekers het baie middels plaaslik gemeng en dis dan deur smouse die binneland ingeneem.

Aan die begin van die 19de eeu was daar nog steeds 'n tekort aan dokters dié wat wel daar was, het nie veel opleiding gehad nie. Die koloniste het net in uiterste gevalle die hulp van 'n geneesheer ingeroep. Tereg het 'n jong dogter van Swellendam opgemerk dat geen dokter 'n behoorlike bestaan kon maak nie, aangesien die boere slegs braak- en purgeermiddels gekoop het en elke kolonis dus sy eie dokter was.

Teen 1812 het Graaff-Reinet reeds 'n bevolking van ongeveer 15 000 mense gehad, maar moes sonder die dienste van 'n geneesheer klaarkom. Toe Hinrich Lichtenstein Graaff-Reinet in 1804-1806 besoek het, was 'n skeepsdokter besig om daar mediese diens te lewer. Lichtenstein het sy mediese voorrade vir hom aangevul. Hierdie isolasie en die groot afstande van die buitedistrikte van Kaapstad af, het die pioniers gedwing om selfversorgend te wees – ook in hulle stryd teen siekte en dood. Die enkele geneeshere het buitendien verkies om eerder in dorpe naby die Kaap te praktiseer. Daar was geen hospitale in die binneland nie en die pionier, met sy sterk onafhanklikheidsin, het nie graag sy siekes laat hospitaliseer nie. Dit was dus genoegsame rede vir die ontstaan van so 'n uitgebreide volksgeneeskuns.

Huisapteke en lekepraktisyns

Die moeder in elke gesin het 'n huisaptekie saamgestel uit patente medisyne wat sy kon aanvul wanneer 'n smous hulle besoek het. Die meeste het ook 'n deeglike kennis van die medisinale waarde van kruie en ander veldplante gehad. Verder was hulle vertroud met die maak van sekere pleisters, kon absesse dreineer, bloeding stop, frakture spalk, wonde verbind en insek- en slangbyte behandel.

In elke gemeenskap was daar lekepraktisyns – diegene wat besondere goeie mediese hulp kon verleen en ook heelwat suksesse met hulle behandelings behaal het. Aan die ander kant was daar nog nie wetgewing teen kwaksalwers nie en die pioniers het dikwels bedroë daarvan afgekom omdat hulle openlik uitgebuit is. Medisynebeheer het nog nie bestaan nie en geneemmiddels is deur dokters, aptekers en algemene handelaars voorsien. Laasgenoemde groep het dit dikwels in groot hoeveelhede bekom wanneer 'n skip gestrand het. Smouse het dit verder die binneland in geneem en aan die pioniers verkoop. Pryse was ook nie vasgestel nie en enige denkbare prys is gevra. Duitse, Engelse en Nederlandse aptekersboeke is deur lekepraktisyns geraadpleeg, wat dikwels misverstand en wanpraktyke in die hand gewerk het.

Geneeshere was baie skaars in die binneland. Getuienis van enkeles word genoem. Die mediese dienste wat die sendelinge gedurende die 19de eeu gelewer het, moet nie uit die oog verloor word nie. Al die sendelinge wat in Duitsland gestudeer het, het ook mediese opleiding ontvang. 'n Voorbeeld van so 'n persoon is Johann August Ludwig Zerwick, wat op 1 Junie 1885 op Middelburg, Transvaal, oorlede is.

Dr James Barry

Daar was nie net 'n ernstige tekort aan geneeshere in die binneland nie; apteke en opgeleide aptekers was net so skaars. Aan die begin van die 19de eeu was daar nege apteke in Kaapstad. In April 1807 is 'n proklamasie uitgevaardig waarvolgens nie net regulasies vir geneeshere neergelê is nie, maar ook vir aptekers. A.L. Emerson en L.G. Biccard sou elke kwartaal alle apteke besoek en verouderde en ongewenste medisyne vernietig. Aptekers en handelaars in medisyne is ook aanspreeklik gehou vir die uitreiking van opium, arseen en ander skadelike stowwe. Dit moes op 'n veilige plek bewaar word en gevaarlike hoeveelhede mag net met geskrewe verlof van die fiskaal uitgereik word. Die bekende dr. James Barry het in 1823 sterk te velde getrek teen die onverantwoordelike verspreiding van medisyne onder die dekmantel van Patente Medisyne, Halliese medisyne ens. Verskaffers is persoonlik vir die verspreiding verantwoordelik gehou en sou vervolg word indien medisyne verkoop is wat nie eers deur die Koloniale Mediese Inspekteur goedgekeur is nie.

