Gereformeerde kerk Humpata
Die Gereformeerde kerk Humpata was die Gereformeerde Kerk se oudste gemeente in die destydse Portugees-Wes-Afrika (Angola) wat gestig is nadat lede van die Dorslandtrek, wat oorspronklik meestal uit Gereformeerdes bestaan het, hulle in die suidweste van die kolonie gaan vestig het. Dié wat nie tot die Gereformeerde Kerk behoort het nie, het hulle weldra by dié kerkverband aangesluit.
Die gemeente Humpata is op 20 Desember 1881 gestig, maar in 1928 ontbind nadat die Uniale regering 350 van die net meer as 400 gesinne na Suidwes-Afrika gerepatrieer het ingevolge ’n skema wat £500 000 gekos het. Die meeste het hulle in die noorde van die gebied gevestig waar die Gereformeerde kerk Gobabis in 1930 as eerste Gereformeerde gemeente in Suidwes gestig is; Outjo en Aranos (tot 1938 bekend as Gibeon en tot 1959 as Omrah) het in dieselfde jaar aan die beurt gekom.
Ná 1928 het net sowat 400 Afrikaners in Angola agtergebly. Vanaf 1958 is die meeste na Suidwes- en Suid-Afrika gerepatrieer sodat net enkeles in Angola agtergebly het. Met die uitbreek van die Burgeroorlog in 1975 het die laaste Afrikaners uit Angola gevlug.[1] Dit was die einde van die Angola-Boere se verbintenis met dié Wes-Afrikaland.
Die Dorslandtrek
wysig
Omstreeks 1874/’75 het op staatkundige gebied in die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) ’n beroering gekom met die trekbewegings wat altyd meer en meer aandag begin geniet het. Die redes vir hierdie trekbewegings is moeilik om vas te stel, aangesien geen leidende figuur of instelling ’n manifes uitgereik het nie. Dit blyk die meeste trekkers het gekom uit die distrikte Rustenburg en Pretoria. Verskillende redes is genoem, byvoorbeeld die ongodsdienstigheid van die owerheid; die algehele vrymaking van die gekleurdes en ander onbestaanbare wette.
Ds. Dirk Postma jr. gee die redes as volg weer in sy boek De trekboeren te St. Januario, Humpata, wat in 1896 verskyn het: “’n Mens sou kon vra wat hierdie burgers van die Zuid-Afrikaansche Republiek gedring het om noordwaarts te trek. En seker is dit belangrik om na die redes van die trek ondersoek in te stel en daarop ag te gee. Stellig dink ek dat die ou bekende trekgees – treklus – van die Afrikaner daarmee te doen gehad het; tog is daar nog baie ander redes op te noem. Veroorloof my om dit te doen in die woorde van ds. S.J. du Toit van die Paarl. In April van hierdie jaar het ek hom op ’n terugreis van Pretoria af op die trein ontmoet, en onder meer het ons oor die trekboere gepraat.
“Terwyl ek geweet het dat ds. Du Toit destyds ’n reis deur die ZA Republiek gemaak het, het ek hom later geskrywe en gevra om sy opinie insake die redes wat aanleiding gegee het tot die trek, vir my op skrif te stel; en met sy verlof en my hartlike dank daarvoor laat ek dit nou hier volg soos hy dit gestel het: ‘Wat die trekboere na Humpata aangaan, het ek juis voor die uittog begin het, as proponent Transvaal deurreis en met baie van die persone gepraat; en sover ek my herinner, was die hoofredes deur hulle toe genoem, die onchristelike bestuur van wyle die arme oudpresident Burgers, wat toe op so ’n toppunt van glorie gestaan het, dat hulle gewanhoop het of hulle hom ooit sou kon ontsetel. Ek het van die mense letterlik hoor sê: “Die antichris is nou in die land, dus moet ons maar daaruit trek.” Ek het hulle met weemoed hoor vertel hoedat die president opsetlik, tot ’n grief vir die gelowiges, op Sondae dorpe en stede besoek het onder luidrugtige demonstrasies van sy geesgenote; hoe hy vrymesselaarslosies en danssale help stig het en daarin as voorman opgetree het, ens.”
“‘Maar my eie oortuiging is: dat God ’n besonderse doel gehad het met die rampspoedige trek. Immers, juis kort voor die anneksasie het die treurige berigte gekom van die lyde van die trekkers. As dit nie gebeur het nie, dan sou ’n tien of twintig maal grotere trek die land uitgegaan het, moontlik onder aanvoering van manne soos president Kruger en generaal Joubert! En dan: 1 sou die ellende en die verlies van ons jong nasionaliteit des te groter gewees het, en 2 dan sou die wat agtergebly het, te swak en ontmoedig gewees het om hulle te ontworstel aan die juk wat hulle opgelê was, want tot aan die anneksasie was die behoud van ons swak en jeugdige nasionaliteit steeds gewees om te wyk en pad te gee vir die stroom van Britse oorheersing. Maar daar het die terugslag begin wat nog voortgaan en die golf terug sal dring tot by die see vanwaar dit gekom het. Uit daardie kwaad wat die arme ongelukkiges oorkom het, het God dus ’n heerlike goed laat verrys, soos so dikwels in die geskiedenis van die kerk en selfs van die wêreld gebeur het’.”
Met hierdie opvatting van ds. Du Toit stem ds. Postma heelhartig saam. Ongelukkig het ds. Du Toit nie gesê waarop sy bewering van die groter trek onder Kruger en Joubert berus het nie, maar in ’n brief van Paul Kruger gedateer 13 Maart 1874 en wat in De Maandbode verskyn het, het hy hom soos volg uitgelaat oor die trek: Hy keur die trekbeweging ten sterkste af en sy argument: God sal nie meetrek nie omdat deur die trek die Kerk verswak word en die Teologiese Skool op Burgersdorp benadeel word. Die trek as sodanig was ’n politiek burgerlike aangeleentheid, soos blyk uit die volgende sin uit prof. G.B.A. Gerdener se Boustowwe vir die geskiedenis van die Nederduits-Gereformeerde Kerk in die Transgariep (1930) : “Swaar het dit vir ons geval om ons Kerk te verlaat maar nie die land nie.”
Aankoms in Angola
wysigDie trekkers was vir die grootste gedeelte lidmate van die Gereformeerde Kerk. Die mense het nie as een verenigde groep trekkers die land verlaat nie. Die eerste groep, meesal bekend as die Van der Merwe-trek, was reeds ’n geruime tyd weg toe die tweede onder Louw du Plessis die land verlaat. Die tweede groep het die Kalahari in April 1877 aangedurf en in ’n stadium bestaan uit 480 blankes en ’n aantal bediendes met 128 waens en 1 958 trekosse, maar uiteindelik ongeveer 700 persone getel. Van die begin was daar onderlinge tweespalt. Later het hierdie twee aparte groepe tog ’n eenheid gevorm om so as ’n verenigde trek verder deur te sukkel, maar die trek was heeltemal groot vir die roete waarop water uiters skaars was. Op plekke moes die water lepelsgewys uitgedeel word of modder deur handdoeke en hemde gedruk word vir vogtigheid. Die ontberinge wat die mense deurgemaak het en wat in die bestek van vyf jaar amper die helfte van die trekkers, wit en bruin, se lewe geëis het, was byna onbeskryflik. Die dodetal onder mense in die eerste twee maande, was reeds 37. Die meeste van die vee het ook langs pad gevrek. ’n Derde, kleiner trek het die Kalahari veilig deurgedring. Die eerste oorgeblewenes het, nadat hulle op Rietfontein in Suidwes-Afrika aangekom het, eers geruime tyd daar vertoef. Nadat nog trekkers hulle by hulle aangesluit het, het hulle in die Kaokoveld gaan vestig en 18 maande daar gebly.
In Desember 1880 het die trekkers in Portugees-Wes-Afrika aangekom, nadat hulle die voorafgaande vyf jaar groot verliese aan besittings gely het. In die nuwe land het hulle in Humpata gaan woon as ’n groep nedersetters onder die Portugese regering. In Desember 1880 het die goewerneur-generaal van Angola aan die goewerment berig gestuur dat daar ’n groep trekboere by die Kunenerivier aangekom het en deurgetrek het tot by Humbe, waar hulle ’n tydjie sal vertoef voor hulle na Huila sal gaan, asook dat hulle van voorneme is om in die Portugese gebied grond aan te vra om te dien vir landbou en veeteelt en hulle dan so te vestig onder die weldadige beskerming van die Portugese vlag en verder mee te help om die Portugese Ryk te verstewig en deel te neem aan die beskawing en opheffing van die “naturelle”.
Hierdie boere sou dan ’n soort trekkende kolonie uitmaak wat na die ontberinge in die binnelande van Afrika nou hier rustig onder beskerming van die Portugese vlag wou woon, terwyl hulle die politieke en administratiewe Grondwet wat die nasie aan hulle voorgeskryf het, sou eerbiedig, tevrede met die voorregte wat die land aan sy onderdane gegun en verseker het. So sou hulle die vrugbare velde van Humpata, met ’n uitnemende klimaat en oorvloed van standhoudende water, gaan bewoon. Die genoemde Kolonie het bestaan uit 270 blankes en 50 swart arbeiders. Op daardie tydstip het almal saam 64 huise, 52 waens, 8 perde, 523 trekosse, 511 beeste, 71 skape en 79 bokke besit. Dit was al wat oor was van die 800 siele wat sewe jaar tevore uit Transvaal vertrek het en daardie hele tyd in die binnelande van Afrika rondgeswerwe het.
Ooreenkoms met Portugese owerheid
wysigOngetwyfeld is die nodige onderhandelinge gevoer met die Portugese amptenare, en nadat die Boere gevra het om in die velde van Huila en Humpata te mag woon, is die volgende ooreenkoms aangegaan tussen die twee partye:
- Die Goewerment sal aan elke gesin ’n stuk grond toeken groot 200 ha op die plek wat elkeen self as sy eie (stuk grond) sou uitkies ooreenkomstig die bepalinge van 21 Augustus 1856, 4 Desember 1861 en 10 Oktober 1865, wat sulke skenkinge gereël het.
- As die skenking verkry is, belowe die Boere om hulle aan die Portugese wette te onderwerp, hoewel hulle hulle nog as vreemdelinge beskou het.
- Die vrye uitoefening van hulle godsdiens is toegestaan ooreenkomstig artikels 6, 145 en 4 van die konstitusionele wette van die land.
