Louwrens du Plessis

Louwrens Marthinus du Plessis (noemnaam Louw, distrik Colesberg, Kaapkolonie, 1837 – Chee, Angola, ná 1888) was leier van ’n groep Dorslandtrekkers.

Dorslandtrekkers se roete.

Herkoms en jeug

Du Plessis was die enigste seun van Jan Harm du Plessis van die plaas Klipvoor aan die Apiesrivier en sy vrou, Heilje Leviense Etresia van Wyk. Hy trek op driejarige ouderdom saam met sy ouers noordwaarts van Colesberg af. Blykbaar is niks anders oor sy jeugjare bekend nie.

Trekleier na Angola

Du Plessis het as trekleier van 'n groep van sewe families uit die distrikte Pretoria en Rustenburg opgetree wat die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) op 28 Mei 1875 verlaat en hul by 'n ander groep aangesluit het wat met agt waens by die Krokodilrivier gestaan het. Du Plessis is as kommandant gekies en het van die opperhoof Kgama verlof gekry om deur sy gebied in die teenswoordige Botswana te trek. Die groep het in Desember 1875 noordwaarts getrek, maar moes weens ’n watertekort na die Krokodilrivier terugkeer.

Gedurende die somer het 'n groep onder D.J. Erasmus en nog een onder Jan C. Greyling hulle by hom aangesluit. Hier het die trekkers besluit om verder te trek met Greyling as kommandant en Plessis as veldkornet. Toe Greyling nie verlof van Kgama kon kry vir 'n trek deur sy gebied nie en deur sy bruuske optrede in onguns raak, het Du Plessis hom as kommandant vervang. Hy het eweneens daarin misluk om toestemming van Kgama en die opperhoof Seghele vir 'n tog deur hul gebiede te verkry, maar deur die tussenkoms van die goedgesinde Skotse sendeling J.D. Hepburn wat die trekkers ontmoet het, het Kgama hulle in April 1877 toegelaat om met 'n ompad langs die noordelike grens van sy gebied verder te reis.

Tevergeefs het Du Plessis probeer om samewerking van Greyling te verkry toe hy beplan om die trekkers in klein groepe deur die Dorsland te stuur. Greyling en sy mense het verder getrek, en Du Plessis en syne het hom ’n dag gevolg. Weergalose rampspoed het die trekkers agtervolg op hul tog wat langs die Malapsierivier oor Klouki, Inkuane, Hakdoornvlei, Tlakane, langs die Ngamimeer tot by Sibbetonsdrif gegaan het. Daar is hulp van kommandant G.A.J. Alberts en sy groep by Rietfontein ingeroep. Net Du Plessis en sy aanhangers het die uitnodiging aanvaar om na Rietfontein te trek.

Daar het hulle tot verhaal gekom, en daarna het hulle verder noordwaarts getrek om hul aan te sluit by die ander trekkers. Die hele trek is reorganiseer en J.F. Botha as hoofkommandant gekies. Du Plessis was sy leier in elke opsig behulpsaam, het in die komitee gedien wat nuwe trekregulasies opgestel het, en was lid van die afvaardiging wat met die Portugese owerheid in Angola onderhandel het.

Terugtrek na Suidwes-Afrika

Toe die nuwe land nie aan die verwagtings van die trekkers beantwoord nie en sommige oorweeg het om dit te verlaat, het Plessis in 1884 besluit om na die ZAR terug te keer. Aan die einde van die jaar het almal wat wou terugtrek aan die oorkant van die Kunenerivier bymekaargekom, waar Du Plessis as voorman aangewys het. Hulle het op 8 Desember 1884 in die pad geval. Weens die oorvloedige reëns het die trek maar stadig gevorder in 'n suidoostelike rigting op die stat van Nombati af. Die Kaptein was die trek goedgesind en wou ook graag met die trekkers kennis maak, wat dan ook gebeur het. Einde Desember 1884 het die trek verder gegaan in 'n suidoostelike rigting deur die gebied van die Ovambo-nasie. Op Ondongua, die stat van Kambonde, waar ook 'n Finse sendingstasie was, het die trek ’n nag oorgestaan en die volgende dag het Du Plessis as voorman die mense byeengeroep om die aanbod van W.W. Jordan te oorweeg. Jordan het by Nombati se stat by die trek gekom en later vooruitgegaan. Sy aanbod was dat die trek deur Damaraland moes gaan na Rehoboth op die suidelike grens tussen Namaland en Damaraland, waar hy ’n stuk grond van die Khoi gekoop het. Daar sou die trek 12 maande kon staan, maar as hulle sou verkies, kon hulle daar bly woon.

