Henry Fremantle

Henry Eardly Stephen Fremantle (Bedwell Park, Hatfield, Hertfordshire, Engeland, 6 Augustus 1874 – Kaapstad, Kaapland, Suid-Afrika, 6 September 1931) was ’n Suid-Afrikaanse geleerde en politikus.

Fremantle was die enigste gesiene Engelssprekende wat betrokke was by die stigting van die Nasionale Party in 1915, maar het in 1922 uit die NP bedank toe die party ’n resolusie aanvaar ingevolge waarvan Suid-Afrika die reg moes hê om af te skei (sesessie) van die Verenigde Koninkryk, Fremantle se vaderland, iets waarmee hy hom hoegenaamd nie kon vereenselwig nie. Hy was 'n liberaal wat die verkeerde kamp binnegedwaal het, volgens dr. A.C. Partdrige wat artikels oor hom geskryf het in sowel die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek as die Standard Encyclopaedia of Southern Africa.

Herkoms

Fremantle se oupagrootjie aan vaderskant, vise-adm. sir Thomas Francis Fremantle (1765–1819).

Fremantle se oupa aan vaderskant, die eerste burggraaf Cottesloe (1798–1890).

Fremantle was die seun van eerw. dr. William Henry Fremantle (12 Desember 1831 – 24 Desember 1916) en sy vrou, Isabella Maria Eardley, dogter van sir Culling Eardley (21 April 1805 – 21 Mei 1863). Mev. Fremantle (oorlede in Julie 1901 in die ouderdom van 66) het aktief deelgeneem aan liefdadigheidswerk in die bisdomme waarin haar man aangestel is en was welbekend vir haar werk onder siek armoediges.

Sir Culling was ’n Christenstryder vir godsdiensvryheid en een van die stigters van die Evangeliese Alliansie. Sir Culling, wat talle landgoedere geërf het, het sy van in 1847 met koninklike vergunning van Smith na Eardley verander. Fremantle se ouma aan moederskant (sir Culling se moeder), Charlotte Elizabeth (oorlede in 1826), was die dogter van Sampson Eardley, eerste burggraaf van Eardly, en dus die kleindogter van die Joodse finansier Sampson Gideon (Februarie 1699– 17 Oktober 1762). Hy het ’n fortuin van £350 000 nagelaat. Hoewel hy ’n praktiserende Jood was, was sy vrou (Jane, oorlede 1778) ’n Christen en so ook sy seun en twee dogters. Henry Fremantle se oupa aan vaderskant was sir Culling Smith (1768–1829), van Hugenote-herkoms. Die titel burggraaf Eardly (aan Henry Fremantle se moederskant) het nie oorleef nie, maar Charlotte Elizabeth het ’n groot deel van die Eardly-erflating geërf.

Henry Fremantle se vader, eerw. dr. William Henry Fremantle, was die tweede seun van die eerste burggraaf Cottesloe, Thomas Francis Fremantle (11 Maart 1798 – 3 Desember 1890), bekend (van 1821 tot 1874) as sir Thomas Fremantle, ’n politikus van die Britse Konserwatiewe Party. Dr. Fremantle was deken van Ripon. Die burggraaf Cottesloe was die oudste broer van adm. sir Charles Fremantle (1 Junie 1800 – 25 Mei 1869) na wie die stad Fremantle in Wes-Australië genoem is.

Opleiding

Die Universiteit vir Wallis, Aberystwith, waar Fremantle enkele jare lank lektor in die klassieke tale was voor sy koms na Suid-Afrika.

Henry geniet sy opleiding aan Eton en Oriel College, Oxford, waar hy 'n voortreflike loopbaan het en 'n eerste klas in honours moderations sowel as in litterae humaniores (1895–’97) behaal; daarna lê hy hom op navorsing toe in die London School of Economics. Voor hy in Februarie 1899 as professor vir Engels en wysbegeerte na die Suid-Afrikaanse Kollege in Kaapstad gaan, beklee hy die akademiese pos van lektor in die klassieke tale, eers aan die Universiteit vir Wallis, Aberystwyth, en toe aan Worcester College, Oxford. Drie jaar ná sy aankoms in Suid-Afrika slaag hy daarin om van Worcester College beurse vir studente van die SA Kollege te verkry, en hieruit ontstaan die idee van die Rhodes-beurse. Die Rhodes-beurse was meer aanvaarbaar omdat hulle 10 keer meer werd was as die Worcester-beurse.

Aan die Kaap

In die Kaapse samelewing tree Fremantle spoedig op die voorgrond as 'n vertolker van die staatsleer, finansies en opvoeding. Hy was bedeeld met 'n kragtige intellek en 'n onbeperkte ywer vir openbare sake. Toe hy in 1903 as kandidaat van die Suid-Afrikaanse party (die nuwe naam van Jan Hendrik Hofmeyr se Afrikanerbond) tot verteenwoordiger van Uitenhage in die Kaapse wetgewende vergadering verkies word, dwing die senaat van die kollege hom om van sy professorskap afstand te doen. Saam met Albert Cartwright word hy toe mederedakteur van The South African News.

Fremantle sorg dat hy binne vier jaar na sy toetrede tot die politiek tweetalig is (volgens 'n ander bron was hy dit reeds; vandaar sy goeie verhouding met die Afrikanerbond), en deur sy hulp in verband met die finansiële organisasie van die Closer Union Society, werk hy hard vir die nouer vereniging van die Suid-Afrikaanse kolonies wat eindelik in 1910 sou uitloop op Uniewording.

Hy het The financial aspect of Union (1908) gepubliseer waarin hy geskryf het oor die ekonomiese voordele wat sou volg op die skepping van 'n nasionale skuld deur al die bates en laste van die vier kolonies saam te snoer. The New Nation, a survey of the condition and prospects of South Africa (Londen, 1909) was 'n meer ambisieuse bestekopname van die toestande en vooruitsigte in 'n verenigde Suid-Afrika. Daar word beskou as sy waardevolste werk. Fremantle neem ywerig deel aan die debatte in die Kaapse wetgewende vergadering wat die aanvaarding van die konsepgrondwet vir die Unie voorafgaan. Aanvanklik is hy 'n voorstander van die beleid van John X. Merriman, die leier van die Suid-Afrikaanse party, maar in 1910 sluit hy hom aan by die pas gestigte Suid-Afrikaanse Nasionale Party (die latere Suid-Afrikaanse Party) wat genl. Louis Botha, die eerste premier van die Unie van Suid-Afrika, ondersteun.

Vanaf 1911 was hy etlike jare lank redakteur van The New Nation, wat hom veral vir die bevordering van vriendskap tussen die rasse (Afrikaners en Engelssprekendes) beywer. Hierdie tydskrif, wat Merriman se beleid aanvanklik steun, is deur A.D. Donovan en D.C. Boonzaier gestig. Voor en ná Uniewording was Fremantle voorsitter van die onderwyskommissie wat uit vyf lede bestaan en op 12 Januarie 1910 deur die administrateur van Kaapland aangestel is. Die rapport van hierdie kommissie, gedateer 12 Januarie 1912, handel uitvoerig oor die toestand van die onderwys in Kaapland asook in die ander geweste wat saam met Kaapland op 31 Mei 1910 die Unie vorm. Hierdie belangrike Fremantle-verslag is gegrond op getuienis gelewer deur deskundiges uit alle dele van Suid-Afrika en behandel die vernaamste aspekte van die onderwys van wit en bruin mense, insluitende leerplanne vir basiese vakke en die opleiding van onderwysers. Twee lede, J.W. Jagger en P.H.W. Kettlewell, dien 'n minderheidsverslag in oor die opvoedkundige moeilikhede wat uit die gebruik van albei landstale as onderwysmedia sou voortvloei.

