Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal

Die Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (HAT) is die bekendste verklarende woordeboek van die Afrikaanse taal. Dit word oor die algemeen as gesaghebbend beskou. In teenstelling met die omvattende verklarende WAT is die HAT 'n bondige woordeboek in 'n enkele band, of volume, waarvan die sesde (huidige) uitgawe 1 632 bladsye beslaan. Die WAT, daarenteen, bestaan reeds uit sestien dele, of volumes, en word steeds uitgebrei. Die HAT word sedert 1965 gereeld hersien. Die sesde papieruitgawe van die HAT het in 2015 verskyn, 50 jaar ná die eerste uitgawe.

Geskiedenis

Om die geskiedenis van die HAT te verstaan, is dit nodig om aandag te gee aan die verhouding tussen die HAT en die Woordeboek van die Afrikaanse Taal (WAT), aanvanklik slegs bekend as Die Afrikaanse Woordeboek.

Gedurende die 1920's is ernstige gesprekke oor die saamstel van 'n Afrikaanse woordeboek gevoer, en in Maart 1926 het die destydse Nasionale Boekhandel en die regering ooreengekom om ’n eentalige verklarende woordeboek van ongeveer die omvang van die destydse Nederlandse Van Dale ('n eendelige werk) tot stand te bring. J.J. Smith, professor in Afrikaans aan die Universiteit van Stellenbosch, sou die redakteur wees, en die oogmerk was om die werk binne drie jaar te voltooi.

Agterna beskou, was die gestelde tydperk heeltemal onrealisties, maar dit toon hoe dringend die taak beskou is. Toe die woordeboek nie binne die voorgestelde tyd voltooi is nie, het die Universiteit van Stellenbosch Nasionale Boekhandel se deel van die kontrak oorgeneem met die (ewe onrealistiese) teiken om die woordeboek binne vyf jaar die lig te laat sien.

Ná ongeveer twintig jaar het prof. Smith om gesondheidsredes verlof geneem en daarna nie verder aan die woordeboek gewerk nie. Hy is in 1947 as hoofredakteur opgevolg deur dr. P.C. Schoonees, ’n skoolhoof van Vryheid.

Intussen het die doelwit van die WAT drasties verskuif. ’n Kommissie van ondersoek het aanbeveel dat ’n Raad van Beheer ingestel word. Dit het die WAT-onderneming op ’n vaster grondslag geplaas. Die Sekretaris van Onderwys sou as voorsitter dien en die rektor van die Universiteit van Stellenbosch as administrateur. Hierna was die doelwit nie meer om ’n handwoordeboek saam te stel nie, maar ’n omvattende werk wat die "volledige" Afrikaanse woordeskat sou opteken en verklaar, soos die OED (The Oxford English Dictionary, 20 volumes) vir Engels en die WNT (Woordenboek der Nederlandsche Taal, 43 volumes) vir Nederlands.

Só ’n werk sou beslis nie binne vyf jaar voltooi kon word nie.

Onder leiding van Schoonees het die eerste deel van die woordeboek (A–C) in 1951 verskyn, die tweede deel (D–F) in 1955 en derde deel (G) in 1957. Dit was nou duidelik dat die woordeboek sou vorder, maar dit was eweneens duidelik dat, ten spyte van ’n behoorlike uitbreiding van die redaksie, dit onmoontlik sou wees om so ’n omvattende werk binne enkele jare te voltooi.

Eerste uitgawe (1965)

Die uiteinde was dat die Beheerraad teen die einde van die 1950’s, begin 1960’s, besluit het om gelyklopend met die omvattende werk ook ’n "handwoordeboek"/"standaardwoordeboek"/ "lessenaarwoordeboek" aan te pak. Advertensies vir ’n redakteur is geplaas (volgens beplanning sou dit ’n eenpersoonstaak wees) en heelwat aansoeke is ontvang, maar die raad het teruggekrabbel, van die besluit afgesien en geen aanstelling gedoen nie.