- Hulle sou gedurende die eerste 10 jaar volgens die Wet van 4 Desember 1861 geen belastings betaal nie.
- Hulle sou die reg hê om diensbares onder kontrak aan te hou volgens die Wet van 29 April 1875; diensbares in hulle diens sou egter onder toesig staan van die Goewermentsamptenare.
- Hulle sou die reg van verdediging hê ingeval hulle aangeval sou word deur naturelle, maar reg om ’n aanvallende oorlog te begin, sal hulle nie hê nie, en in elke geval sal hulle hulle tot die Goewerment kan wend. En in geval van voorkomende diefstalle, moord of andersins sal die Goewermentsamptenaar tot hulp geroep word om daarin te handel volgens die oomblik en volgens reg. Gronde wat die naturelle bewerk, is hulle eiendom en kan nie aan die Koloniste gegee word nie en kan ook nie van die naturelle afgeneem word nie.
- Hulle belowe om hulle families te gaan haal en hopelik in Desember 1880 of Januarie 1881 te Huila sou aankom. Intussen sou pogings in die werk gestel word om ’n goeie vertaler te bekom.
- Op hierdie gronde sou die Goewerment hulle verwelkom, maar as hulle dit nie wou aanvaar nie, sou hulle nogtans as gewone vreemdelinge verwelkom word.
Die Goewerneur het eindelik ook nog onderneem dat hierdie onderhandelinge beskrywe sou word en dat dit onderteken sou word deur die aanwesige persone. Dit is so aanvaar, en die Portugese owerheid het J.F. Botha, wat onder die emigrante as kommandant bekend was, aangewys as ’n soort landdros of tussenpersoon tussen die Goewerment en die emigrante.
Die naam van die nuwe nedersetting sou wees Humpata St. Januario, ter ere van die destydse Portugese minister van kolonies. Op 28 Desember 1880 het die goewerneur van Mossamedes, kol. Sebastiao Nunes da Matta en sy mense en J.F. Botha en syne die nodige stukke onderteken, sodat die nuwe kolonie gestig kon word. Die voorwaardes van stigting het aangesluit by die bogenoemde, en in art. 5 daarvan is nog weer die vrye en onbelemmerde uitoefening van hulle godsdiens genoem.
Trekkers se kerklike posisie
wysig
Nog voor die eerste trek die grense van Transvaal oorgesteek het, is hulle besoek deur ds. L.J. du Plessis, destyds predikant te Rustenburg. By daardie geleentheid het hy vir hulle ’n afskeidsdiens waargeneem. Op 14 April 1875 het hulle hierdie kerkplek verlaat en na die noordwestekant van Suid-Afrika begin trek. Die tweede groep is ook, voor hulle die land verlaat het, besoek eers deur ds. Du Plessis en toe weer ds. Jan Lion Cachet, indertyd predikant van die gemeente Philipstown. Tydens die besoek van ds. Du Plessis is ’n paar ouderlinge en diakens verkies en in die ampte bevestig. Hier het ’n aantal persone wat lidmate was van die Hervormde Kerk, ook aangesluit by die Gereformeerde Kerk.
Die trekkers het ’n beroep op ds. Cachet uitgebring, met die gevolg dat hy nie lank daarna nie die trek besoek het. Hy kon op daardie tydstip nie sy gemeente verlaat nie en het dus vir die beroep bedank, maar sy belangstelling in die trekkers het gebly.
Die volgende jaar gedurende Mei het die Algemene Sinode van die Kerk op Reddersburg vergader, en daar sou die saak van die geestelike versorging van die trekkers deeglik in behandeling kom. Die Sinode het voor hom twee briewe gehad, geskryf deur trekkers self, asook ’n beskrywingspunt afkomstig van die kerkraad van Philipstown. Die een brief, onderteken deur ’n groepie trekkers, het net heil en seën aan die Sinode toegewens en gevra, “indien moontlik, trag tog soveel moontlik om in onse geestelike belange te voorsien”.
Die ander brief, onderteken deur R.F. Holsthuizen, oudouderling van die gemeente Pretoria, en J.A. Kruger en G.A. Alberts, afgetrede diakens van Pretoria, en verder die ander trekkers wat nie persoonlik onderteken het nie, was gedateer 12 April 1875, het baie meer inligting aan die Sinode verstrek. Dit het gelui: “Seer veel geagte en eerw. Sinode, ons maak u hiermee bekend dat ons die land, naamlik die Transvaalse Republiek, gaan verlaat om te emigreer na ’n afgeleë land; maar ons onttrek ons nie aan u eerwaarde Sinode en ons Kerkgemeenskap nie, ons hoop en wens is, as ons in die afgeleë land gevestig is, deur die hulp en bystand van die Here, dat die eerw. Sinode ons sal ondersteun in al ons kerklike behoeftes sodat die koninkryk van Jesus Christus verder uitgebrei mag word …”
Die inhoud van die beskrywingspunt het daarop neergekom dat die Sinode gevra word om kennis te neem van enkele lidmate van die Kerk wat na Ovamboland toe getrek het, en om pogings aan te wend om in die geestelike behoeftes van die mense te voorsien. Toe die Sinode hierdie stukke bespreek, was ds. Cachet nie teenwoordig nie, maar die voorsitter van Sinode, ds. L.J, du Plessis, het die doel van die beskrywingspunt toegelig, naamlik dat die Sinode die moontlikheid oorweeg om die trekkers as ’n gemeente te organiseer sodat daar ampsdraers onder hulle kon wees. Hierteen het egter ernstige besware gekom. Op versoek van die Sinode het die twee predikante van Transvaal, nl. ds. J.S.L. Venter en die voorsitter (Du Plessis), ook nog mededelinge gedoen in verband met die trekkers, waarvoor hulle bedank is. Na bespreking van die saak is besluit: “Daar sal van hierdie Sinode ’n vriendelike skrywe uitgaan na die lede met die raad om hulle altyd vir hulp te wend na die naaste Algemene Vergadering of tot die Algemene Korrespondent. Die Algemene Vergadering sal dan die verlangde hulp volgens sy vermoë verskaf. En die Algemene Korrespondent sal vir hulle hulp soek, hetsy partikulier of ook deur enige kerkbestuur van ons Kerk. Verder sal daar van hulle toestand gereeld rapport gedoen word aan die Algemene Korrespondent, wat dit op sy beurt weer bekend stel deur middel van De Maandbode.”
Die volgende Sinode, gehou op Burgersdorp in 1879, het weer aandag geskenk aan hierdie saak. Die Algemene Korrespondent het aan die Sinode berig dat hy ’n brief van ene P.J. van der Merwe ontvang het. Na aanleiding van hierdie rapport van die Algemene Korrespondent het die Sinode die saak van die emigrante in behandeling geneem. Ds. Cachet was toe ook teenwoordig, en hy kon een en ander meedeel wat die gedagtes van die mense was voor hulle getrek het, nl. dat hulle hul nog beskou het as ’n gemeente van die Gereformeerde Kerk. Hy het hulle dan ook as sodanig behandel. Hierdie inligting is deur die Sinode met groot genoeë verneem. Daarom is ook besluit om ds. Cachet se optrede goed te keur ook in sover hy die name van kinders wat by daardie geleentheid gedoop is, in die doopregister van Rustenburg ingeskrywe het.
Na breedvoerige bespreking is besluit: Die Sinode sal ’n kommissie afvaardig na die emigrante. En as Kommissie vir hierdie doel is aangewys: Di. L.J. du Plessis, J.S.L. Venter en J. Lion Cachet, met ds. M.P.A. Coetsee jr. as sekundus. Later het ds. Cachet aangekondig dat die Kommissie hom as praeses en skriba aangewys het, sodat alle korrespondensie in hierdie verband aan hom gerig moes word. Op hierdie Sinode is ook kennis geneem van ’n brief uit die Paarl, gedateer 8 Mei 1879, in verband met die trekmense. Nadat die Sinode met ingenomenheid kennis geneem het van die inhoud, is besluit om die brief te verwys na ds. Cachet. Met die benoeming van die Kommissie het die Sinode dus ’n verbindingskakel met die emigrante geskep, en van nou af sou elke Sinode te doen kry met die voorsiening in die geestelike behoeftes van die mense.
Kort ná die Sinode het daar berigte gekom van die trekkers en het ds. Cachet met behulp van die kommissie vir steun in die Paarl ’n poging aangewend om die trekkers te besoek, maar hy kon nie met hulle in aanraking kom nie.
Die gemeente Humpata gestig
wysig
Nadat die Kommissie sake mooi deurgekyk het, is besluit om di. L.J. du Plessis en M.P.A. Coetsee jr. as kommissie na die trekkers af te vaardig om hulle in die vreemde land te gaan besoek. In Junie 1881 het hulle vertrek maar kon geen reisgeleentheid vind na Moçâmedes, die hawestad van waar hulle met die mense in verbinding moes kom nie. Hulle sou dus geheel en al onverrigter sake moes teruggekeer het, maar het toe besluit om na Nederland te gaan en kennis te maak met die Moederkerk.
Nog dieselfde jaar het die kommissie toe weer besluit om ds. Cachet daarheen te stuur, en hy het daarin geslaag om hulle te bereik; en hoewel hyself toe nog nie by die Sinode was nie, het daar toe reeds ’n rapport van hom by die kommissie aangekom. Ds. Cachet het reeds in Kaapstad heelwat moeite ondervind om passasie te kry na Moçâmedes, maar het tog uiteindelik daarin geslaag om ’n boot te vind wat na die Kongo gevaar het, en daarmee is hy toe saam. Op 2 Desember 1881 was hy in Moçâmedes, maar daar was geen geleentheid om met die trekkers in verbinding te kom nie, sodat hy ’n tyd lank die gas was van die Portugese goewerneur van die streek, en mede deur sy bemoeiing kon hy daarin slaag om op 16 Desember te St. Januario, Humpata, aan te kom. Die ontvangs was onbeskryflik, en volgens oorlewering het trane van vreugde en dankbaarheid teenoor God het vryelik gevloei.
So spoedig moontlik is ’n gemeentebyeenkoms saamgeroep as ’n dank-en-biduur, en daarna is aandag geskenk aan die organisasie van die kerk. Hier was verskillende faktore wat meegewerk het om ’n grondige reorganisasie te bewerkstellig: a. ’n Gedeelte van die lidmate wat met die sogenaamde Van der Merwe-trek reeds weg was toe die groep trekkers by Krokodilrivier in ’n trekkende gemeente georganiseer is, het hulle nooit onder toesig van daardie kerkraad gestel nie. b. Talle kerkraadslede het teruggekeer, en ander is deur die dood weggeneem, sodat daar slegs enkele nog oorgebly het. Daarom is ooreengekom dat hulle die ampte sou neerlê sodat die gemeente geheel en al sonder ampsdraers sou wees. Onder hierdie ontredderde omstandighede is die sakramente nie bedien nie, maar die reorganisasie van sake is eers ter hand geneem en wel soos volg: (1) Op versoek van die predikant het alle persone wat vroeër in een of ander Protestantse Kerk ’n amp beklee het, vooraf saamgekom. Dit het gebeur, en op die samespreking is ooreengekom om ’n gemeentevergadering op te roep en ook die persone wat tot ander Protestantse Kerke behoort het, is daarheen uitgenooi. (2) Die gemeentevergadering is op 19 Desember gehou, en daar het almal wat tot die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika behoort het, verklaar dat hulle begeerte is om as ’n gemeente van die Gereformeerde Kerk beskou te word, en ek is gevra om dit tog te bepleit by die kommissie sodat dit by die betrokke kerklike vergaderings behandel kon word. Die lidmate van die Nederduitse Gereformeerde Kerk en van die Nederduitsch Hervormde Kerk wat teenwoordig was, het ook hulle begeerte uitgespreek om by die Gereformeerde Kerk aan te sluit.
Nadat die broeders ook hier aangekondig het dat hulle hul amp neerlê, het die predikant versoek dat almal wat tot die gemeente wou behoort, hulle naam by hom moes kom opgee en dat solank as daar nog nie ’n kerkraad is nie, die oudkerkraadslede ’n kommissie sou uitmaak om die predikant by te staan. By die opskryf van die name het dit geblyk dat die getal van die lidmate insluitende diegene wat nou eers by die gemeente aangesluit het, op 108 gestaan het. Daar was egter nog ’n paar lidmate afwesig. Ds. Cachet voeg hier die tekenende woorde in: “Uit hierdie lidmate getal kan opgemaak word hoe die ellende van die trek die gemeente geteister het.”
Op 20 Desember is die gemeente weer saamgeroep, en na die aanroeping van die Naam van die Here is kerkraadslede gekies. Vier ouderlinge en vier diakens is gekies, en onder die besondere omstandighede is van die gewone kerklike reël afgewyk en die verkose broeders is so spoedig moontlik bevestig. Ds. Cachet was beswaard om die Sakramente te bedien voor daar eers ’n Censura morum-vergadering gehou is. In die buitengewone diens is die broeders in die ampte bevestig, en op 21 Desember is die eerste kerkraadsvergadering gehou. Daarna het die verrigtinge normaal verloop.
By die eerste bediening van die doop is 46 kinders aangemeld vir hierdie Sakrament. Daarby merk ds. Cachet op: “As in aanmerking geneem word dat geen enkele kind tydens die trek gedoop is nie, dan kan maklik opgemaak word hoeveel kindergrafte in die woestyn (die Kalahari) gegrawe is.” Cachet sluit dan sy rapport af met wat hy noem algemene aanmerkinge: Wat die tydelike toestand van die emigrante betref, is dit nie gunstig nie, aangesien die mense baie verarm is; hulle besittinge is maar min en gedurende ’n groot droogte wat geheers het, kon hulle weens onbekendheid met die veld nie trek nie. Daar heers egter nie gebrek aan voedsel nie; vleis is skaars en brood is nie oorvloedig nie, maar tuingroente is daar in oorvloed; die grootste gebrek is aan kleding en geld, aangesien die trekkers sedert ses jaar geen uitkoms gehad het nie. Oor die verhouding tussen die emigrante en die Portugese goewerment durf hy offisieel niks sê nie, aangesien hy met sekerheid dit nie kon verneem nie.
Wat hy egter met sekerheid durf sê, is dat die emigrante nie vry is nie. Wat die geestelike betref, merk hy die volgende op: Dit is die ernstige begeerte van die broeders om ’n gemeente van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika te wees en in volle gemeen-kap daarmee te bly. Hy het dit op hom geneem om die saak by die Kommissie te behartig. Dit is van die grootste belang dat daar so spoedig moontlik in die geestelike belange van die gemeente voorsien sal word deur vir ’n aantal jare geldelike ondersteuning te bied vir die verkryging en onderhouding van ’n eie herder en leraar. In ’n gemeentevergadering op St. Januario gehou, het dit geblyk dat die gemeente self nie ’n leraar sal kan beroep nie en is daar besluit om by die kommissie om hulp aan te klop. Hy beveel ook met groot vrymoedigheid by die kommissie aan om die steun te gee.
Wat die onderwys betref, daarop het hy met noulettendheid ingegaan en gevind dat baie verwaarloos is deur die trek. Op die voorstel van die kerkraad is daar ’n skoolkommissie benoem en sal gepoog word om op die dorp ’n skool te begin, in die verwagting dat ’n geskikte onderwyser gevind sal word. Daar bestaan wel ’n moontlikheid dat ’n Portugese skool in die nabyheid gestig sal word, waar die kinders gratis onderwys sou kan ontvang, maar die mening is dat sodoende die nasionale karakter en die godsdiens van die vaders verwaarloos sal raak; daarom verkies hulle ’n eie skool. Ook hierdie saak beveel hy ernstig by die kommissie aan. Hy spreek verder die oortuiging uit dat as die emigrante daar Protestants en Gereformeerd wil bly, dan moet hulle, na die mens gespreek, nie verlaat word nie. Die toestand waarin hulle verkeer, is, geestelik gespreek, baie gevaarlik.
Ds. Cachet het op 26 Februarie 1882 veilig in Kaapstad teruggekeer. Met hierdie inligting voor hom kon die Sinode ernstige aandag skenk aan die saak van die emigrante. Die eerste punt wat die Sinode oorweeg het, was of hy die reiskoste van die twee broeders wat nie die trekkers kon bereik nie, sou betaal. Die broeders self het geen reiskoste gevra nie, maar na bespreking is besluit dat hoewel die Sinode dit edelmoedig vind dat hulle geen reiskoste gevra het nie, die Sinode tog wens om daarvoor by te dra, en is verder besluit dat elke lid van die Sinode by sy tuiskoms vrywillige gifte daarvoor moes insamel. Verder het die Sinode die broeders bedank omdat hulle die Moederkerk in Nederland besoek het. In hierdie verband met die groot saak wat behartig moes word, is besluit om, soos versoek deur die kommissie self, ’n nuwe kommissie te kies, wat uit drie leraars en drie ouderlinge sou bestaan, en ten einde koste te bespaar en spoedige optrede te verseker word die ses broeders alleen uit die Kaapkolonie gekies.
Eindelik het die Sinode ook nog die versoek van die gemeente behandel, naamlik “die kommissie word ernstig versoek om ons te help om gedurende enkele jare ’n predikant in ons midde te verkry”. Hierdie versoek is deur ds. Cachet in sy rapport sterk gesteun. Na bespreking is besluit: Die Sinode het uit die skrywe en die rapport van die kommissie verneem dat die gemeente opnuut as ’n Gereformeerde gemeente georganiseer is deur ons afgevaardigde, ds. J. Lion Cachet, en keur nou die optrede goed en verbly hom daaroor dat hulle nog met ons Kerk in die nouste verband wens te bly en deur die Kerk ook gehelp wil word, wat die Sinode met genoeë verneem en verklaar na sy beste vermoë altyd te hulp te wil kom. Hoe die hulp verleen sou word, is aan die bogenoemde kommissie opgedra, met die reg om vrye bydraes in te samel en te trag om ’n leraar daarvoor te kies, al was dit ook uit ons Kerk in Nederland. ’n Brief sou ook namens die Sinode aan ds. Cachet geskrywe word, waarin die besondere dank van die Kerk vir sy groot werk uitgedruk sou word.
Ongeslaagde besoek deur di. Du Plessis en Venter
wysig
Nie alle pogings om die trekboere te besoek, het geslaag nie. Vroeg in 1881 moes die kerkraad van die Gereformeerde kerk Colesberg aandag skenk aan 'n brief van die kommissie wat die geestelike belange van die Trekboere na Humpata moes behartig, waarin bekendgestel was dat gemelde kommissie besluit het om di. L.J. du Plessis en M.P.A. Coetzee jr. van Steynsburg af te vaardig na Angola om die trekkers hier te kom besoek. Waarom juis hierdie twee broeders afgevaardig was, is nie bekend nie, maar die keuse van ds. Du Plessis kon moontlik voortgespruit het daaruit dat hy vroeër as predikant van Rustenburg die trekkers geken het en hulle ook besoek het voor hulle die wildernis ingetrek het.
Die kerkraad van Colesberg sou hierdie benoeming moes bekragtig want die kommissie het verder gevra dat ds. Du Plessis tydens sy afwesigheid sy traktement moes behou. Voor die kerkraad hieroor besluit het, het ds. Du Plessis die vergadering meegedeel dat hy nog nie besluit het of hy daarheen sal gaan nie; daarom het die kerkraad besluit om eers sy beslissing af te wag. Op die volgende vergadering, 14 Mei 1881 het hy toe bekendgestel dat hy besluit het om te gaan as dit met die kerkraad gereël kon word. Die kerkraad het die nodige verlof geskenk en ook bewillig om die traktement te bly betaal. Hierdie bespreking het in afwesigheid van die predikant geskied onder leiding van ds. H.B. Venter van Barkly-Oos.
Die goedkeuring van die kerkraad was nog onderhewig aan die van die gemeente, maar ook dit is gegee. Nadat die besluit van die kerkraad aan ds. Du Plessis bekendgemaak is, het hy met 'n ander versoek vorendag gekom. Hy het reeds lankal die plan gehad om besoek aan Europa te bring en aangesien daar blykbaar nou 'n gunstige geleentheid daarvoor aangebreek het, wou hy die kerkraad vra om hom verlof te gee om ná voltooiing van sy werk by die trekmense, na Europa te gaan. Ook hierdie versoek is gunstig oorweeg en toegestaan deur sowel die kerkraad as die gemeente. Die hele afwesigheid sou min of meer sewe of agt maande duur, maar dit het die kerkraad en gemeente nie afgeskrik nie.
Op die vergadering van 4 Junie 1881 moes die kerkraad weer aandag skenk aan die aangeleentheid, maar nou in gewysigde vorm. Op hierdie vergadering het die voorsitter meegedeel dat die plan was om op 13 Junie van Steynsburg af te vertrek, maar het hy daarby gevoeg die gewenste informasie om met sekerheid die trekmense te kan bereik, het nog nie gekom nie. Hierop het hy toe gevra dat ingeval die hele sending na Humpata op 'n teleurstelling sou uitloop, of hy nogtans verlof sou hê om na Europa te gaan? Ook hierdie gewysigde versoek is deur sowel kerkraad as gemeente toegestaan. Sake is verder gereël dat tydens die afwesigheid van die predikant die dienste van tyd tot tyd deur ander predikante waargeneem sou word.
Die deputate het op die bepaalde tyd vertrek wat daarop dui dat die nodige inligting toe wel gekom het, maar hulle kon Angola nie aandoen nie en het dus regdeur gegaan na Europa. Op sy vergadering van 19 Augustus 1881 het die kerkraad 'n brief aangehoor wat ds. Du Plessis vanuit Londen geskryf het en toe die kerkraad weer vergader het op 17 September was die predikant reeds terug en kon as voorsitter ageer. Die besoek aan die buiteland was dus baie korter as wat die gedagte aanvanklik was. In die notule staan net: “Ds. du Plessis zegt veel eerder teruggekomen te zijn dan hij gedacht had. Bij de trekmenschen waren zij niet omdat de reisgelegenheid van Madeira voor hen niet aannemelijk was boven die van Kaapstad, vooral wegens den langen tijd dat men op zee moet doorbrengen. Dan hebben zij nooit bericht gekregen of de menschen zich wel gevestigd hadden waar zij dachten heen te gaan. Bij de Kaap aangekomen zijnde is hun dit bericht eerst geworden."
Dit was nie die laaste keer dat die kerkraad aandag sou moes skenk aan die belange van die Angola-trekkers nie, want van tyd tot tyd moes die kerkraad korrespondensiestukke afkomstig van die kommissie belas met die geestelike belange van die trekmense behandel en trag om geld te vind om die verskillende planne deur te voer. Nooit het die kerkraad geweier om die gevraagde steun te verleen nie. Die bedrae wat wel aangestuur was, het nooit juis beïndruk nie, maar die gewilligheid het nie ontbreek nie en dit kon moontlik die invloed van ds. Du Plessis gewees het, want baie van daardie mense was vroeër sy lidmate gewees.
Eerste poging tot repatriasie
wysig
In 1883 het ’n beweging ontstaan om die mense terug te bring na Suid-Afrika. Dit was wel nie ’n kerklike beweging nie maar was nou verbonde aan die geestelike versorging van die emigrante. Teen die einde van 1882 het J.P. Botha na Transvaal gegaan met die doel om weer daar te gaan woon. Ten tyde van sy vertrek was daar al plek-plek sprake van terugkeer na Suid-Afrika. Tydens sy verblyf in Transvaal is die gedagte uitgespreek om pogings in die werk te stel om die trekkers terug te kry, maar dan moes hulle almal terugkeer. Komitees is in Pretoria en Bloemfontein gestig om geld in te samel vir hierdie doel. Toe Botha in September 1883 in Humpata teruggekeer het, het hy verskeie byeenkomste toegespreek oor die toestande in Transvaal en toe ook bekendgemaak dat daar finansiële hulp vanuit Suid-Afrika verwag kon word as die trekkers almal wil terugkeer daarheen.
Van toe af het die saak van algemene terugkeer baie aandag geniet. Die kerkraad het op 28 September 1883 ’n brief gerig aan die Sinodale kommissie en hulle ook verwittig van die planne wat nou druk bespreek word in Humpata, maar aangesien dit moontlik eers oor 10 maande tot finaliteit sou kon kom, is dringend gevra om tog weer ’n predikant daarheen te stuur vir bediening van Woord en sakramente.
Kort daarna het die Sinodale kommissie ook ’n brief ontvang van die kommissie wat in Humpata benoem is om die trekplanne te bevorder waarin breedvoeriger geskryf is oor die planne en ook die redes aangegee word waarom hulle wou terugkeer. Hierdie kommissie was egter nie belas met die geestelike sy van die saak nie; daarom het hulle vermeld dat die kerkraad seker ook aan die kommissie in Suid-Afrika daaroor sou skryf. Die inhoud van hierdie briewe het die planne wat reeds tydens Botha se besoek uitgespreek is, vaster vorm laat aanneem, en sowel in Transvaal as in die Vrystaat en Kaapkolonie is ywerig aan die werk gespring om geld bymekaar te maak.
Die hoofkommissie van hierdie aksie was in Pretoria gevestig, en daarvan was ds. Petrus Postma, predikant van die Gereformeerde kerk aldaar, voorsitter, maar die hele aksie het ’n politiek-maatskaplike karakter gedra. Die hoofkommissie het intussen aan die Sinodale kommissie geskryf en sy medewerking gevra in hierdie saak. Ná ernstige beraad het die Sinodale kommissie besluit om te antwoord dat aangesien hierdie kommissie slegs een opdrag het, naamlik om voorsiening te maak in die geestelike behoeftes van die gemeente te Humpata, het hulle geen vrymoedigheid om as kommissie werksaam te wees om die mense stoflik te help nie, omdat dit daardeur sy bevoegdheid te buite sou gaan.
Intussen het die geldinsameling so goed gevorder dat die hoofkommissie in Pretoria tot aksie kon oorgaan. Die vorm waarin hierdie aksie geloods is, was naamlik om ’n persoon na Humpata af te vaardig om die saak van terugkeer daar te gaan bevorder en die geld saam te neem om die mense mee te help. Hulle het toe besluit om ds. Maarten Pelser van die Gereformeerde kerk Ventersburg, Vrystaat, daarheen af te vaardig. Ná hierdie besluit geneem is en sekerheid verkry is dat ds. Pelser sou gaan, het die hoofkommissie weer geskryf aan die Sinodale kommissie en hulle verwittig van die afvaardiging van ds. Pelser en toe versoek dat hierdie kommissie aan ds. Pelser ook ’n kerklike opdrag moes gee wat aangesluit het by sy maatskaplike opdrag. Laasgenoemde opdrag het gelui: Om alles in sy vermoë aan te wend om die mense in massa te laat terugkeer. Die versoek was nou dat die kerklike opdrag daarby moes aansluit sonder dat die kommissie ’n oordeel hoef uit te spreek oor die trekplanne.
Toe ds. Cachet as voorsitter van die kommissie hierdie versoek ontvang het, kon hy nie weer ’n kommissievergadering belê nie en was dus genoodsaak om na telegrafiese raadpleging met ’n paar van die lede van die kommissie sodanige lasbrief aan ds. Pelser te stuur, wat dit gewillig aanvaar het. Ongetwyfeld was die sending van ds. Pelser ’n mooi geleentheid vir die Sinodale kommissie om aan die versoek van die kerkraad te voldoen en Woord en Sakramente aldaar te laat bedien.
Intussen het sake in Humpata ook nie stilgestaan nie en het die kommissie vir daardie doel benoem, die saak sterk gepropageer. Maar ongelukkig was daar nie eenstemmigheid onder die trekkers nie. Een openbare vergadering ná die ander is gehou, en die verdeeldheid het maar te duidelik geblyk. Op die tweede openbare vergadering is ooreengekom dat eers nog ’n ekspedisie gestuur sou word om te kyk of hulle nie ’n geskikter woonplek vir die trekkers kon kry nie. Slaag hulle, dan was die grootste gedeelte gewillig om te bly; so nie, sou die grootste gedeelte gewillig wees om na Suid-Afrika terug te trek. Die meeste was egter ten gunste daarvan dat as hulle getrek het, almal moes gaan. Kort ná die tweede vergadering het die ekspedisie van 17 man ooswaarts vertrek.
Gedurende die afwesigheid van hierdie sewentien manne het ds. Pelser op Humpata aangekom. Ds. Pelser en Jan Kriegler het in Julie 1884 daar aangekom en nie lank gewag voor hy die doel van sy sending verduidelik het nie. Hy het samesprekings gevoer met die bestaande kommissie vir hierdie doel en baie duidelik gesê dat die hoofkommissie gewillig is om hulp te verleen, maar dan moes hulle almal kom. Met die verskyning van hulp soos ds. Pelser dit saamgebring het, het daar ’n wending in sake gekom en was hulle omtrent almal gewillig om terug te keer. Ds. Pelser het intussen ’n kommissie laat benoem om te beskik oor die gelde, en nadat hy ook sy kerklike opdrag volvoer het, het hy planne begin maak om terug te keer. Die Vrydag voor ds. Pelser se vertrek het ’n deel van die ekspedisie teruggekeer; en toe hulle verneem het van die hulp wat ds. Pelser gebring het, was hulle bereid om saam te trek. Toe ds. Pelser dus moes rapporteer, kon hy met vrymoedigheid sê dat die oorgrote meerderheid gewillig was om terug te kom. En hierdie inligting het die hoofkommissie in Pretoria weer per brief aan die Sinodale kommissie berig, naamlik dat die grote meerderheid besluit het om terug te trek; en verder is die hoop en vertroue uitgespreek dat die kommissie nou met hulle sou kon saamwerk.
Later het die hoofkommissie weer geskryf en gevra om hulle met raad en daad by te staan, waarop die Sinodale kommissie geantwoord het dat hy nie kans sien om met die oog op die laaste amptelike berigte wat hier vanaf Humpata ontvang is, af te wyk van die uitvoering van sy opdrag nie; gevolglik kon die kommissie nie as kommissie aan die versoek van die hoofkommissie gevolg gee nie. Geen wonder dat die Sinodale kommissie nie kon aanvaar dat sy taak weldra afgedaan sou wees nie, want van die hele trekplan wat ds. Pelser daar inderhaas gaan reël het, het bitter weinig tereggekom. Die kommissie wat moes beskik oor geldelike hulp, het aan almal wat wou trek, hulp toegesê. Sowat 30 gesinne het die steun aanvaar, maar ter elfder uur het sewe huisgesinne tog nog weer om verskeie redes besluit om te bly. Die orige 23 gesinne het voet by stuk gehou. Sommige het hulle erwe in Humpata verkoop; ander het dit net so laat lê en weggetrek. Vanaf 20 Oktober tot 1 November 1884 het hulle in groepies begin wegtrek met die doel om aan die ooskant van die Kunenerivier bymekaar te kom. Daar is L.M. du Plessis tot voorman van die trek aangewys. Die plan was om deur Damaraland terug te gaan om so reeds die volgende jaar in die ZAR te kon wees. Maar toe het die ellende weer van vooraf begin en het die vier jare lange omswerwing in die gebied begin, en aan die einde van die vier jaar het die grootste gedeelte van die trek weer by Humpata aangekom. Die hele trekplan het dus net mooi niks opgelewer nie behalwe dat ’n paar huisgesinne tog in Transvaal aangekom het. En die grootste rede waarom die trekkende groep besluit het om terug te keer, was die berig dat ’n Gereformeerde predikant gevind is wat in Humpata sou kom woon.