Nadat Du Plessis die saak gestel het, is die vraag aan hom gestel of hulle dan in 1885 sou verder trek na Rietfontein of gebruik maak van die aanbod. Die resultaat van die bespreking was dat die saak later weer in oorweging geneem sou word om dan tot 'n beslissing te kom. Hier het wel 'n voorval voorgekom met die inboorlinge, maar nie met nadelige gevolge vir die trek nie. Toe Jordan se aanbod weer bespreek moes word, was hy self teenwoordig, maar die trekmense was verdeeld: Sommige wou die aanbod aanvaar, maar ander wou deurgaan Transvaal toe. Pieter Botha, wat vooruitgestuur is om by die Damara-kaptein verlof te kry om deur te trek, het intussen teruggekeer met die boodskap dat hulle deur sy land kon trek, maar dan moes Jordan nie een van hulle wees nie, want as dit die geval was, sou hy hulle as vyande beskou.

Daar sou egter 'n ingrypende verandering intree in die plan, want weens die optrede van hoofman Swartbooi en sy makkers is die koop van die Rehoboth-grond deur die Khoi tot niet gemaak. Daarop is Jordan terug na Ondangua, waar hy van Kambonde 'n stuk grond in die Grootfontein-gebied gekoop het; die grond sou later aangedui word as die Republiek van Upingtonia. Die kooptransaksie is in teenwoordigheid van die Finse sendelinge deurgevoert. Toe Jordan terugkeer van Ondangua af, het hy sy aanbod gewysig vir sover hy nou die grond by Grootfontein as woongebied vir die trekkers aangebied het in die plek van die Rehoboth-gebied. Hy het die koopbriewe getoon. Ook oor hierdie aanbod was daar ernstige verskil en veral Pieter Botha het sterk aangedring op die terugkeer na Transvaal, maar die meeste was ten gunste daarvan.

Daarom het die trek voortgegaan na Namutoni, en daar het die groep op 20 Mei 1885 geskei. 'n Gedeelte, onder wie Du Plessis, R. Holsthuizen, B. Bouwer, G.D. Prinsloo en andere het na Grootfontein vertrek, en die ander het by Namutoni gebly. Die deel wat na Grootfontein getrek het, het daar begin met die organisasie van 'n staat. Die naam sou wees die Republiek van Upingtonia. Toe aan Jordan gevra is waarom dit die naam moes wees, het hy gesê dat dit ter ere van sir Thomas Upington, die eerste minister van die Kaapkolonie was, wat die Boere goedgesind was. 'n Ooreenkoms is tussen Jordan en die trekkers opgestel en diegene wat dit onderteken het, sou dan geregtig wees op grond in die gebied. Intussen is die staat Upingtonia georganiseer, die nodige ampsdraers is aangewys en die gronde is toegeken aan die verskillende persone. Maar 'n rustige vestiging sou dit nie wees nie aangesien Kamaherero, kaptein van die Herero-nasie, die reg van Kambonde om die grond te verkoop, betwis het.

Tog het Jordan hom nie laat afskrik deur die moontlike teenstand nie. 'n Openbare vergadering is byeengeroep in die laer te Otjovandi Tongue, waar die republiek formeel gestig sou word. By dié geleentheid het Jordan aan die woord gekom •n gesê: "Die geleentheid is geskiedkundig, want ná al die baie jare van swerf, staan die versameldes vandag hier by die formele konstituering van 'n eie staat. Dit was tog altyd die ideaal, al die jare. Om hierdie rede het die trek byna 10 jaar gelede daar by die Krokodilrivier begin. Daar is eers gehoop dat daar noord van die Kunene op 'n Angoolse hoogland die ideale staat gevind sou word. Miskien moet ek my eie aandeel aan daardie dwaling vandag erken. Wat sal dit baat om daarop in te gaan? Die Kaoko was nie die einde nie. Ook nie Humpata, ook nie Bihê wat dié wat agtergebly het, al gaan verken het nie! Miskien is dit goed dat ek gebruik maak van die geleentheid, sê ek, om almal hier vanoggend (die "almal" is beklemtoon) te herinner aan die bepalings van die grondwet van die Republiek Upingtonia, soos voorlopig deur almal in die laer op Otjovandi Tongue aanvaar . . ."

In dié trant het hy gepraat en eindelik ook nog in herinnering geroep wat Exel Eriksson gedoen het om die hulpaksie vir die trekkers in Suid-Afrika tot stand te laat kom. Die formele stigting van die staat het ook meegebring dat 'n aantal artikels as Grondwet opgestel en later goedgekeur sou word. Intussen is die nodige ampte ingestel en soos volg: D. Prinsloo, voorsitter, Du Plessis as landdros en D. Black as landdrosklerk. Dit alles het gebeur sodat die Republiek van Upingtonia inderdaad 'n werklikheid geword het.

Maar die spanning in die geledere van die trekkers het nie verminder nie, want die optrede van Jordan is baie ernstig afgekeur deur sy eertydse vriend Pieter Botha en dit sou ook aan Kamaherero die geleentheid bied om sy protes teen die besetting van die gebied baie sterker na vore te bring. Hy het naamlik 'n sekere R. Lewis as sy sogenaamde regsadviseur aangewys en vanuit Omaruru sy verteenwoordigers gestuur om Jordan se optrede openlik te bekamp en wel op grond van die bewering dat die grond wat Kambonde, die Ovambo-kaptein, verkoop het, aan Damaraland behoort. Die jaar 1885 sou dus 'n jaar van ernstige stryd word.

Jordan het 'n afskrif van 'n brief ontvang waarin Kambonde aan Kamaherero geskryf het dat hy ontken dat hy die grond aan Jordan verkoop het. As gevolg hiervan is Jordan na Kambonde te Ondangua om oor die inhoud van die brief te praat. Nog voordat hy by Kambonde se stat aangekom het, is hy op verraderlike wyse deur Nehale, die broer van Kambonde, doodgeskiet. Dit sou die genadeslag vir die Republiek van Upingtonia word, want nog voor hierdie tragiese verwikkelinge het die plan reeds by sommige van die mense begin posvat om maar terug te keer na Humpata. Pieter Botha en sy gevolg wou in elk geval nie daar bly nie en hulle het teruggetrek na Transvaal.

Op 10 Januarie 1887 het Du Plessis en Ignatius Labuscagne met hulle mense vanaf Grootfontein na Damaraland vertrek. Te Okojova het hulle vanaf Februarie tot 28 Mei 1888 vertoef. Hier is ook met algemene instemming besluit om na Humpata terug te keer omdat berig ontvang is dat Humpata se gemeente sy eie leraar sou ontvang en omdat die gedurige twiste tussen die Damaras en die Hottentotte die land te onveilig gemaak het. Die terugtog sou begin, wel nie 'n groot trek nie: daar was maar 10 weerbare manne.

Einde Augustus 1888 was die trek by die ou drif in die Kunene waar die groot trek in 1880 deurgegaan het. Hulle kon by die drif nie deurkom nie, maar 'n Vambo het hulle 'n ander en beter drif gewys, waar hulle die Kunene kon deurkom. Die drif was ongeveer 200 tree breed en daar kon hulle die waens een-een deurkry. Einde September 1888, nadat hulle op hul pad gedurig deur vyandiggesinde swarte mense agtervolg en uitgetart is, was hulle terug op Humpata, waar hulle met vreugde en hartlikheid verwelkom is. Van die plan van die Pretoria-kommissie onder leiding van ds. Maarten Pelser om al die mense vanaf Humpata terug te bring na Transvaal, het dus nie veel tereggekom nie, want afgesien van 'n paar groepies wat tog die terugtog aanvaar het, het die groter groep maar eenvoudig nog in Angola gebly.

In Humpata het Du Plessis as jagter en transportryer 'n heenkome gevind.

Waardering

Volgens G.P.J. Trümpelmann in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, kan Du Plessis beskou word as prototipe van die rondswerwende trekboere wat met die grootste ontberinge op onbegane weë woeste streke verken het terwyl hulle op soek was na 'n land waar hulle gelukkiger sou wees as voorheen. Terwyl hulle met volharding ’n hersenskim nagejaag het, het hulle nietemin as verkenners 'n roeping vervul en dikwels voorlopers geword van latere kolonisasie van die gebiede waardeur hulle getrek het.

Trümpelmann skryf kenmerkende eienskappe van Du Plessis was die onbedagsaamheid waarmee hy sy mense die Dorsland ingelei het en sy gebrek aan doelgerigtheid, hoewel hy ook taaie volharding en uithouvermoë getoon het. "Hy was onselfstandig wanneer hy gewigtige besluite moes neem en het eers na ander geluister, maar het daarteenoor kragdadig opgetree teen vyandige inboorlinge, en was onbaatsugtig en hulpvaardig in 'n noodtoestand. Sy gehegtheid aan sy taal, voorvaderlike godsdiens en tradisie was opvallend. Fisiek was hy 'n man van rysige gestalte met blou oë, 'n byna kaal kop en 'n digte bos baard. Hy het gewoonlik op 'n stadige toon gepraat."

Du Plessis was getroud met Gertruida Steenkamp uit die distrik Bethal (nou in Mpumalanga).

Bronne

• (af) Jooste, prof. dr. J.P. 1974. Gedenkboek van die Dorslandtrek. Potchefstroom: Potchefstroom Herald.
• (af) Trümpelmann, dr. G.P.J. in Beyers, C.J. (hoofred.). 1981. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel IV. Durban: Butterworth & Kie (Edms) Bpk.