Opstand in die Warskou-ghetto

Hierdie artikel is oor die 1943-opstand in die Warskou-ghetto. Vir ander opstande met 'n soortgelyke naam, sien Warskou-opstand (dubbelsinnig).

Die Opstand in die Warskou-ghetto was die Joodse opstand teen Nazi-Duitsland se pogings om die oorblyfsels van die Warskou-ghetto in Pole tydens die Tweede Wêreldoorlog te elimineer.

Opstand in die Warskou-ghetto
Deel van die Tweede Wêreldoorlog en die Joodse Volksmoord
Uit die Stroop-verslag: Joodse inwoners word uit hulle huise verwyder. Die oorspronklike Duitse onderskrif lees: "Met geweld uit skuilkerders gehaal".
Datum 19 April 1943 - 16 Mei 1943 Ligging Warskou Ghetto, Pole Resultaat Duitse oorwinning
Strydende partye
Nazi-Duitsland Schutzstaffel en Waffen-SS Sicherheitsdienst Gestapo Ordepolisie Wehrmacht Medewerkers Sowjetse bondgenote Joodse Ghetto-polisie Letse polisie Litause polisie	Joodse versettingsbewegings ŻOB ŻZW Poolse versettingsbewegings Armia Krajowa Gwardia Ludowa
Aanvoerders
Jürgen Stroop Ferdinand von Sammern-Frankenegg (aanvanklik)	Mordechai Anielewicz (†) Dawid Apfelbaum (†) Paweł Frenkiel (†) Icchak Cukierman Marek Edelman Cywia Lubetkin Henryk Iwański
Sterkte
Amptelike daaglikse gemiddeld van 2 090, insluitende 821 Waffen-SS	Omstreeks 600 ŻOB en omstreeks 400 ŻZW-vegters (aanvanklik) 750-1 800 Opstandelinge (19 April), 56 000+ burgers
Ongevalle en verliese
Offisieel 16 dood, 86 gewond volgens die Stroop Verslag; ander skat 'n totaal van 300+ sedert 18 Januarie, insluitende 'n aantal Joodse medewerkers.	Omtrent 13 000 is op die plek dood, die meeste is na uitwissingskampe gedeporteer; 'n totaal van 56 065 word gereken (gevang en vermoor) volgens Stroop se verslag.

Die belangrike voorloper van die hoofgeveg was 'n gewapende opstand teen die Duitsers en hulle Joodse medewerkers wat begin het op 18 Januarie 1943. Die hoofgeveg het geduur van 19 April 1943 tot 16 Mei van dieselfde jaar, toe 'n vasberade maar swak gewapende en sleg voorsiende weerstandsbeweging uiteindelik deur SS-Gruppenführer (toe Brigadeführer) Jürgen Stroop verslaan is.

Agtergrond

Grense van die Warskou Ghetto (interaktiewe kaart)

Aan die begin van 1940 het die Nazi's daarop gekonsentreer om die Pools-Joodse bevolking van oor die 3-miljoen in 'n aantal uiters beknopte ghetto's in verskeie Poolse stede te plaas. Die grootste hiervan was die Warskou-ghetto, wat oor die 380 000 mense in 'n beknopte area in die middel van die stad gehuisves het. Die ghetto is op 16 November 1940 deur die Duitsers ommuur en van die buitewêreld afgesluit. Duisende Jode het gesterf as gevolg van wydverspreide siekte of uithongering nog voor die Nazi's begin het met die massiewe deportasies van Jode in die ghetto na die Treblinka-verdelgingskamp. In die 52 dae voor 12 September 1942 is ongeveer 300 000 ghettoburgers na Treblinka gestuur en vermoor.

Aan die begin van die deportasies het lede van die Joodse versettingsbeweging vergader, maar besluit teen 'n gewapende opstand, omdat hulle geglo het dat die Jode werklik na arbeidskampe gestuur word, in plaas van na hulle dood. Teen die einde van 1942 het dit egter duidelik geword dat die Jode vermoor word by dié kampe en het die oorblywende Jode besluit om daarteen te veg.

Die geveg

Gevange Jode word deur Duitse soldate gelei na die deportasiepunt.

18 Januarie 1943 was die begin van die eerste gewapende opstand: die Duitsers het begin met die tweede deportasie van Jode na konsentrasiekampe, maar na vier dae het die Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB, "Joodse Gevegsorganisasie") en Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW, "Joodse Militêre Unie") beheer oor die ghetto verower. Hulle het gevegposte by die dosyne gebou en Jode wat hulle as Duitse medewerkers beskou het, gedood, insluitende Joodse polisiebeamptes en Gestapo-agente.

