Hendrik de Cock

Ds. Hendrik de Cock (Veendam, provinsie Groningen, Nederland, 12 April 1801 – Groningen, 14 November 1842) was die vader van die Afskeiding van 1834, waaruit die Christelike Afgeskeie Gereformeerde Kerk in Nederland ontstaan het.

Hendrik de Cock.

Herkoms, opleiding, predikant

De Cock se ouers was Tjaarda de Cock en Jantje Kappen de Boer. Kort ná sy geboorte het die gesin na Wildervank, provinsie Groningen, verhuis. Sy oupa aan vaderskant, Regnerius Tjaarda de Cock, was omstreeks 1750 predikant in die Nederlandse Hervormde Kerk. Sy vader was ’n grondbesitter, sheriff ("schout") en eindelik burgemeester. Hy studeer aan die universiteit in Groningen en word vroeg in 1823 as proponent en vervolgens op 7 Maart daardie jaar as predikant van die Nederlandse Hervormde gemeente te Eppenhuizen bevestig. In sy volgende werkkring, Noordlaren, is hy op 5 November 1827 bevestig en eindelik in Ulrum op 22 November 1829.

Aanloop tot afskeiding

Op die klein dorpie Ulrum naby die stad Groningen was De Cock, wat tot in daardie stadium nie veel kennis of oordeelkundigheid besit het nie, heeltemal misplaas. Hy is geslinger tussen die aanhangers van sy voorganger, dr. Pieter Hofstede de Groot, en die "regsinnige dwepers" wat sterk in die kerkraad verteenwoordig is. Hy het eers probeer om neutraal te bly, maar toe ’n ouderling, die broodbakker Jan Jacobsz. Beukema, hom beskuldig van onregsinnigheid, het hy hom volkome by laasgenoemde party geskaar. Nadat hy hom in die geskrifte van Johannes Calvyn verdiep het, het hy tot die gevolgtrekking gekom dat die Hervormde Kerk die Bybelse leer lank reeds nie meer gehoorsaam het nie.

Heel gou het sy preke, wat die grondwaarhede van die Heilige Skrif en die Dordtse Sinode beklemtoon het, oral die aandag getrek en ’n groot toeloop van elders, selfs uit Friesland en Drenthe, veroorsaak. Lidmate van ander gemeentes het ook hul babas by hom laat doop en hul kinders na hom gestuur vir katkisasie omdat ds. De Cock volgens hul insig die leer van die vadere suiwerder verkondig het as sy ampsbroerders in die Hervormde Kerk. Hy het ook heftig beswaar gemaak teen die sing van die Evangeliese gesange.

In Maart 1833 het twee geskrifte in Groningin teen hom verskyn: Noodige waarschuwing en heilzame raad aan de gemeente, twee leerredenen door J. Meijer Brouwer, predikant te Uithuizen en Brieven over de tegenwoordige verdeeldheden en bewegingen in de Hervormde Kerk door Dr. G. Benthem Reddingius, predikant te Assen. Daarteen het ds. De Cock geskryf: Verdediging van de ware Gereformeerde leer en van de ware Gereformeerden, bestreden en ten toon gesteld door twee zoogenaamde Gereformeerde Leeraars, of de Schaapskooi van Christus aangetast door twee Wolven, een ‘schotschrift’ . Die klassikale (rings-) bestuur van Middelstum het ds. De Cock in die nasomer van 1832 deur ’n kommissie uit sy midde ernstig en gemoedelik oor sy optrede vermaan, maar die sagmoedigheid van dié kommissie onder leiding van die ortodokse en hooggeagte predikant van Breede, dr. A. Rugters, het slegs olie op die vuur gewerp sodat sy stoutmoedigheid steeds toegeneem het.

Die Afskeiding

Op 19 Desember 1833 is hy opnuut voor die klassikale bestuur van Middelstum gedaag en weer gewaarsku om die doop van kinders en die onderwys van leerlinge wat nie tot sy gemeente behoort nie, te staak. Toe hy weier, is hy geskors in sy dienswerk tot hy sy skuld sou bely, sy veroordeling deur twee predikante herroep word en hy beloof het om hom nie meer aan dergelike handelinge skuldig te maak nie. Ds. De Cock het na die provinsiale kerkbestuur van Groningen geappelleer, maar weens sy "verregaande onbeskoftheid" verswaar hulle op 1 April 1834 sy straf deur hom vir twee jaar sonder besoldiging uit sy amp te onthef. Hierdie optrede teen ds. Cock het opspraak gewek. Hy het aanhou preek en stel ’n aanprysende voorwoord op vir ’n pamflet, De Evangelische Gezangen getoetst, gewogen en te ligt bevonden deur Jacobus Klok, waarin hewige uitlatings gemaak word en die Evangeliese gesange onder meer uitgekryt word as "sirenenliederen, minnezangen van den booze, een te zamen geflanste Alcoran . . ." In 1835 het De Cock ook ’n beswaarskrif teen die gesange uitgegee: "De zoogenaamde Evangelische Gezangen, de oogappel der vervoerde en verleide menigte in de Synodale Hervormde Kerk, ja zelfs nog van sommige Godskinderen uit blindheid, en omdat zij dronken geworden zijn door den wijn harer hoererijen, nader nog getoetst, gewogen en te ligt bevonden, ja strijdig met alle onze formulieren van eenheid en Gods woord."