Reeds in 1909 skryf Fremantle (in The New Nation) dat die reëling waardeur 'n gewelddadige skeiding tussen laer en hoër onderwys ge-maak word deur die hoër onderwys aan die parlement en die laer aan die provinsiale rade toe te vertrou, nie kan deug nie. Teen die end van 1912 skaar hy hom op politieke gebied by genl. J.B.M. Hertzog wat pas uit die Botha-kabinet gesit is. Fremantle is een van die ses lede wat in die sitting van 1913 saam met Hertzog teen die regering stem, en een van die 12 wat in die buitengewone sitting van 1914 stem teen die Botha-regering se voorstel om Duits-Suidwes-Afrika te verower. Hy is een van die stigters van die Nasionale Party op die konferensie van 9 Junie 1915 op De Aar, en toe dr. D.F. Malan in September 1915 op die Middelburgse kongres tot voorsitter gekies word, word Fremantle in dieselfde jaar adjunkvoorsitter van die Kaaplandse Nasionale Party.

Dit verbaas niemand dan ook nie toe hy in die Eerste Wêreldoorlog by die algemene verkiesing van Oktober 1915 sy setel in die volksraad verloor toe hy net 1 061 stemme vir die NP kry vergeleke met A.H. Garcia van die SAP se 1 646. Nogtans bly hy daarna, as gevolg van sy lidmaatskap van die raad van handel en nywerheid en sy werk in die kommissie vir finansiële betrekkinge, in voeling met openbare aangeleenthede. Sy ander bron van inkomste is die joernalistiek en as redakteur van The Interpreter, van 1915 tot 1917, streef hy daarna om rasseverhoudinge te verbeter. Toe hy in 1925 voorsitter was van die Ekonomiese Genootskap van Suid-Afrika het hy 'n belangrike vlugskrif gepubliseer, South African industries and banking, maar van sy wenk om 'n nywerheidsbank te stig ten einde nasionale nywerhede aan te moedig, kom niks tereg nie.

Waardering

As een van die NP se skeppers, het Fremantle sy invloed in dié party oorskat. Hy was 'n teruggetrokke mens wat, ten spyte van sy skerpsinnigheid, gekultiveerdheid en hoë sin vir burgerlike plig nie maklik vriende gemaak het. Hy was in parlementêre kringe nooit gewild nie; die SAP sowel as die Unionisteparty het hom gewantrou en as 'n politieke avonturier beskou.

Hy was 'n welsprekende en geestige redenaar en 'n man met groot moed wat heel verstandig oor rasseaangeleenthede geskryf het. Hy was spoedig 'n deskundige op finansiële gebied en na sy kritiek op die staatsbegroting is altyd met aandag geluister. Sy ambisieuse loopbaan het as gevolg van sy eie persoonlikheid skipbreuk gely; ondanks sy akademiese aansien en sy vlugheid van gees, was hy te veel van 'n politieke opportunis. Geen party het hom vertrou nie en hy het nooit heeltemal in die Nasionale Party geglo nie.

Hy kon nie saamstem met sesessie nie, die verbreking van die band met Brittanje; en op die kongres van 1920 in Bloemfontein bedank hy dan ook uit die party. Dit was egter reeds lank duidelik dat sy sienswyse alte liberaal vir die tradisionaliste van die gewese Boererepubliek was.

Gesinslewe

Hy was twee keer getroud, in 1899 met Margaret McDonald (oorlede 1909), dogter van A. McDonald, bewaarder van die universiteitskunsgalery, Oxford, en in 1910 met Helen Eksteen, dogter van J.J. Eksteen van die plaas Deze Hoek, distrik Piketberg. Sy enigste dogter, Isabella Margaret Eleanor Fremantle, word professor in die klassieke tale aan die Hugenote-kollege op Wellington.

Ná sy dood het lewensberigte verskyn in die Cape Times, Rand Daily Mail, Cape Argus, Die Burger, The Star, Die Volkstem en Volksblad.

Bronne

De Kock, W.J. (hoofred.). 1976. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers, namens die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
(en) Potgieter, D.J. (red.) 1974. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Beperk.