Met die ongeveer 4 000 setlaars wat in 1820 na Suid-Afrika geïmmigreer het, was die Oosgrens sowat negentien geneeshere ryker. Dr. John Atherstone is seker die bekendste van hierdie geneeshere. Teen 1830 het die toestande verander. Met die vrystelling van die slawe, die invloed van die sendelinge en die Sesde Grensoorlog, het die pioniers die binneland in getrek, waar daar weer min mediese dienste was. Hulle was dus weer op huismiddels en rate aangewese. Ná die trek het die eerste geneeshere in Pietersburg, Potchefstroom en Winburg gepraktiseer. Dr. Poortman het in Pietermaritzburg gewerk en het ná 1852 na Potchefstroom verhuis. Volksgeneeskunde het dus in die binneland van Suid-Afrika gefloreer.

Gedurende die 19de eeu het die mediese dienste verbeter en waar nuwe dorpe gestig is, het geneeshere, aptekers en verpleegkundiges oor Suid-Afrika versprei. Kennisoordrag en beter opleiding het verseker dat 'n nuwe era op geneeskundige gebied in die 20ste eeu ingelui is.

Volksgeloof rondom geneeskunde

In die vroegste tye het geneeskunde uit 'n verskeidenheid van instinkte, bygeloof, oorlewering en fyn waarneming bestaan, wat uiteindelik die basis van volksgeneeskunde gevorm het. Aanvanklik was dit ondergeskik aan die mistieke lewensbeskouing van die omgewing en het later onder die druk van godsdienstige opvattings of filosofiese beskouings floreer. Heelwat dwalings en mislukkings was deel daarvan, maar die ingebore neiging by die mens om hulp aan noodlydendes te verleen, het hom genoop om, al was dit redelik ordeloos, geneesmiddels en rate te versamel. Tyd vir die ontwikkeling van 'n wetenskap was daar nie. Baie van daardie vreemdsoortige middels vind 'n mens nog in ou kruieboeke, versamelings resepte en farmakopeë.

Dat bygeloof 'n groot rol in die volksgeneeskuns gespeel het, kan nie ontken word nie en ook op Suid-Afrikaanse bodem het dit 'n vastrapplek gekry. Deur die eeue was hierdie geloofselemente 'n wisselwerking tussen die amptelike kerkgeloof en die bygeloof. Die Kaapse koloniste het van die bygelowe uit Europa saamgebring en dié gelowe is verder aangevul met dinge wat hulle by volkere met wie hulle in aanraking gekom het, soos die San en die Khoi, geleen het. Onder nuwe omstandighede aan die Kaap het heelwat nuutskeppinge ontstaan, aangesien hulle by ander omstandighede op 'n nuwe bodem moes aanpas.

Siekte is as iets konkreets wat in die liggaam geskuil het en wat deur 'n sterker mag uitgedryf moes word, beskou. Dit is die geloof van die emanisme. In die geval van maagpyn, moes purgeer- of braakmiddels aangewend word om die siektetoestand uit te dryf. Net so is vryfhitte veral teen koorsblare en karkatjies aangewend. 'n Goue ring is in die handpalm warm gevryf om die inwonende krag te aktiveer en dan op die seerplek geplaas. Gewoonlik is dit volgens 'n magiese getal, soos vyf of sewe maal herhaal. Medisyne is gewoonlik op die nugter maag gedrink, want dan is die inwonende kragte op hulle suiwerste. 'n Mens vind dat met die warmbronkuur, van die water ook op die nugter maag gedrink is.

Verder vind 'n mens die animisme, waar die inwonende krag van sy draer geskei kan word. Hierdie krag het 'n eie wil en persoonlikheid, kan goed op kwaadwillig wees en kan vatbaar vir bevele en rituele handelinge wees. Een van die oudste animistiese rites wat die mens gebruik het om geluk en behoud van die lewe te verseker, vind 'n mens in die niesgewoonte met die heilwens daarby. Die opvatting is dat 'n bose gees onmiddellik na 'n nies die liggaam kan binnedring en 'n seënwens sou dit teenwerk. Die mens het wel 'n verband tussen die nies en gesondheid besef, maar was nog totaal onkundig teenoor kiemoordrag. Daar is ook verskeie bygelowe aan die nies gekoppel: indien 'n siek man een keer sou nies, was dit sy doodsaankondiging, maar indien hy twee keer sou nies, het dit sy herstel beteken.

Geneesmiddels uit die natuur

Medisinale plante

Van die beste skoolgeneesmiddels het 'n mens te danke aan die gawe wat die mens geopenbaar het om deur fyn waarneming, of blote toeval, plantaardige middels vir sekere siektetoestande aan te wend. Algaande is vasgestel watter kruiesoort bepaalde siektes genees. Die mediese toepassing van kruie en speserye gaan so ver terug as die Antieke Oudheid, maar is die eerste keer op 'n verantwoordbare wyse deur Dioscorides, 'n Griekse geneesheer in die Romeinse leërs van Nero, beskryf. Die uitgebreide handelstransaksies van die Romeinse Ryk het verseker dat dié kennis dwarsdeur die wêreld bekend geword het.

In Suid-Afrika het die Khoi 'n uitgebreide kennis van kruie besit, waarvan heelwat van die San oorgeneem is. Dit het 'n aansienlike agtergrond vir die blanke Suid-Afrikaners se volksgeneeskunde gevorm, in besonder die kennis van geneeskragtige kruie.

Aanvanklik was die genesende waarde van kruiemiddels afhanklik van hulle toorwaarde of die bonatuurlike vermoëns van die persoon wat die medikasie voorgeskryf het. Wetenskaplik beskou, besit kruiemiddels sekere kwaliteite waardeur dit as sweetdrywend, uriendrywend, lakserend, koorswerend of as braakmiddels aangewend kan word.

In die 17de eeu is kruie in die Kompanjiestuin in die Kaap aangeplant. Van der Stel het voorbeelde en saad na die bekende mediese tuine in Amsterdam gestuur en plante is in die hospitaal aan die Kaap gedroog. Reisigers het gereeld die Kaap aangedoen, togte na die binneland onderneem en interessante plantsoorte versamel.

Aanvullend tot die gebruik van kruie as medisyne, het die mens oor eeue heen sy toevlug tot die diereryk geneem. Waar geen raat meer gehelp het nie, is die bloed van mens en dier as 'n kragtige geneesmiddel beskou.

Verder is daar die warmwaterbron as kuur. Dit is 'n baie ou Wes-Europese tradisie wat sedert die 16de eeu weer 'n oplewing beleef het. Eers teen die einde van die 19de eeu sou dit weer begin kwyn, veral as gevolg van toenemende vooruitgang op geneeskundige gebied. Die terapeutiese aanwending van water word reeds in die Bybel vermeld. Naas die Goddelike ingryping moes die helende water lopend wees, opborrelend of roerend en van 'n bepaalde plek. Geloof het ook 'n groot rol gespeel.

Patente medisyne

Hand aan hand met die bygeloof en geneesmiddels uit die natuur, vind 'n mens ook 'n groot verskeidenheid patente medisyne in die vorm van druppels, olies, poeiers, pille, balsems, salwe en essense. Hierdie medisyne het eintlik die vernaamste deel uitgemaak van huisapteke wat gedurende die 19de eeu 'n besondere plek in elke gesin ingeneem het. Die meeste middels was breëspektrummiddels, aangesien dit vir 'n hele reeks kwale, ipekonders en mankemente gehelp het.

Sommige van dié middels was reeds gedurende die 17de en die 18de eeu bekend. Gedurende die 19de eeu sou patente medisyne egter sy beslag kry en vandag word dit steeds gebruik. Dit was teen die 19de eeu die gebruik om bykomende medikamente uit die huisapteek saam met die badkuur vir sekere siektetoestande te gebruik.

Die Hallesche Medicamenten, of Halliese medisyne, het in Suid-Afrika baie gewild geword en het later met plaaslike vervaardigde medisyne die belangrikste gedeelte van die huisapteek uitgemaak. In 1696 is die Franse Weeshuis in Halle in Maagdenburg in Duitsland gestig. Met die verkope van hul medisyne is duisende weeskinders van 'n nuttige opleiding voorsien. Die medikamente het vinnig na Nederland en sy kolonies versprei.

Berry Gray Lennon van Lennon’s-faam is in 1835 in Ierland gebore en toe sy vader 'n paar jaar later sterf, het die gesin na Suid-Afrika verhuis. 'n Familielid van die gesin, George Edward Dunsterville, het hom in Maart 1843 as geneesheer, chirurg en vroedmeester in Port Elizabeth gevestig. Lennon se moeder en haar vyf kinders het gesukkel om kop bo water te hou en sy moes met allerlei werkies geld probeer verdien. Sy het naaldwerk gedoen, musieklesse aangebied en koek gebak, maar uiteindelik moes Berry, haar 15-jarige seun uitspring om ook te verdien. Dr. Dunsterville het hom in diens geneem en gou uitgevind dat hy baie begaafd was. Hy is geleer om verdowingsmiddels en medisyne saam te stel, hoe om die stamper en vysel te gebruik, afkooksels en aftreksels te maak en middels volgens rate saam te stel. In Januarie 1855, toe hy nog onmondig was, het hy reeds sy aptekerslisensie bekom, nadat die Colonial Medical Committee ondersoek na sy bekwaamheid ingestel het.

Sy take het hy pligsgetrou en akkuraat uitgevoer. Hy was een van die eerste aptekers wat chloroform in Suid-Afrika verkoop het. Heelparty oorsese firmas het Lennon as hulle agent aangestel en gou kon hy sy eerste apteek in Grahamstad open. Daar het hy in patente en Hollandse medisyne handel gedryf. Hy het ook die grondslag gelê vir die stigting van afdelings in die apteek vir snykundige instrumente, glasware, homeopatiese medisyne en fotografiese benodighede. Revell Fairclough, vakleerling van dr. Jurgens in Kaapstad, het spoedig Lennon se assistent in Port Elizabeth geword.

Die aptekersbedryf het uitgebrei. Teen 1868 is Lennon terug Brittanje toe. Fairclough het sy sake behartig en Lennon het dikwels per skip Kaap toe gekom. Juis tydens so 'n seetog het hy ernstig bronchitis opgedoen. Niks kon vir hom gedoen word nie en op 14 Mei 1877 is hy op see oorlede. Sy vrou het die firma aanvanklik beheer en verder uitgebrei. Die eerste Kaapstadse tak is in 1884 gestig en takke in Kimberley en Durban het gevolg. Elizabeth Lennon is later terug Brittanje toe. Die firma het so uitgebrei, dat dit 'n groot nywerheidsonderneming in Suid-Afrika geword het – iets waarvan Lennon self nooit sou kon droom nie.

Die inhoud van Lennon se Hollandse medisyne het baie met die Halliese medikamente ooreengestem. Dit was ook breëspektrummedikasie en is aangewend vir verkoues, duiseligheid, kroep, blaas- en nierprobleme, verstuitings, jig en rumatiek, slaaploosheid, bloedsuiwering, maagpyn, koliek, krampte en winderigheid, diarree maar ook hardlywigheid, asma, rugpyn, rusteloosheid en swak eetlus.

Homeopatie

Die laaste groep medikamente wat gedurende die 19de eeu deur die pioniers in Suid-Afrika toegepas is, is die homeopatiese middels. Hierdie geneeswyse verskil van al die voorafgaandes, aangesien dit miskien nouer by die skoolgeneeskunde aansluit. Natuurmiddels en ander patente medisyne is ter goeder trou deur leke aangewend, met ʼn onwrikbare vertroue in die deugsaamheid daarvan en met die bewuste doel om siektes te verhoed of te genees. Homeopate aan die ander kant het opleiding ontvang en die medikasie is empiries getoets. Nogtans het dit nie so 'n groot vastrapplek in die volksgeneeskunde gekry soos die natuurmiddels en patente medisyne nie.