Beter geestelike bearbeiding
wysig
Die kommissie belas met die geestelike bearbeiding van die gemeente Humpata het sedert die Sinode van 1882 nie stilgesit nie. Omdat die bearbeiding tot sover op ’n te losse voet was, is die plan opgevat om ’n leraar na Angola te stuur vir drie jaar en hom dan deur middel van vrywillige bydraes van die hele Kerk te onderhou. Die gedagte was dat die leraar wat sou gaan, slegs deur sy gemeente geleen sou word vir hierdie werk, sodat daardeur heelwat swarighede sou verval. As die mense dan sou besluit om terug te keer, dan kon die predikant met hulle saam terugkom.
Met hierdie doel voor oë is die gemeentes genader om geldelike hulp, wat oor die algemeen mildelik daarvoor belowe is. Ook die kommissie in die Vrystaat is genader, en hulle het die rente van die hoofsom wat toe reeds ingesamel is vir die terugkeer van die trekkers, naamlik £60, toegesê. Onder hierdie gunstige stand van sake is pogings in die werk gestel om ’n predikant te kry wat gewillig sou wees om daarheen te gaan. Eers is ds. H.B. Venter van Barkly-Oos beroep, maar hy het bedank; toe is ds. Maarten Pelser beroep, maar hy is verhinder om die beroep aan te neem. Op hierdie tydstip het die kommissie berig vanuit Humpata ontvang dat die mense besig was om terug te keer en dat hulle hulp gevra het vir hierdie doel.
Kort ná ds. Pelser se terugkoms het die Sinode in 1885 op Burgersdorp vergader en aan die eerwaarde Vergadering moes die kommissie breedvoerig rapporteer wat intussen vir die gemeente se bearbeiding gedoen is. Die kommissie het ’n breedvoerige rapport aan die Sinode voorgelê, en veral die deel wat gehandel het oor die versoek om met die hoofkommissie saam te werk, was baie volledig; verder is ook stilgestaan by die pogings om ’n predikant te kry wat in Humpata kon gaan woon, en eindelik enkele opmerkinge van die kommissie oor die hele aangeleentheid. By die bespreking van hierdie rapport is besondere aandag geskenk aan die wenk van ds. W.J. Snyman van Venterstad dat die kommissie kon saamgewerk het met die hoofkommissie in Pretoria. Ná ’n breedvoerige bespreking is besluit: “Die Sinode betuig aan die kommissie hartlike dank vir die ernstige pogings om die opdrag wat die Sinode aan hom gegee het, uit te voer en tewens aan ds. Pelser vir die kerklike diens aldaar op versoek van die kommissie verrig. Die Sinode ontbind hiermee die kommissie op sy eie versoek; verder besluit die Sinode om die hele verslag as bylaag by die notule te laat druk.”
In hoeverre die bespreking neergekom het op kritiek op die standpunt wat die kommissie ingeneem het ten opsigte van die medewerking, is onbekend, want die notule vermeld net dat aan die bespreking deelgeneem het die skriba (dit was ds. Petrus Postma), die voorsitter van die hoofkommissie, die lede van die kommissie en ander lede. Ds. Cachet was voorsitter van die Sinode, en aangesien hy ook aan die bespreking wou deelneem, is die voorsitterstoel tydelik oorgedra aan prof. Dirk Postma. Die Sinode het hom ook nie uitgespreek oor die deelname al dan nie, waaruit dit wil voorkom asof daar ernstige verdeeldheid hieroor bestaan het. En agterna beskou, veral nadat dit geblyk het dat die hele poging om die mense terug te bring so ’n mislukking was, was die standpunt van die kommissie beslis gebillik, want anders kon dit uitgeloop het op ’n groot misverstand in Humpata, wat die ellende nog groter kon gemaak het.
Nou het die kommissie hom egter bepaal by sy Sinodale mandaat, en die Sinode het hom ook nie voor of teen die trek uitgelaat nie, sodat die vertroue in die kommissie as verteenwoordigers van die Kerk ongeskonde gebly het. Die Sinodale kommissie het in sy rapport twee opmerkinge opgeneem: a. Die kommissie voel verplig om sy dank toe te bring aan die onderskeie gemeentes vir die gereelde bydraes wat die grootste gedeelte van die gemeentes belowe het. B. En aangesien deur die terugreis van baie en die vertrek van ander die gemeente van St. Januario so goed as ontbind sal wees en dit byna onmoontlik sal wees om geld vir die stuur van ’n leraar te verkry, meen die kommissie dat onder die gegewe omstandighede dit die beste sal wees as die Sinode die kommissie ontbind.
In hierdie twee opmerkinge vind ons dus die hele samevatting van die situasie soos die kommissie dit op 4 Maart 1885 gesien het. Die pogings van die kommissie om ’n predikant daarheen te stuur is mooi gesteun deur die gemeentes, maar dit sal nou na alle waarskynlikheid nie meer nodig wees nie; dus word die gemeentes vir hulle bereidwilligheid bedank. Die tweede opmerking weerspieël eintlik die mislukking van die poging van die hoofkommissie in Pretoria; want die een groot voorwaarde waarop finansiële steun deur middel van ds. Pelser toegesê kon word, was dat almal moes teruggebring word. Ds. Pelser het kom rapporteer dat die oorgrote meerderheid besluit het om terug te keer, maar in Maart 1885, ’n paar maande ná ds. Pelser se terugkoms, moet die kommissie gewag maak van twee redes vir die oorbodigheid van sy bestaan, naamlik die terugkoms van baie en die vertrek van ander. Aan die voorwaarde van die Hoofkommissie is dus nie voldoen nie, maar die gemeente van Humpata sou so goed as ontbind wees. En aangesien die Sinode die versoek tot ontbinding bekragtig het, het die vergadering dus self ook indirek die opvatting van die kommissie gehuldig.
Tog was hierdie versoek van die kommissie om ontbind te word, ietwat voorbarig, want die gemeente St. Januario mag dan wel ontbind wees, maar al die trekkers sou tog nie terug wees in Suid-Afrika nie. Daar moes gevolglik tog ’n middel wees waardeur die Sinode met die ander wat nie wou terugtrek nie, in voeling kon bly. Daarom staan ook in die notule direk ná die bogenoemde besluit tot ontbinding van die kommissie die volgende: Nog in verband met die verslag van die kommissie vir die behartiging van die geestelike belange van die gemeente St. Januario word deur die voorsitter die vraag voorgelê of daar weer ’n kommissie verkies sal word tot behartiging van die geestelike belange van die gemeente. En die opmerklike hiervan is dat die voorsitter van die sinode ds. Cachet was. Dieselfde man wat die vorige dag deur die Sinode saam met die ander lede ontslaan is, bring nou weer die vraag na vore of daar weer ’n kommissie benoem moes word. Dit laat die voorafgaande verrigtinge besonder onklaar voorkom. Die houding van die Sinode staan in die notule: Ná ’n korte bespreking stel die predikant van Venterstad voor: “Die Sinode benoem weer ’n kommissie om die belange van daardie gemeente te behartig.” En dit word met algemene stemme aangeneem. Hierdie besluit maak die indruk asof die een van die vorige dag net geneem is om uit ’n sekere moeilike posisie uit te kom, want hier word nou met algemene stemme besluit dat die saak sy voortgang moet hê. Die Sinode skenk egter onmiddellike aandag aan die grondwet van die nuwe kommissie, en toe is besluit: “Die Sinode benoem drie leraars, by wie uit elkeen se kerkraad ’n ouderling aangewys sal word, en die kommissie sal na die beste van sy vermoë in die belange van die gemeente aldaar werk maar altyd in oorleg met enige Algemene Vergadering van ons Kerk, en mog dié nie sit terwyl daar tog opgetree moes word nie, dan in oorleg met die korrespondent van elke Algemene Vergadering.”
Op ’n verdere vraag of die leraars slegs uit een staat of uit al drie mag wees, is besluit dat dit ’n vrye verkiesing sou wees. Die uitslag van die verkiesing was dat di. W.J. Snyman, M.P.A. Coetsee jr. en J. Lion Cachet aangewys is – dus byna dieselfde personeel, behalwe dat ds. W.J. Snyman in die plek van ds. L. J. du Plessis verkies is. Verder is daar ’n sekundus vir elkeen van die broeders benoem. So het die saak weer ’n nuwe loop gekry, en die wysheid van hierdie besluit sou weldra blyk, want as die Sinode die kommissie onnodig sou verklaar het, sou die lidmate in Humpata drie jaar lank geen kontak met die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika kon gekry het nie. Nou was die liggaam egter daar om onverpoosd voort te gaan en in 1888 selfs ’n predikant daarheen te stuur om daar ’n tyd lank te gaan woon.
Die kommissie het maar weer aandag begin skenk aan die geestelike belange van die gemeente, en toe daar weer ’n smeekbede uit Humpata ontvang word, is in oorleg met die Algemene Vergadering van die Kaapkolonie besluit om die verskillende kerkrade te vra of hulle beloftes van drie jaar gelede vir die onderhoud van ’n predikant in Angola nog stand hou. Die resultaat was dat die som van £226 beloof is. Die gemeente in St. Januario het ook vir ’n bedrag van £70 per jaar en 16 mud meel ingestaan. Hierdeur bemoedig, het die kommissie weer, ná raadpleging van die Algemene Vergadering van die Kaapkolonie, besluit om tot beroep oor te gaan. Ds. Maarten Pelser is beroep, maar toe die Sinode in 1888 vergader op Middelburg, K.P., was sy antwoord op die beroep nog nie bekend nie.