Weens die aanprysende voorwoord is hy opnuut voor die kerkbestuur gedaag en aangesien hy weier om sy uitlatings terug te trek, is hy op 29 Mei 1834 afgesit as predikant. Hierna beroep hy hom op die Sinode, wat sy vonnis op 16 Julie versag deur aan hom ses maande tyd tot nadenke toe te staan. Die spanning het nou ál meer toegeneem, veral toe die predikant van Doeveren-Genderen-en-Gansoijen, Hendrik Peter Scholte (wat later na die Verenigde State van Amerika sou verhuis en 'n kolonie te Pella in die deelstaat Iowa gevestig het), hom by ds. De Cock skaar en op 12 Oktober op ’n veld by Ulrum vanaf ’n boerewa vir ’n talryke menigte preek. Die volgende Sondag (19 Oktober) wou De Cock in die kerk in Ulrum preek, maar is hierin met krag verhinder. Die predikant wat veronderstel was om dié dag die preekdiens waar te neem, kon weens ’n geweldige toeloop nie die kansel bereik nie. Hierop het ds. De Cock op ’n kerkbank geklim en aan die vergaderde menigte ’n akte van afskeiding voorgelees wat deur 53 Ulrummers, onder wie die hele kerkraad, onderteken is. Hiervan is afskrifte aan sy majesteit die koning, die minister van erediens en aan verskillende kerkbesture gestuur. Vervolgens het ds. De Cock in sekere wonings en boereskure sy leerredes gehou wat steeds getuig het van dieselfde heftigheid en bitterheid. Toe hy ná die ses maande lange uitstel nog nie van sy standpunte wou afsien nie, is hy op 20 Januarie 1835 formeel as predikant afgesit. By die aankondiging van sy vonnis het die kerk dit duidelik gemaak dat ds. De Cock nie weens sy gevoelens nie, maar weens sy gedrag afgesit is.

Ná die gebeure van 19 Oktober 1834 het ’n kompanie van 104 man van die 10de afdeling van die infanterie Ulrum op 25 Oktober binnegetrek en op die dorp gebly waar die arm Afgeskeidenes gedwing is om hulle te voed terwyl hulle die mense se huise beset het. Twaalf soldate is in ds. De Cock se huis gestasioneer en hy is onder huisarres geplaas sodat hy nie weer die openbare rus in die kerk kon versteur nie. Die volle kontingent soldate het tot Januarie 1835 in Ulrum gebly en daarna het die helfte agtergebly tot op 7 Julie 1835.

Die Nederlandse regering het as teenmaatreël teen die Afskeiding 'n ou Franse wet uit die tyd van Napoleon heringestel wat enige byeenkoms van meer as 20 mense verbied het. Dit het dit byna onmoontlik gemaak vir die Afgeskeidenes om eredienste te hou. As hulle die wet oortree het, is hulle reuse-boetes opgelê. En as hulle dit nie kon betaal nie, is hul karige besittings per openbare veiling verkoop en die opbrengs aan die staat oorhandig. As selfs dié maatreël nie voldoende was om die skuld te delg, is hulle tronkstraf opgelê. Dis hoe dit gebeur het dat ds. De Cock drie maande in die gevangenis moes deurbring. Eers tydens die bewind van koning Willem II in 1841 is dié wet opnuut opgehef en die godsdiensvervolging gestaak.

Weens ongeoorloofde godsdiensoefeninge is ds. De Cock deur die regbank in Appingadam ’n vonnis van 150 gulde en drie maande gevangenisstraf opgelê. Ds. Scholte, wat voor dieselfde regbank aangekla is weens sy prediking in die veld, is vrygespreek, ook deur die geregshof in Groningen, waarheen Appingadam geappelleer het. Intussen het klein groepe mense die voorbeeld van Ulrum begin volg en afgeskei van die Hervormde Kerk.

Ná die Afskeiding en oorlye

Ds. De Cock se graf in die Zuider-begraafplaas, Groningen.

Later verlaat ds. De Cock Urlum, gaan na Smilde en eindelik in 1837 na Groningen as predikant van die Afgeskeidenes, terwyl hy oral heen reis om nuwe gemeentes te stig. Die owerheid het sy optrede met sy krygsmag probeer keer, maar die geweld het die saak van die Afskeiding in werklikheid meer bevorder as gestuit. Intussen het van die lidmate van die Christelike Afgeskeie kerk wat so geweldig van owerheidsweë vervolg is besluit om na Noord-Amerika te verhuis.

Ná ds. De Cock se dood op 14 November 1842 het ds. H.J. de Wind, Afgeskeie leraar Leens, ’n lykrede oor hom uitgespreek na aanleiding van Hebreërs 13:7 (Statebybel): "Gedenkt uwer voorgangeren, die u het Woord Gods gesproken hebben; en volgt hun geloof na, aanschouwende de uitkomst hunner wandeling."

Ds. De Cock is op 11 Februarie 1824 getroud met Frouwe Helenius Venema (1803–1889), wat ná sy afsterwe getroud is met die Afgeskeie predikant in Uithuistermeded, ds. Harm Geerts Poelman. Ds. De Cock het vyf kinders nagelaat (twee is voor hom oorlede), van die oudste seun, Helenius de Cock (1824–1895), in sy vader se voetstappe gevolg het. Hy was 'n vriend van ds. Dirk Postma, onder wie se leiding die Afskeiding in Suid-Afrika plaasgevind het. Van Helenius de Cock se 14 kinders het agt volwassenheid bereik en van dié agt het drie na Suid-Afrika geëmigreer, onder wie Jantina Böeseken, die moeder van die geskiedskrywer dr. A.J. Böeseken.