Die vader van homeopatie is Christian Friedrich Samuel Hahnemann, wat op 10 Mei 1755 in Meissen, Duitsland gebore is. Hy was 'n skrander seun en op 15-jarige ouderdom het hy reeds in die Klassieke gestudeer. In 1779 het hy met 'n dissertasie oor aandoenige wat spasmas veroorsaak gepromoveer. Hy het in verskeie Duitse dorpe gepraktiseer en toe hy in 1780 weer na Leipzig teruggekeer het, het die toestand van die praktiese geneeskunde hom met afkeer vervul.

Hy het besluit om hom met medisynebereiding (farmaseutika) en chemie besig te hou en het heelwat mediese werke vertaal. In 1805 is sy werk, De Geneeskunde der ervaring gepubliseer, waarin hy vir die eerste keer die woord homeopatie gebruik het. Van toe af sou hy ook deur die geneeshere verwerp word. Hy het hom tot die leke gewend deur populêre geskrifte te versprei en sy stellings in die praktyk te bewys. Dit het geneeshere genoodsaak om die homeopatie te bestudeer en baie was dit met Hahnemann se beginsels eens. Hy het hom uitsluitlik op chroniese siektes toegespits en van 1828 tot 1830 het hy De Chronische Ziekten gepubliseer. In 1829 is 'n homeopatiese kliniek in Leipzig gestig. Sy publikasies het heruitgawes beleef en homeopatie is op 'n vaste grondslag geplaas. In 1843 is hy op 89-jarige leeftyd oorlede, ná 'n lewe van stryd – eers teen armoede en later teen vooroordele, maar aan die einde het hy die agting verwerf wat hom toegekom het.

Hoewel homeopatie gedurende die tweede helfte van die 18de eeu sy beslag in Europa gekry het, sou dit eers teen die middel van die 19de eeu in Suid-Afrika gebruik word. In 1857 het mnr. Hugh Eaton die middels hier bekendgestel. Hy het sy opleiding in homeopatie in Engeland ontvang. 'n Jaar later het 'n Hollandse vertaling van die homeopatiese medisynegids in Kaapstad die lig gesien. Mettertyd het homeopatiese middels oor die hele Suid-Afrika versprei. Dit was veral die Duitse sendelinge wat bedrewe homeopate was. Hulle het nie slegs hulle gemeentelede gedokter nie, maar die pioniers het ook daarby gebaat. As deel van hulle opleiding is hulle ook in die gebruik van homeopatiese en elementêre geneeskunde geskool. Die meeste het hulle eers op sendingstasies oral in Suid-Afrika gevestig, maar aangesien homeopatie 'n beter inkomste verseker het, het 'n aantal later voltyds as homeopate begin werk.

Slot

Die mens het in ontwikkeling oor millennia in sy stryd om oorlewing en om siektes en beserings die hoof te bied, deur van verskillende gelowe gebruik te maak en ook natuurmiddels nuttig aan te wend. Al die kennis wat só opgedoen is was ook nie nutteloos nie, want waardevolle waarnemings kon daartoe lei dat baie plant- en dierprodukte vandag nog in geneesmiddels aangetref word.

Stelselmatig het kommunikasie, opvoeding en 'n deeglike geneeskundige diens oor Suid-Afrika versprei. Meer geneeshere, aptekers en opgeleide verpleegkundiges het die platteland begin bedien. Voorkomende gemeenskapsdiens het die gesondheidspeil verhoog. Beter opleiding het die diversiteit van geneespraktyke afgeskaal en op 'n beter grondslag geplaas. 'n Veranderende gemeenskap het dus bygedra dat tradisionele- en volksgeneeskunde teen die einde van die 19de eeu al meer plek vir die wetenskapgebaseerde geneeskunde gemaak het. Tog bly hierdie geneeskundige tradisies 'n belangrike deel van die Suid-Afrikaanse kultuurgeskiedenis.

Sien ook

• Anna Petronella van Heerden, Suid-Afrika se eerste vroue dokter

Bronne

• van Heerden, Petronella: Voortrekkermiddels. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 37, nr. 4, Oktober 1988
• Wilmans, J. 1990. Geneespraktyke in Suid-Afrika tot 1900. Nasionale Kultuurhistoriese en Opelugmuseum, vol 2, no. 1.