Die gesprek en onderhandelings het egter ’n positiewe nadraai gehad: Schoonees het die uitdaging aanvaar om in sy eie tyd 'n Afrikaanse handwoordeboek saam te stel. Die beheerraad het sy voorneme goedgekeur en selfs toestemming verleen dat hy vir die taak materiaal van die WAT kon gebruik.

So het daar ’n noue band tussen die WAT en die eerste uitgawe van die HAT ontstaan, wat eers met Schoonees se oorlye verbreek sou word.

Ten spyte van Schoonees se geesdrif en deursettingsvermoë was dit gou duidelik: Om binne 'n kort tyd van nuuts af ’n handwoordeboek daar te stel, is vir een mens ’n baie moeilike, selfs onmoontlike taak. Met die hulp van C.J. Swanepoel, ’n redaksielid van die WAT, het die werk ’n raps vinniger gevorder, maar na Schoonees se oordeel steeds nie vinnig genoeg nie. Dr. S.J. du Toit, nog ’n lid van die WAT-redaksie, is as derde redakteur bygebring, en nog later die Afrikaansonderwyser C. Murray Booysen. Die eerste uitgawe van die Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal het in 1965 onder al vier name verskyn, hoewel Booysen hom toe reeds om gesondheidsredes onttrek het. Al was hy dit in feite is Schoonees nie as hoofredakteur aangedui nie.

Die uitgewer van HAT1 was Voortrekkerpers, wat enkele jare later met die Afrikaanse Pers Boekhandel saamgesmelt het om Perskor te vorm. By Perskor het HAT2 en HAT3 die lig gesien. HAT4 (steeds onder die druknaam Perskor) en HAT5 is uitgegee deur Pearson Education South Africa, ’n afdeling van Maskew Miller Longman, waarby Perskor in die laat 1990’s ingelyf is.

Tweede uitgawe (1979)

HAT 2de uitgawe, 4de druk van 1984

In 1971 het Perskor Francois F. Odendal, professor in Afrikaanse en Nederlandse taalkunde aan die destydse Randse Afrikaanse Universiteit en voorsitter van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns se Taalkommissie, genader om die redakteurskap van die HAT oor te neem. In hierdie stadium het Odendal reeds enkele artikels oor die leksikografie laat verskyn. Hy het drie jaar ondervinding by die Vaktaalburo gehad en tien jaar as mederedakteur en assistenthoofredakteur van die WAT. Sy jare lange verbintenis (sedert 1962) met die Taalkommissie het hom met die praktyk van werk met woorde in voeling gehou.

Odendal het Perskor se aanbod aanvaar en gevra wat die uitgewer as 'n realistiese tyd vir die voltooiing van die werk sou beskou. Die antwoord was twee jaar. Odendal het die teiken op vier jaar gestel. Uiteindelik het die grondige herbewerking agt jaar geduur.

In 1972 het Odendal die volle verantwoordelikheid vir HAT2 aanvaar. So het 'n nuwe hoofstuk in die geskiedenis van die HAT begin, met Odendal as alleenredakteur vir ongeveer 'n kwarteeu.

Vir die tweede uitgawe het hy die woordeboek met ongeveer 50 persent uitgebrei en ’n werklik hersiene uitgawe daargestel. Naas byvoegings is definisies gewysig, argaïese woorde en betekenisse geskrap, veral ook woorde en betekenisse wat eerder Nederlands as Afrikaans was. (Hier moet ook die bydrae vermeld word van mev. Estelle Odendal, wat dwarsdeur die tyd dat haar man met die HAT besig was, nuwe en ontbrekende woorde uit koerante, tydskrifte en boeke opgeteken het.)

’n Aspek waaraan Odendal by die bewerking van HAT2 spesiaal aandag gegee het, was die uitbreiding en verbetering van voorbeeldsinne, aangesien woorde "in aksie", in goed gekose voorbeeldsinne, dus binne sintaktiese verband, hul betekenis duideliker laat blyk as 'n blote definisie.

HAT2 het in 1979, onder die naam van Odendal saam met dié van die oorspronklike vier redakteurs (al het hulle geen bydrae meer gelewer nie), by Perskor verskyn. Die woordeboek is gunstig ontvang en Odendal het voortgegaan met die werk met die oog op 'n derde uitgawe.

Derde uitgawe (1993)

Dit het gou geblyk dat die HAT die mark in sy bepaalde nis verower het en deur die Afrikaanse publiek as gesaghebbend aanvaar word. Dit het 'n plek ingeneem in die meeste huise, skole en universiteite, asook in regeringskantore en by sakelui. Van besondere belang is dat die HAT by die bepaling van die betekenis van ’n woord in hoër en laer howe as outoriteit aanvaar word. Ook dat koerante en briefskrywers aan koerante, waar dit oor die betekenis van ’n woord gaan, gereeld die HAT as gesaghebbende bron aanhaal.

Die HAT het ’n huishoudelike naam geword.

Toe Perskor ernstig oor 'n derde uitgawe begin praat, het Odendal voltyds daaraan begin werk. In 1989, twee jaar voor sy verpligte aftreedatum, het hy die diens van die RAU verlaat om die hersiening te voltooi.

HAT3 het in 1993 verskyn en is besonder goed deur die media ontvang, selfs gunstiger as HAT2. In die laat jare negentig het daar van HAT3 ook ’n elektroniese weergawe verskyn – die eerste Afrikaanse woordeboek op CD-ROM, bekend as el-HAT.

By die voorbereiding van HAT3 het Odendal probeer verbeter op al die fasette van HAT2. Die omvang van die woordeboek is met 30 persent vergroot (moontlik gemaak deur die werk in drie i.p.v. twee kolomme te laat druk). Nog argaïese woorde is met versigtigheid verwyder, en in die besonder is op ’n sistematiese wyse aandag gegee aan etikette (wat daarop neerkom dat 'n woord sonder etiket as gewone Standaardafrikaans beskou is).

Problematies t.o.v. etikette was veral rassistiese woorde, en tot ’n mindere mate gender-woorde. Daar was sterk druk om sulke woorde heeltemal weg te laat om sodoende geen gebruiker van Afrikaans te na te kom nie. Odendal het die standpunt ingeneem dat dit wel nodig is om van hierdie woorde op te neem indien ’n volledige beeld van die Afrikaanse woordeskat gegee wil word. Hierdie kategorie woorde is vir HAT3 met veel groter omsigtigheid en empatie as in die verlede gehanteer. Met die juiste etikette (en die bewoording van die definisies self) is gepoog om die status van die woorde genoegsaam aan te dui.

Die waarde wat Odendal aan voorbeeldsinne geheg het, is reeds genoem. In HAT3 het hy sy selfgemaakte voorbeelde vermeerder, en hulle aangevul met 'n groot aantal sitate uit die werke van Afrikaanse skrywers. Hierdeur word erkenning gegee aan die hoë gehalte van die Afrikaanse letterkunde en die belangrike bydrae daarvan tot die uitbouing van Afrikaans. Soos in die vorige uitgawes is ook besondere aandag gegee aan vaste uitdrukkings en spreekwoorde, uitgelig en volgens ’n vasgestelde wyse telkens aan die einde van ’n lemma gegroepeer.

HAT3 was die eerste Afrikaanse woordeboek waarin die samesteller 'n behoorlike uiteensetting probeer gee het van die werkwyse en teoretiese beginsels waarop die woordeboek berus. Wat nog ontbreek het, was 'n skematiese voorstelling waaruit die verskillende afdelings van 'n lemma duidelik blyk – iets wat tot groot hulp vir die gebruiker kan wees. Dit is in HAT4 en nog beter in HAT5 reggestel.

Vierde uitgawe (2000)

Om te verseker dat die HAT in bekwame hande sou bly wanneer hy nie langer kon meewerk nie, is Odendal in die jare negentig na Perskor met die voorstel dat dit tyd was om 'n tweede, jonger redakteur aan te stel. Sy keuse was Rufus H. Gouws,professor in Afrikaanse taalkunde aan die Universiteit van Stellenbosch, wie se status as teoretiese en praktiese leksikograaf hom ’n leier as woordeboekkundige maak.

Sowel Perskor as Gouws het die voorstel aanvaar.

By die beplanning van HAT4 het Gouws en Odendal besluit dat die toegelate tyd ’n indringende hersiening van HAT3 onmoontlik sou maak. Wat die algemene hersiening betref, is die alfabet in twee gelyke dele tussen die redakteurs verdeel: Odendal sou die eerste, Gouws die tweede deel neem. Bepaalde aspekte sou egter van A tot Z deur een redakteur bewerk word, bv. die byvoeging van aanhalings, verfyning van etikette, en die aanvulling en nagaan van rekenaarterme. Ten spyte van die tydsbeperking is argaïsmes geskrap en talle nuwe woorde bygevoeg. ’n Nuutjie was die opname (met omsigtigheid) van 'n aantal Engelse woorde wat ’n mate van kritiek ontlok het, maar ook ondersteuning. ’n Diagram wat die uiteensetting van artikels illustreer, is as deel van die voorwerk bygevoeg.

HAT4 het in 2000 by Pearson Education South Africa verskyn, ’n afdeling van Maskew Miller Longman, waarin Perskor opgeneem is. (Vir die vierde uitgawe is Perskor as druknaam behou.)

Vyfde uitgawe (2005)

HAT 5de uitgawe met CD-ROM

In 2003 het Pearson die samestellers gevra om in 2004 ’n vyfde uitgawe te lewer. Beide redakteurs het afwysend gereageer: die tyd was te min. As realistieser teiken het Gouws 2005 voorgestel – ook om die publikasie van HAT5 met die veertigste viering van die eerste verskyning van die HAT (in 1965) te laat saamval.

Vir HAT5 het die redakteurs opnuut elk 'n helfte van die werk geneem: Gouws die eerste deel, Odendal die tweede deel (die omgekeerde as by HAT4). Soos by HAT4 het elke redakteur vir bepaalde aspekte van die werk spesiale verantwoordelikheid vir die volledige woordeboek aanvaar: uitbreiding van die etimologieë, 'n verbeterde artikeluitleg, uitbreiding en verskuiwing van die afkortings na ’n spesiale afdeling agterin die boek, byvoeging van 'n afdeling geografiese name met hulle afleidings, verdere verfyning van etikette, 'n voorteks met volledige gebruiksleiding en voortgesette aandag aan geskikte aanhalings. Verder is nog "vreemde", maar gebruiklike woorde opgeneem en met omsigtigheid ook woorde uit ander variëteite as Standaardafrikaans.

HAT5 is ook die eerste uitgawe waarvan die woordkeuse gebaseer is op ’n verteenwoordigende, uitgebreide en gebalanseerde elektroniese korpus.

Odendal sou reeds ná die vierde uitgawe van die HAT uit die redaksie tree, maar het om verskeie redes tot die voltooiing van HAT5 aangebly. By die bekendstelling van HAT5, op 14 September 2005 op die Spier-landgoed buite Stellenbosch, is hy vir sy meer as 30 jaar lange verbintenis en toewyding aan die Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal gehuldig en is daar van hom afskeid geneem.

Sesde uitgawe (2015)

Ná 2005 bly prof. Gouws as konsult- en nasienredakteur by die HAT betrokke. In 2007 stel die uitgewer, Pearson Suid-Afrika, die HAT se eerste voltydse uitgewersredakteur, die leksikograaf Jana Luther, aan. In 2012 kom nog ’n voltydse leksikograaf, Fred Pheiffer, by. Saam pak dié triumviraat ’n omvattende herbewerking en uitbreiding van die HAT aan. Die resultaat – die grootste hersiening sedert die verskyning van die derde uitgawe in 1993 – is hierdie woordeboek, waarvan die verskyning in 2015 saamval met die herdenking van die HAT se vyftigjarige bestaan.

Die nuwe papier-HAT beslaan 1 632 bladsye, meer as 200 bladsye meer as die vorige uitgawe. Meer as 100 000 trefwoorde met hulle verbuigings-, vervoegings- en iteratiewe vorme, kollokasies, uitdrukkings, samestellings en afleidings is in die nuwe woordeboek opgeneem. Toe die elektroniese teks van die vyfde uitgawe in 2008 in ’n nuwe, moderne werkbank ingetrek is, was die totale woordtelling 1,5 miljoen. By die ter perse gaan van die sesde uitgawe in Mei 2015 staan die woordtelling van die nuwe HAT op 2,1 miljoen. Elke inskrywing (optekenings in altesaam 493 147 afsonderlik gemerkte velde in die elektroniese databasis) is hersien, insluitende 128 408 woordverklarings en 78 234 voorbeeldsinne en -frases. Altesaam 3 228 nuwe trefwoorde is in die nuwe uitgawe bygevoeg en 5 365 nuwe betekenisonderskeidings. Herkoms- en gebruiksetikette en etimologiese inligting is nagesien en uitgebrei. Die lys afkortings agter in die vyfde uitgawe is hersien en in die sesde uitgawe alfabeties by die hoofteks gevoeg. Meer as 3 000 ouer woorde en uitdrukkings, wat vandag omtrent nooit meer gehoor word nie, is uit die papierwoordeboek weggelaat. Hierdie woorde, waarvoor daar in die gedrukte woordeboek nie meer plek is nie, word behou in ’n nuwe, lewende moederwoordeboek aanlyn.

e-HAT 2009

In Oktober 2007 is Jana Luther, onder meer voormalige senior redakteur van die Pharos Afrikaans-Engels-Engels-Afrikaanse Woordeboek en mederedakteur van die Pharos Afrikaans-Engels-Engels-Afrikaanse Kernwoordeboek, deur Pearson Education as woordeboekmaker en -uitgewer aangestel. In 2008 sluit sy haar as redakteur by Gouws aan met die oog op HAT6.

In Maart 2009 word saam met die derde druk van HAT5 ’n CD-ROM – e-HAT 2009 – bekend gestel. Dié elektroniese woordeboek bevat die volledige alfabetiese lys, afkortingslys en lys geografiese name met afleidings van die vyfde uitgawe van die Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (vanaf dié derde druk met nuwe omslag word die titel tot Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal verkort). Set- en spelfoute wat sedert die verskyning van die vyfde uitgawe in 2005 onder die redaksie se aandag gekom het, is in die elektroniese woordeboek reggestel, en enkele verbeterings, in ooreenstemming met die Afrikaanse woordelys en spelreëls van die SA Akademie se Taalkommissie, is aangebring.

e-HAT 2009 was die eerste tree op die pad na ’n nuwe, sesde, verbeterde en omvattend hersiene uitgawe van die HAT as spieël van eietydse Afrikaans.

Die nuwe, sesde, omvattend herbewerkte en uitgebreide uitgawe van die HAT het in Julie 2015 by Pearson verskyn.

HAT as druknaam

Vanaf 2010 dra ’n groeiende reeks taalprodukte die HAT-stempel.

My eerste HAT

Einde 2009 verskyn My eerste HAT, ’n vernuftige herskrywing deur die bekroonde digter Daniel Hugo van die Nederlandse woordeboekuitgewer Van Dale se Mijn eerste Van Dale vir kinders van 2 tot 8 jaar.