Die Teenstanders

Terwyl die gefrustreerde Duitsers addisionele hulp gestuur het om die opstand te beëindig, het die burgers van die ghetto vir die volgende drie maande hulself voorberei vir wat hulle besef het sal hul laaste geveg wees. Honderde gekamoefleerde skuilkelders is onder huise gegrawe (insluitende 618 skuilkelders teen lugaanvalle); die meeste hiervan is deur die rioolstelsel verbind en aan die sentrale water- en elektrisiteitstoevoer gekoppel. Die ghetto-vegters was gewapend met pistole en rewolwers, 'n paar gewere en een masjiengeweer (drie masjiengewere volgens sommige bronne). Hulle het min ammunisie gehad en was aangewese op geïmproviseerde bomme en brandbombottels. 'n Aantal ander wapens is deur die opstand voorsien of vanaf die Duitsers in beslag geneem. Die ghetto-area was in drie militêre distrikte verdeel: elke organisasie was verantwoordelik vir sy eie distrik.

Duitse wagposte by 'n ingang in die muur om die Ghetto.

Ondersteuning buite die ghetto was beperk, maar Poolse versettingseenhede van Armia Krajowa (AK) en Kommunistiese Gwardia Ludowa het die Duitse wagposte naby die muur (wat die ghetto omsingel het) aangeval en probeer om wapens en ammunisie na binne te smokkel. Die AK-eenhede was in geveg met die Duitsers tussen 19 April en 23 April by verskeie punte buite die ghetto-muur en het probeer om na die ghetto toe deur te breek. Een Poolse eenheid van Armia Krajowa, genaamd die Państwowy Korpus Bezpieczeństwa en onder bevel van Henryk Iwański, het selfs binne-in die ghetto geveg saam met die ZZW en het saam teruggetrek na die sogenaamde "Ariese kant". Om die Jode te help het die AK informasie en smeekbede uitgesaai, beide in Pole en deur middel van radiotransmissies om die Geallieerdes te bereik. Vele vegters van die ZOB en deel van die opperhowe het danksy hulp van die Pole kon ontsnap deur die kanale. Alhoewel Henryk Iwanski se dade die mees beroemdste is, vorm dit deel van vele dade van die Poolse verset om die Jode te help.

Hulle moeite was egter nie genoeg teen die volle mag van die Nazi oorlogmasjien nie; die Duitsers het uiteindelik 'n gemiddelde daaglikse mag gehad van 2 054 soldate en 36 offisiere, insluitende 821 Waffen-SS Panzergrenadier-troepe (bestaande uit vyf Reserwe en Opleiding Bataljonne en een SS Kavalerie Reserwe en Opleidingbataljon) en 363 Poolse Marine-Blou Polisiemanne wat deur die Duitsers beveel is om die mure van die ghetto te beman. Die res van die Duitse vegmag het bestaan uit:

• SS-Ordnungspolizei (Orpo) polisieregimente (bataljonne van die 22e en 23e regimente),
• SS-Sicherheitsdienst (SD) sekuriteitsdienste,
• een Bataljon elk van twee Wehrmacht spoorwerk stryd-ingenieurs se regimente,
• 'n geskut van die Wehrmacht se ligte artillerie,
• 'n bataljon Oekraïense Trawniki-Männer van die SS Finale Oplossing-opleidingskamp Trawniki,
• Litauiese en Lettiese hulp-polisiemanne (Askari's),
• die tegniese noodvaleenheid,
• Poolse brandweermagpersoneel en
• 'n aantal Gestapo-gevangenishouders en teregstellers van Pawiak, onder bevel van Franz Bürkl, het ook aangebied om die Jode te help opspoor.

Hulle wapens het onder meer bestaan uit gepantserde vegvoertuie, geveggasse, vuurwerpers, vliegtuie, tenks en artillerie.

Duitse aanval

Twee Askaris loer binne 'n gebou in, oor die lyke van Joodse burgers wat tydens die opstand vermoor is.