In hulle rapport aan die Sinode is die ontwikkelinge gerapporteer met die versoek dat aangesien daar vir die reiskoste daarheen, as die predikant sou aanneem, geen voorsiening gemaak is nie, die Sinode daaroor moes besluit. Die rapport is behandel en met algemene stemme goedgekeur. In verband met die punt van die reiskoste is besluit: Die Sinode adviseer dat aangesien dit nou nog nie seker is hoeveel die reiskoste sal wees nie, die kommissie maar moes bly voortwerk tot die uitslag van die beroep bekend is, en ingeval hy dit aanvaar het en die kommissie dus weet hoeveel die reiskoste sal wees, die gemeentes genader mag word vir vrye kollektes vir hierdie saak.
Humpata se eerste predikant
wysig
Nadat die kommissie berig ontvang het dat ds. Pelser die beroep nie aangeneem het nie, is weer ’n beroep uitgebring, naamlik op ds. Dirk Postma jr., predikant van Fauresmith. Ds. Postma het die beroep aangeneem en dit op 7 Augustus 1888 bekendgemaak. Hy is op 21 Oktober 1888 op Burgersdorp vir dié taak bevestig. Pogings is onmiddellik in die werk gestel om die reiskoste te vind, en daarmee het dit so goed gegaan dat ds. Postma, wat op Burgersdorp in die amp bevestig is, reeds op 19 Januarie 1889 te St. Januario aangekom het. Hy sou vir drie jaar hierheen kom, maar aan die einde van twee jaar het hy teruggekeer. Gedurende sy verblyf is groot vooruitgang gemaak deurdat ’n kerkgebou en ’n pastorie gebou is. Hy het ook baie gedoen om die onderwystoestand te verbeter en het self ook onderwys gegee.
Op 10 September 1890 het die kommissie ’n kabelgram ontvang van die kerkraad te St. Januario waarin melding gemaak is van die ernstige krankheid van die predikant met die versoek dat die kommissie hom maar liefs moes terugroep. Dit het gebeur, en ds. M. Postma, ’n broer van die predikant, het na Mossamedes gereis om hulle terug te help. Hoewel die kommissie hierdeur skielik voor groot uitgawes te staan gekom het, kon dit nogtans tog ’n nie te ongunstige finansiële toestand aan die Sinode van 1891 voorlê nie. Die skielike terugkoms van ds. Postma maak tog ’n eienaardige indruk. Sy rapport aan die Sinode het onder meer gelui: “Op 6 Junie 1890 is die skool vereers gesluit; die skool sou vir ’n paar maande gesluit moes bly omdat ek dit van belang geag het om ’n reis na Benguela te onderneem in die begin van die maand Julie; teen die einde van Junie het ek berig ontvang dat die galkoors so erg geheers het in Benguela dat ons verplig was om die reis tot later uit te stel. Intussen het ons verneem dat die goewerneur-generaal, met nog twee goewerneurs, Humpata spoedig sou besoek, maar die doel van hierdie besoek het nie gou bekend geword nie. Eers toe die goewerneur-generaal in Mossamedes aankom, het ons verneem dat daar ’n sterk ekspedisie na Bhéland sou moes gaan. Kort daarna het die goewerneur-generaal in die nabyheid van Humpata gekom en toe opdrag gegee aan mnr. A. de Paiva om soveel waens en manne te kry as moontlik. Terwyl bekend was dat sodanige ekspedisie nie slegs noodsaaklik nie maar ook onvermydelik was, het ’n paar broeders met my ernstige poginge aangewend om dit so te verkry dat, al moes daar ’n ekspedisie gaan, dit nogtans so geskik sou word dat ons kerklike saak nie daardeur vir ’n tyd sou hoef stil te staan nie. Vir hierdie doel is ’n aantal vergaderinge gehou; op die laaste vergadering het dit geblyk dat daar slegs 21 of 22 manslidmate was wat gewillig was en kans gesien het om in Humpata te bly; ek het toe verklaar dat ek dan nog sou bly; daarna het daar van die 22 persone ook op die ekspedisie gegaan met hulle families en verder nog ander ook wat ten tyde van die vergadering weg was na Mossamedes, sodat daar eindelik slegs 19 of 20 manslidmate oorgebly het; nog was ek egter vasbeslote om te bly maar het toe kort daarna ernstig siek geword, waarop deur die eerw. kerkraad ’n telegram hierheen gestuur is, wat my terugkoms ten gevolg gehad het.”
Hierdie verklaring van die predikant stel die aangeleentheid wel in ’n beter lig, maar die vraag bly tog of dit waarlik nodig was om die kerk skielik tot so ’n groot onkoste te drywe? Maar omstandighede was destyds so anders as vandag dat ’n suiwere oordeelvelling oor so ’n optrede van die kerkraad aldaar uiters moeilik is, veral as dit blyk dat die predikant nog weer sodanig uit sy siekte herstel het dat hy voor hy vertrek het, die mense van die ekspedisie wat nog daar naby was, kon gaan besoek en hy self blykbaar nie oortuig was dat dit nodig was om toe terug te keer nie.
Hierdie hele aangeleentheid is aan die Sinode van 1891 voorgelê, wat die optrede van die kommissie goedgekeur het asook besondere dank betuig het aan ds. M. Postma omdat hy sy broer gaan help het. In verband met die werk van ds. Dirk Postma jr. is ’n onbestrede mosie deur die Sinode aanvaar van die volgende inhoud: “Die Sinode bring sy hartlike dank toe aan ds. D. Postma jr. vir die baie belangrike en nuttige werk wat sy eerw. te St. Januario, Humpata, verrig het, sy onvermoeide arbeid en opofferinge in die bediening van die gemeente aldaar en in die vrywillige gee van onderwys aan die kinders van die gemeente.” Hierdie voorstel is geesdriftig aangeneem.
Dit moes ongetwyfeld vir ds. Postma ’n versterking gebied het om te sien dat sy werk deur die Gereformeerde Kerk so hoog op prys gestel is. Hierdie gebeurtenis het ongetwyfeld ’n breuk geslaan in die vertroue van die kommissie, veral toe daar na ds. Postma se terugkoms ook geen verdere berigte ontvang is nie en hulle dus genoodsaak was om aan die Sinode te rapporteer dat hulle geen advies kon gee met betrekking tot die voortsetting van hierdie belangrike werk nie. Hulle hoop ewewel dat die saak deur die Sinode in ernstige oorweging geneem sal word en dat daar planne beraam sal word om die arbeid te St. Januario begin, nie te laat vaar nie.
Ds. L.P. Vorster se besoek
wysig
Die Sinode het dan ook ernstige aandag geskenk aan hierdie punt, want vir die soveelste keer het ’n krisis ten opsigte hiervan gedreig. Na die bespreking is besluit: “Die Sinode dra die verdere behartiging van die geestelike belange van die gemeente te Humpata op aan die kommissie om te handel na bevind van sake en besluit dat middele verkry kan word deur vrywillige bydraes van die gemeentes en andere.” En toe die voorsitter van hierdie kommissie aan die hand doen dat ’n ander kommissie verkies moes word, kry hy as antwoord van die Sinode: “Daar die bestaande kommissie met alles goed bekend is en die volle vertroue van die Kerk geniet, so vra die Sinode die kommissie om nog aan te bly en voeg as lid by ds. D. Postma jr., vroeëre leraar van Humpata.” As daar dan moontlik ’n krisis in hierdie belangrike werk mag ontstaan het, was die Sinode sekerlik nie bereid om mense daarmee te belas wat nie op die hoogte van sake was nie.
Die kommissie het weer met die broeders van St. Januario in verbinding gekom; en nadat oorleg met hulle gepleeg is, het hulle besluit om ’n predikant te stuur om die gemeente te besoek. Ds. L.P. Vorster, predikant van Philipstown, het verlof van sy kerkraad verkry en kon dus daarheen gaan. Met groot liefde en bereidwilligheid het hy die taak op hom geneem en dit gelukkig volbring. Aangesien sy kerkraad sy traktement betaal het gedurende sy afwesigheid, moes ander predikante slegs van tyd tot tyd sy gemeente vir Woord- en Sakramentsbediening besoek.
Ds. C.J.H. Vorster se bediening
wysig
Ná sy terugkoms het die kommissie besluit om die kerkraad van St. Januario te nader om te hoor hoeveel die gemeente self sou kon bydra tot die traktement van ’n predikant. Die uitslag hiervan was dat die gemeente vir £150 per jaar ingestaan het. Aan die Sinode van 1894 is hierdie toedrag van sake gerapporteer op 5 April 1894 met die volgende versoek: Die kommissie vra van die eerw. Sinode verlof om so spoedig moontlik ’n leraar te beroep en hom ’n traktement te belowe soos deur die Sinode te bepaal, of om weer ’n leraar na die gemeente te stuur om op die plek self te ondersoek wat die beste vir die gemeente gedoen kan word. Die kommissie het dus kennelik verkies om versigtig te handel voor hulle weer ’n beroep uitbring. Die Sinode het egter volle vertroue in die kommissie gehad en oor hierdie saak net besluit dat die hele aangeleentheid van die stuur van ’n leraar na Humptata heeltemal in die bande van die kommissie gelaat word om te handel na bevind van sake. Nog tydens die sitting van die Sinode het die kommissie vergader en ’n beroep uitgebring op ds. C.J.H. Vorster, predikant van Bethulie. Hiervan is op 12 April 1894 aanvullende rapport gedoen aan die Sinode. Ds. Vorster is beroep om vir drie jaar daarheen te gaan, en sowel sy traktement as sy reisgeld heen en terug is vir hom gewaarborg.
Ds. Vorster het die beroep aanvaar en is op 11 Augustus 1894 saam met sy vrou, Hester, weg na Humpata. Daar het hy met groot seën gearbei, en voor die drie jaar verstreke was, het die kerkraad en gemeente van Humpata self tot beroep oorgegaan. Toe die Kommissie sy volgende rapport aan die Sinode opgestel het, in 1897, het hulle ds. Vorster vir die derde maal beroep, en toe was sy antwoord nog nie bekend nie. Terwyl die Sinode in sitting was, is berig ontvang dat ds. Vorster die beroep na Humpata aangeneem het. En toe dit aan die Sinode gerapporteer is, het die kommissie besluit om die Sinode te vra om aan die gemeente Humpata vir drie jaar jaarliks £130 te belowe, asook dat die bedrag van ds. Vorster se terugreis, wat reeds op hande was, aan hom gestuur kon word as sy drie jaar verstryk was, sodat hy ’n besoek aan die Vrystaat kon bring en daarna op koste van die gemeente Humpata terug kon gaan.