My eerste HAT is ’n "vrolike" woordeboek vir Afrikaanse kinders en kinders wat graag Afrikaans wil leer. Woorde wat belangrik is vir taalontwikkeling word speel-speel aangeleer deur voorlees, saamlees en later self lees. Die betekenis van elke woord word deur 'n tekening en ’n prettige, rymende versie verduidelik. Die rym moedig kinders aan om die versies op te sê en help om die betekenis vas te lê. Die boek is leesvriendelik uiteengesit en in volkleur deur die Nederlandse kunstenaar Paula Gerritsen geïllustreer.

HAT Afrikaanse skoolwoordeboek en HAT Afrikaanse sakwoordeboek

In Desember 2010 word die HAT Afrikaanse skoolwoordeboek en HAT Afrikaanse sakwoordeboek (die HAT-skoolwoordeboek in ’n kleiner formaat) gepubliseer, deur Jana Luther saamgestel vir leerders van Afrikaans as huistaal en eerste addisionele taal – die woordeboek is in skole getoets en deur taalkundiges, onderwysdosente en onderwysers goedgekeur.

Met meer as 30 000 woorde, frases en uitdrukkings, toegelig met meer as 300 illustrasies, duisende natuurlike voorbeeldsinne en -frases, vaste uitdrukkings en idiome, sinonieme en antonieme, intensiewe vorme en vergelykings, inligting oor die herkoms van woorde, tesouruskassies, notas oor spelling en taalgebruik, afkortings, asook 'n lys van die belangrikste terme vir Afrikaans Huistaal en Afrikaans Eerste Addisionele Taal, voldoen die HAT Afrikaanse skoolwoordeboek – en die HAT Afrikaanse sakwoordeboek – aan al die vereistes van die Suid-Afrikaanse (KABV-)Kurrikulum.

Hoewel die keuse van trefwoorde, die formulering van definisies en die seleksie van voorbeeldsinne en -frases op die skool en die leefwêreld van tieners afgestem is, is oormatige vereenvoudiging vermy sodat elke gebruiker van Afrikaans, nie net leerders nie, die woordeboek met vrug kan gebruik.

Die HAT Afrikaanse skoolwoordeboek is sedert einde 2014 (vir intekenaars) aanlyn raadpleegbaar op Pearson se woordeboekwebtuiste.

My HAT Storiewoordeboek

In November 2011 verskyn My HAT Storiewoordeboek, ’n voorlees-en-saamleesboek wat die taal en denke van kinders stimuleer. Deur middel van fantasieryke en dikwels humoristiese verhaaltjies en rympies – ondersteun deur volkleurillustrasies – word die betekenisse verklaar van woorde wat dikwels moeilik is om aan jong kinders te verduidelik. Elke bladsy is bevolk deur vrolike karakters waarmee kinders hulle kan vereenselwig: seerowers, dinosourusse, Indiane, sokkerspelers, meerminne, harlekyne, diere, kabouters, konings, prinse en prinsesse ...

My HAT Storiewoordeboek is ’n vernuftige vertaling deur die bekroonde storieverteller Linda Rode van die Nederlandse woordeboekuitgewer Van Dale se Mijn tweede Van Dale.

My HAT Storiewoordeboek is in 2011 deur die ATKV met sy Woordwystoekenning bekroon.

Bibliografie

Gericke, W. 1991. Die Woordeboek van die Afrikaanse Taal — 'n Kultuurhistoriese verkenning. Ongepubliseerde M.A.-skripsie. Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch.
Odendal, F.F. 2006. HAT veertig jaar - 'n persoonlike oorsig. Lexikos 16, 280-289. Stellenbosch: Buro van die WAT.
Schoonees, P.C. s.j. Die Afrikaanse Woordeboek. Johannesburg: Voortrekkerpers.
Snijman, F.J. 19752. U woorde, u Woordeboek. Kaapstad: A.B.C. Pers.

Sien ook

Eksterne skakels

HAT- en Longman-woordeboeke
Pearson Education South Africa
Maskew Miller Longman Geargiveer 9 November 2010 op Wayback Machine