Die finale stryd het begin op die aand van Paasfees, 19 April, toe die Duitse kolomme die ghetto met alle mag aangeval het. Joodse opstandelinge het op die Nazi-troepe geskiet en hulle met Molotofbomme en handgranate gegooi vanuit stegies, riole, huisvensters en selfs brandende geboue. 'n Frans-vervaardigde SS-tenk is aan die brand gesteek deur ZOB-petrolbomme en die aanvanklike aanval is teruggedryf. Die Joodse opstandelinge het merkwaardige sukses behaal teen die magte van Ferdinand von Sammern-Frankenegg, wat sy pos as die SS- en polisiebevelvoerder van die Warskou-area verloor het, en vervang is deur Jürgen Stroop.

Na 'n pouse is die aanval hervat; die Nazi's het die huise nou blok vir blok afgebrand, kelders en riole opgeblaas en elke Jood wat hulle kon vang gevange geneem of doodgemaak. Nog 'n Duitse tenk is vernietig op 27 April in 'n versettingsaanval waarin die ZZW se kommandant, David Apfelbaum, swaar gewond is en die volgende dag gesterf het. Die langdurendste posisiegeveg het plaasgevind rondom die ZZW-vesting by Muranowski-plein van 19 April tot aan die einde van daardie maand. Op 29 April het die oorblywende vegters van die organisasie - wat al sy leiers verloor het - die ghetto deur die Muranowski-tonnel verlaat en na die Michalin-woud gegaan. Dit het die einde van die hoofgeveg ingelui.

"Skoonmaak"

SS Brigadeführer Jürgen Stroop, omsingel deur swaar-gewapende wagte, kyk toe hoe blokke huise verbrand word.

Na die belangrikste geveg verby was, is die weggesteekte skuilings die hoofarena van verset. In dié geveg het die Duitsers rookgranate en traangas of gifgas gebruik om die Jode uit skuilings te forseer. In vele instansies het die Jode aangehou om te vuur soos hulle die skuilings uitgekom het en 'n aantal manlike en besonderlik vroulike vegters het verborge granate gegooi of handwapens gevuur nadat hulle hulself oorgegee het. Op 8 Mei het die Duitsers die bevelpos van die ZOB by Mila 18 ontdek, met tot gevolg die dood van die meeste van hulle leierskap asook 100 oorblywende vegters - die meeste van hulle is egter dood as gevolg van massa-selfmoord, insluitende die organisasie se bevelvoerder, Mordechai Anielewicz.

Die opstand is op 16 Mei geëindig. Nogtans kon deur die somer van 1943 nou en dan 'n skietery in die area van die ghetto gehoor word. Uiteindelik is die opstand finaal stopgesit op 5 Junie, toe die laaste geveg met die Duitsers gelei was deur 'n groep Joodse kriminele sonder enige verbintenis met die ZZW of ZOB.

Die dodetal

Uit die Stroop-verslag: 'n Groep Jode is op die plek tereggestel ná hulle ingevangenisneming in die ruïnes van die Ghetto. Die oorspronklike Duitse byskrif lees: Bandiete vernietig in die geveg.

Tydens die opstand het ongeveer 7 000 Joodse burgers gesterf. 'n Addisionele 6 000 was lewendig verbrand of vergas in skuilings. Die oorblywende 50 000 mense is na die Duitse doodskampe gestuur - meestal na die Treblinka-verdelgingskamp.

Die laaste verslag van Jürgen Stroop op 13 Mei 1943, het gelees:

180 Jode, bandiete en sub-mense was vernietig. Die voormalige Joodse stadswyk van Warskou bestaan nie meer nie. Die grootskaalse aksie was afgesluit teen 20:15 uur deur die opblasing van die Warskou Sinagoge. (...) Totale getal Jode behandel 56 065, insluitende beide Jode wat gevang is en Jode wie se uitroeiing bewys kan word.

Volgens die verslag is van Stroop se mag 16 mense dood gemaak en 86 gewond, insluitende oor die 60 Waffen-SS. Volgens ander se berekeninge is tot 1 300 Duitsers en hul medewerkers dood gemaak tydens die opstand.

Nasleep

'n Monument ter herdenking aan die helde van die Warskou Ghetto Opstand.

Na die geveg is die meeste afgebrande huise met die grond gelyk gemaak en die kompleks van die KL-Warskou ("Konzentrationslager Warschau", konsentrasiekamp van Warskou) is in die omgewing van die ghetto gestig. Die Duitsers het die voormalige ghetto ook gebruik om Poolse Łapanka gevangenes te vermoor uit wraak in hoogs geadverteerde gyselaarsteregstellings.