Die Sinode het besluit om die gedagtes van die kommissie te aanvaar; die kommissie sal ook aan elke kerkraad meld watter eweredige deel elke gemeente vir die drie jaar moes bybring. Verder is besluit om ’n kabelgram van gelukwensing aan ds. Vorster te stuur. Hiermee het die geestelike versorging van die gemeente St. Januario die stadium bereik dat die kerkraad self die voorsiening van ’n herder en leraar oorgeneem het en die Sinode kon volstaan deur slegs hulp te bied.
Ds. Vorster het Humpata bearbei tot 1897. Dis nie bekend of hier ’n leraar was voor die koms van ds. Pieter Biewenga in 1903 nie. In sy tyd is die Gereformeerde kerk Que op 26 Mei 1906 gestig nadat ál meer Afrikaners hulle mettertyd noord van Humpata gevestig het en die lidmate van Que, Cubal, Hanha en Catumbela ’n afsonderlike wyk van die gemeente Humpata gevorm het. Ds. Biewenga, wat as leraar van die moedergemeente Humpata sendingwerk onder mak volk gedoen het, is op 28 Mei 1906 as Que se eerste en enigste leraar bevestig. Hy het die gemeente bearbei tot 1926, twee jaar voor dit, nes Humpata, in 1928 ontbind het. Ds. H.P.J. Pasch het in 1908 na Humpata gekom. Hy het hier gearbei tot 1911; weer dus net vir ’n tydperk van drie jaar. Of daarna weer ’n leraar beroep is, is onbekend. Die Gereformeerde Kerke se eie rekords maak net melding van vier predikante in die hele bestaan van Humpata se gemeente: Postma, Vorster, Biewenga en Pasch.
Kerkskeuring
wysig
Intussen het dit op ’n kerkraadsvergadering van 6 April 1908 duidelik geblyk die meeste lidmate van Humpata verskil van die Sinode se standpunt oor die sending. Die volgende dag het 118 lidmate amptelik uit die Kerkverband bedank. Die lidmate het nie kans gesien dat ds. Pasch ook vir die mak volk se sendinggemeente preek en een leer elke drie maande die sakramente aan hulle bedien nie. Op 18 April 1908 het 124 lidmate die skriba van die Sinode in kennis gestel hulle onttrek aan die Gereformeerde Kerk omdat hul gevoelens oor die sendingsaak “geheel afwijken van de inzichten de Synode”. Sommige het kort daarna hul bedanking teruggetrek. Die ontevredenes se aansoek om hulp tot die Gereformeerde kerke van Nederland het hierna misluk omdat die kerk hulle uit die Skrif daarop gewys het dat hulle standpunt verkeerd is. Hulle is ook aangeraai om hulle met ds. Pasch te versoen en hul verband met die Kerk in Suid-Afrika, wat hulle met die jare geestelik en geldelik gesteun het, weer op te neem. Die ontevredenes het dié voorstelle verwerp.
Nou tree die Nederduitsch Hervormde Kerk tot Angola toe en stig ds. Pieter van Drimmelen op 31 Mei 1910 (of 4 Junie 1910) ’n Hervormde gemeente op Humpata. Nadat ds. Van Drimmelen sy kerk se kerkwet voorgelees het, het 34 mense, op een na almal gesinshoofde, dit onderteken. Op 11 Januarie 1919 is ook die gemeente Mombolo met 14 lidmate deur ds. van Drimmelen gestig. Op sy terugreis na Humpata is hy oorlede. In 1923 het ds. S.J. Strydom van die Hervormde Kerk bevind die verhouding tussen die twee Afrikaanse kerkgenootskappe in Angola was steeds nie na wense nie, hoewel dit beter as net ná die kerkskeuring, toe dit as “ellendig sleg” beskryf is. Teen 1926 was die vroeëre vyandigheid glo iets van die verlede. Gereformeerdes het dienste van Hervormde predikante bygewoon, maar daar was wel Hervormdes wat nooit weer hul voete in ’n Gereformeerde kerk wou sit nie.
Net ná die repatriasie van 1928 het daar 16 lidmate van die Hervormde Kerk en 25 gesinne van die Gereformeerde Kerk in Angola oorgebly.
Repatriasie
wysig
Die emigrante het mettertyd na talle dele van die Angola versprei en ’n tyd lank ’n taamlik goeie bestaan gevoer. En tog het hulle, nes die oorspronklike aankomelinge, vreemdelinge in ’n vreemde land gebly. Die koms van die spoorweë het hulle ontneem van hul inkomste uit transportryery en die opbrengs van hul jagtogte het mettertyd afgeneem. Die ontwikkeling van grootskaalse plantasies ten koste van kleinskaalse boerdery het ook teen hulle getel. Ook het verhouding met die Portugese owerheid mettertyd versuur omdat die Portugese begin voel het hulle kon sonder die Boere klaarkom by wie hulle al die nodige vaardighede geleer het, soos veeteelt en die skietkuns. Die Sweedse reisiger Peter Möller het dit reeds in 1895/’96 opgemerk, net 15 jaar nadat die Boere hulle hier kom vestig het en meer as 30 jaar voor die byna volledige repatriasie van 1928. Hy het toe al die meeste van die redes uitgesonder waarom hy gemeen het die Afrikaners sou Angola weer verlaat: Die Boere het nooit volle burgerskap geniet nie, hulle kon nie eiendomsreg op hul plase kry nie, Afrikaanse skole is verbied, hulle het gemeen hulle (Protestantse) geloof word bedreig en hulle kon nie meer ’n goeie bestaan voer uit kleinskaalse boerdery, jag en transportry nie.
Leiers van die Afrikanergemeenskap het die Uniale regering genader met die versoek om terug te keer na Suid-Afrikaanse grondgebied, meestal die mandaatgebied Suidwes-Afrika. Ná beraadslaging met die administrateur en die Unie se minister van lande, het die regering van genl. J.B.M. Hertzog £500 000 vir die tweede groot trek van die Angola-Boere beloof, dié keer suidwaarts oor die Kunenerivier tot in Suidwes. Van 22 Augustus 1928, toe die eerste groep die Kunene by Swartbooisdrift oorgesteek het waar daar ’n kamp vir hulle opgerig is, tot 27 Februarie 1929 is 1 922 mense, sowat 373 gesinne, na Suidwes-Afrika gerepatrieer. Ook per skip het ’n aantal mense in 1928 en ’29 na Suidwes en Suid-Afrika geëmigreer. Nie al 420 gesinne aan wie treksertifikate uitgereik is, het wel getrek nie. Baie Afrikaners in die noorde van Angola, wat waarskynlik nie van die voorgenome trek geweet het nie, het ook nie sertifikate gekry nie. Die laaste Afrikaners van die repatriasie het Angola in 1930 en ’31 verlaat.
Teenstand teen repatriasie
wysig
Die terugkeer van so ’n groot groep Afrikaanssprekendes uit die buiteland, die koste daaraan verbond en die politieke implikasies daarvan, het nie sonder teenstand in die Unie gepaard gegaan nie. Genl. J.B.M. Hertzog het na aanleiding van genl. J.C. Smuts se beskuldiging in die Volksraad dat die regering 'n ernstige fout begaan om die suidwaartse verplasing van so 'n groot aantal blankes te steun, geantwoord dit was die regering se morele plig om die mense te help om 'n heenkome te vind. Dit was volgens genl. Hertzog 'n saak waaroor die regering nie kon beskik nie.
N.C. Havenga, minister van finansies, het tydens die leningsbegrotingsdebat bekend gemaak dat £200 000 vir landnedersettings in Suidwes aangewend sou word, waarvan 'n gedeelte vir die vestiging van die Angola-Boere beskikbaar sou wees. Sir Thomas Smartt, Unioniste-Volksraadslid vir kiesafdeling Fort Beaufort, het gevra Havenga moet verduidelik of die totale bedrag wat vir landnedersetting begroot is, die £50 000 ingesluit het wat die Wetgewende Raad van Suidwes-Afrika geweier het en wat die vestiging van die Angola-Boere moontlik sou maak. Volgens Havenga was dit wel die geval, maar hy het verduidelik die teenstand in die Wetgewende Raad van Suidwes-Afrika het net gespruit uit knellende finansiële tekorte.
'n Regeringskommissie van ondersoek insake Suidwes-Afrika het in 1935 in sy verslag te kenne gegee die meeste blankes wat in Suidwes gewoon het, was die vestiging van die Angola-Boere nie goedgesind was nie, eerstens omdat die geweldige uitgawes om in 'n tyd van 'n dreigende depressie so 'n groot aantal nedersetters gevestig te kry, nie as praktiese politiek beskou is nie, en tweedens omdat die boere in Suidwes bevrees was dat, te midde van die ernstige droogte wat toe reeds geheers het, die indringing van die Angola-Boere die toekenning van plase in gevaar kon stel." 'n Regeringsverslag wat in 1936 verskyn het, het bewys dat die skema vir die vestiging van die Angola-Boere veel meer as die oorspronklike bedrag van £50 000 beloop het. 'n Bedrag van £524 000 uit staatsfondse is eindelik vir die skema nodig.
Dit was egter duidelik dat die Pakt-regering met sy oorheersende Nasionale Party-element onder die omstandighede geen ander keuse gehad het as om 'n helpende hand na hierdie mense uit te steek nie. Genl. Hertzog het dit trouens as die regering se morele plig beskou. Die instroming van so 'n groot aantal Afrikaanssprekendes het noodwendig ook sy uitwerking op Afrikaans- en Engelssprekende verhoudings in die mandaatgebied gehad. Uit Engelssprekende geledere het dit 'n negatiewe reaksie tot gevolg gehad omdat beweer is dat die regering doelbewus die Afrikaanssprekende element in die land ten koste van die Engelstaliges wou versterk. Die Johannesburgse middagblad The Star het dit soos volg gestel: "However strong the sentiment of sympathy with them may be, the practical fact has to be faced that for half a century they have lived outside South Africa . . . To bring them south would mean importing a large body of people who have never really led a settled life and whom it would be almost impossible to assimilate to modern conditions." Die redakteur van The People, 'n maandblad wat in Johannesburg uitgegee is, was van mening dat die vestiging van die Angola-Boere in Suidwes "is another step towards making South Africa an all-Afrikander country." Die Britsgesinde se ontevredenheid met die regering se optrede om die Afrikaanssprekende Angola-Boer aan 'n heenkome te help, word duidelik weerspieël uit die gesindheid van die redakteur van The People's Weekly. Hy het verklaar dat die regering die belastingbetalers se geld wou gebruik om 'n onwelkome klas blankes wat alleen aan 'n nomadiese swerwerslewe gewoond was, in Suidwes-Afrika te help vestig. "They are not a class of colonist which could be called an asset to any country." Dat hy Afrikaners geensins goedgesind was nie, blyk uit die venynige waarneming: "Unless they have improved upon their historical prototypes (hulle taalgenote in Suid-Afrika) further south they would . . . create trouble with the natives and end by breeding 'poor whites'. We have enough population of that stamp in the Union already, without subsidising the importation of more." Hy het dit beklemtoon dat die Afrikaanssprekende ongeveer 90 persent van die blanke nedersetters op die platteland in Suidwes verteenwoordig het teenoor die skrale 6 persent van nedersetters van Britse afkoms en daarop aangedring dat beter geleenthede ook vir Engelssprekendes geskep word om hulle in Suidwes te vestig. Die redakteur het tot die slotsom gekom dat die ongelyke balans tussen die blanke nedersetters in Suidwes nie net die Hertzog-regering ten laste gelê moes word nie, maar dat die voormalige Smuts-regering ook vir die toedrag van sake verantwoordelik gehou moes word. "It was a scandal under the Smuts Government that while poor Dutch were imported by the trainload the best class of British colonists were refused farms."
Benewens die standpunt dat die vestiging van die Angola-Boere 'n versterking van die Afrikaanssprekende element sou meebring, was die verwysing na hierdie Afrikaanssprekendes as armblankes en armlastiges tiperend van 'n gees wat by sommige Suid-Afrikaanse Engelstaliges aan te tref was. Die begrip armblanke is dikwels met die Afrikaanssprekende in verband gebring. "Poor Dutch" het in werklikheid 'n skelwoord geword. Hoewel die grootste deel van die armblankes wel Afrikaanssprekend was, het die onsimpatieke oorbeklemtoning daarvan rassewrywing tussen die twee taalgroepe verskerp.
Die vestiging van die Angola-Boere in Suidwes-Afrika was egter nie die enigste gebeurtenis wat die Opposisie aangegryp het om die Regering te beskuldig dat hy doelbewus die Afrikaanssprekende element in die land wou versterk nie. Gedurende 1929 was daar sterk sprake dat ook die Argentynse Boere op staatskoste na Suid-Afrika teruggebring sou word. Engelstaliges in Opposisiegeledere het dadelik hul misnoeë hieroor uitgespreek. "If this type of assisted immigration is to be undertaken, there is no logical reason why it should be confined to former residents in South Africa, or to people of one language and origin." Diegene het aangevoer dat die regering die belastingbetaler se geld misbruik om die Afrikanergetalle in die land aan te vul. Dit sou ook daartoe bydra dat die getal werkloses in die land toeneem. 'n Korrespondent in The Star stel die vraag: "Might I venture to ask what would have been the position if these and the Angola farmers had been English-speaking? Would a finger have been lifted to help them? Decidedly not . . ."
Ontwikkelings op die politieke terrein soos die afskaffing van Britse eretitels, die laaste stuiptrekkings van die vlagstryd, die Duitse handelsverdrag wat deur pro-Britsgesinde Suid-Afrikaners aangegryp is as 'n skending van lojaliteit teenoor die Britse Ryk, die beweerde bevoorregting van Afrikaanssprekendes in die staatsdiens, die Regering se tweetaligheidsbeleid, die beweging om die afskalling van provinsiale rade en staatsondersteunde immigrasie om die Afrikaner-element te versterk, het daarop gedui dat rassesentiment met die algemene verkiesing van 1929 'n hoogtepunt sou bereik. L.E. Neame beweer: "The bulk of the British in the Union did not like the sweeping away of titles, and when Hertzog proceeded to abolish most of the preferential tariff given to British goods, and seemed to want to get rid of the Union Jack as well, the old charges of racialism and anti-British prejudices were shout more loudly, and the country entered upon another period of embittered politics." Binne die Suid-Afrikaanse Party het die algemene gevoel geheers dat die rassegevoel in die land alleen aan die Hertzog-regering se anti-Britse beleid gewyt moes word. Die verwagting in hierdie geledere was ook dat die Afrikaner-nasionalis in 1929 by die stembus verslaan sou word. Die teendeel het gebeur.
In Suidwes
wysig
Nou het ’n dekade se swaarkry op die Angola-Boere gewag weens droogte, veesiektes en die Groot Depressie. Na raming was ’n derde van die broodwinners nie in die wieg gelê vir die boerdery nie, maar twee derdes het wel ’n sukses van die boerdery kon maak.
’n Groot aantal van die Angola-Boere is op plase in die distrik Gobabis gevestig. Hierdie lidmate van die Gereformeerde Kerk was die fondament waarop die nuwe gemeente van Gobabis, gestig in 1930, gebou is.
In Kerk in ’n beter land: Die Kerkverhaal van die Dorsland- en Angolatrekkers 1873-1937 skryf J.M. van Tonder (red.) as volg oor die vestiging van die Afrikaners in dié omgewing: “Die Partikuliere Sinode van die Gereformeerde Kerk Kaapland het op 26 Mei 1930 vir ds. H.S. van Jaarsveld afgevaardig om hierdie lidmate uit Angola en ander uit die Unie van Suid-Afrika te gaan opsoek, kerklik te organiseer en Woord en Sakramente te bedien. Ds. Van Jaarsveld is deur ouderlinge Sarel du Plessis en E.T. Meyer ontmoet. Hulle het na Plaas 412 vertrek, waar ’n groot groep lidmate hulle ingewag het.” Prof. Dr. Jooste skryf in die Gedenkboek van die Dorstandtrek: “Gedurende die eerste week in Junie was ds. Van Jaarsveld besig met belydenis-katkisasie. Op Saterdag 6 Junie 1930 het die stigting van die gemeente van Gobabis (op die plaas Auheib) plaasgevind. Tydens die stigtingsverrigtinge het ds. Van Jaarsveld se toespraak uit Efesiërs 2:19-22 gekom: ‘So is julle dan nie meer vreemdelinge en bywoners nie, maar medeburgers van die heiliges en huisgenote van God, gebou op die fondament van die apostels en profete, terwyl Jesus Christus self die hoeksteen is, in wie die hele gebou, goed saamgevoeg, verrys tot ’n heilige tempel in die Here, in wie julle ook saam opgebou word tot ’n woning van God in die Gees.’
“Op 6 Junie 1930 het al die kerksraadslede uit Angola byeengekom om sake te reël vir die stigting van ’n gemeente, wat toe goedgekeur is. Daar kom ’n emosionele oomblik toe die laaste notule van Humpata, Angola, gelees is en deur daardie kerkraadslede goedgekeur en geteken is. Die verkryging van grond is bespreek en die Humpata-kerkraad sou voorlopig aanbly tot na die stigting. ’n Brief sou ook aan lidmate in Ghanzi (Botswana) gestuur word omdat Gobabis vir hulle die naaste Gereformeerde gemeente was. Op Saterdag 7 Junie 1930 (die gemeente Gobabis se stigtingsdatum) is al die Gereformeerdes byeen op die plaas Helew 408, by die huis van P.C. Akkerman, waar seile gespan is. Daar was 364 belydende lidmate en 462 dooplidmate, altesaam 826. Die te stigte gemeente sal wees die Gereformeerde gemeente Gobabis S.W.A. Ds. Van Jaarsveld, die voorsitter, verduidelik aan die gemeente dat die bestaande kerkraad van Angola nou ontbind en dat ’n nuwe kerkraad verkies moet word. Met geslote stembriefies is die kerkraad toe verkies. Hulle sou tydens die voorbereidingsdiens bevestig word. Daar is ook, soos in Angola, ’n beesfonds gestig en elkeen is versoek om na vermoë by te dra.”
Ook in 1930 is die gemeentes Aranos en Outjo gestig, aangesien die distrik Gideon (aan die Nossobrivier) en die distrik Outjo die ander twee vernaamste nedersettingsgebiede van die teruggekeerde Afrikaners was.
Predikante
wysig- Dirk Postma jr., 1889 - 1890
- Casper Jan Hendrik Vorster, 1894 - 1897
- Pieter Biewenga, 1903 - 1906, en Que 1906 - 1926
- Hendricus Philippus Josephus Pasch, 1908 - 1911
Bronne
wysig- (af) Krüger, prof. D.W. en Beyers, C.J. (hoofred.). 1977. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers.
- (af) Jooste, prof. dr. J.P.: “Oorsig van die geskiedenis van die Gereformeerde Kerk Burgersdorp”. In: Die Gereformeerde Kerk, Burgersdorp. Gedenkalbum by geleentheid van die Eeufees 22-24 Januarie 1960. Burgersdorp: Kerkraad van die Gereformeerde kerk.
- (af) Jooste, prof. dr. J.P. (1959). Die Geskiedenis van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika 1859-1959. Potchefstroom: Administratiewe Buro van die Gereformeerde Kerk.
- (af) Le Roux, dr. J.H. en Cetzer, P.W. 1980. Die Nasionale Party, deel 2. Bloemfontein: Instituut vir Eietydse Geskiedenis.
- (en) Potgieter, D.J. (red.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Beperk.
- (af) Stassen, Nicol. 2009. Afrikaners in Angola 1928-1975. Pretoria: Protea Boekhuis.
- (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
- (af) Viljoen, Lood (voorsitter). 2005. 75-jarige feesvieringe van die Gereformeerde kerk Gobabis 1930-2005. Gobabis: Gereformeerde Kerkraad.
- (af) Vogel, ds. Willem. 2013. Die Almanak van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 2014. Potchefstroom: Administratiewe Buro.
Verwysings
wysig- ↑ (af) Stassen, Nicol (2009). Afrikaners in Angola 1928-1975. Pretoria: Protea Boekhuis.
Eksterne skakels
wysig- (de) Besonderhede oor die plaas Gamkarab waarheen die Angola-Boere gebring is nadat hulle in 1928 gerepatrieer is. Geargiveer 17 Desember 2014 op Wayback Machine URL besoek op 14 Februarie 2015.