Gedurende die Warskou-opstand in 1944 het die Poolse Tuisweermag Bataljon, "Zoska", 380 Joodse konsentrasiekampgevangenes van die KL-Warskou se Gęsiówka-subkamp kon red; die meeste van hulle het onmiddellik by die AK aangesluit. 'n Paar klein groepe van die ghettoburgers het dit ook reggekry om in die riole te oorleef tot die Warskou-opstand.

Verwantskap aan die 1944 Warskou-opstand

Die Opstand van 1943 word somtyds verwar met die Warskou-opstand van 1944. Die twee gebeurtenisse het in verskillende tye afgespeel en het verskillende doelwitte gehad. Die eerste, in die ghetto, was 'n keuse om vegtend te sterf - met 'n skraal hoop op ontsnapping, eerder as 'n definitiewe dood in die verdelgingskampe. Die keuse om te veg is gemaak op die laaste oomblik toe die krag om te veg nog steeds beskikbaar was. Die tweede opstand was 'n gekoördineerde aksie en deel van die groter Operasie Storm ("Plan Burza").

Daar is egter 'n verband tussen die twee gebeurtenisse, siende dat 'n aantal (ongeveer 100) van die opstandelinge van die Ghetto-opstand deelgeneem het in die latere Warskou-opstand en geveg het in die geledere van die AK en AL.

In Israel

'n Aantal oorlewendes van die Warskou-ghetto-opstand, ook genoem die "Ghetto-vegters", insluitende Icchak Cukierman (ZOB adjunk-kommandant), en sy vrou, Cywia Lubetkin (wat ook 'n bevelvoerder van een van die gevegseenhede was), het voortgegaan en die "kibbutz Lohamey ha-Geta'ot" ("ghettovegters se kibboets") in Israel gestig. In 1984 het die lede van die kibboets "Dapei Edut" gepubliseer ("Getuienisse van Oorlewing", onderhoude en redigering deur Zvika Dror), vier volumes van persoonlike getuienisse van 96 lede van die kibboets. Die kibboets is Noord van Akko geleë en stel ten toon 'n museum en argiewe opgedra ter nagedagtenis aan die Sjoa, die Joodse Volksmoord van die 20ste eeu.

Yad Mordechai, 'n ander kibboets (Noord van die Gasastrook), is vernoem na Mordechai Anielewicz.

Die Ghetto-opstand in moderne media

• The Wall (1982) - 'n Televisiefilm
• In the Presence of Mine Enemies (1997) - 'n Televisiefilm
• Uprising (2001) - 'n Televisieminireeks
• The Pianist (2002) - 'n Rolprent

Verdere leesstof

• Marek Edelman. The Ghetto Fights: Warsaw, 1941-43. Bookmarks Publications, 1990. ISBN 0-906224-56-X.
• Kazimierz Moczarski. Conversations with an Executioner. Prentice Hall, 1984. ISBN 0-13-171918-1.
• Sabine Gebhardt-Herzberg. "Das Lied ist geschrieben mit Blut und nicht mit Blei": Mordechaj Anielewicz und der Aufstand im Warschauer Ghetto; 250 p.; 2003; ISBN 3-00-013643-6 (slegs in Duits beskikbaar); uitgewer: Sabine Gebhardt-Herzberg (s.gebhardt-Herzberg@gmx.net)

Eksterne skakels

• "Life In The Ghetto Begins" Geargiveer 22 Januarie 2009 op Wayback Machine Video's van Marek Edelman waarin hy praat oor die Ghetto's van Peoples Archive (in Engels)
• "The Warsaw Ghetto The Warsaw Ghetto argiewe (insluitende Die Stroop Verslag) van die Jewish Virtual Library (in Engels)
• "The Warsaw Ghetto Uprising" 'n artikel deur Marek Edelman (in Engels)
• "Warsaw Ghetto Uprising" Die Verenigde State se Holocaust Memorial Museum (in Engels)
• "The Warsaw Ghetto Uprising and the Poles" Geargiveer 24 Junie 2006 op Wayback Machine 'n Aanlyn boek deur verskillende skrywers (in Engels)
• "A Teacher's Guide to the Holocaust" 'n Versameling prente en foto's van die opstand (in Engels)
• "The Ghetto Fighters' House" van die Holocaust and Jewish Resistance Heritage Museum (in Engels)
• "Commemorating the Uprising" Geargiveer 17 April 2014 op Wayback Machine van die Maart 2006 uitgawe van Jewish Currents (in Engels)

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal.