Livingstone en Stanley

David Livingstone (1813-1873), ŉ sendelingdokter wat 'n ontdekkingsreisiger geword het, en Henry Morton Stanley (1841-1904) het mekaar in 1871 by Ujiji langs die Tanganjikameer ontmoet. Die woorde waarmee Stanley die doodsiek Livingstone sou gegroet het, het beroemd geword: "Dr. Livingstone, I presume?"

Livingstone se loopbaan as besielde sendeling en ontdekkingsreisiger was in 1871 al amper verby. Sy boeke en amptelike publikasies is as "menslike dokumente" vandag nog die moeite werd om te lees. Stanley was in 1871 'n ambisieuse joernalis. Die bekendheid wat hy verwerf het deur sy ontmoeting met Livingstone en deur sy eie deursettingsvermoë het dit vir hom moontlik gemaak om self 'n bekende ontdekkingsreisiger in Afrika te word.

Wetenskaplik was sy reise verdienstelik in die sin dat hy die fragmentariese kennis oor die Oos-Afrikaanse mere gesistematiseer het. Livingstone se reise het in die teken van menslike en wetenskaplike belangstelling gestaan, terwyl Stanley se laaste reise in diens van Europese imperialisme in Afrika was. Die twee bekendste ontdekkingsreisigers van die 19e eeu, dr. David Livingstone en Henry Stanley, se reise in Afrika het saamgeval met hernieude Europese belangstelling in Afrika en groeiende humanitêre gevoelens vir die bevolking van die vasteland.

Voor die ontdekkingsreise was die slawehandel die enigste rede vir Europa se belangstelling in Afrika, maar nadat die ontdekkingsreise die binneland bekend gemaak het, het die sogenaamde wedloop om Afrika ("scramble for Africa") begin. Sowel Livingstone as Stanley het veelgelese boeke oor hul reise gepubliseer en het 'n aansienlike inkomste daarmee verdien. Livingstone se boeke, wat in die eerste plek daarop gemik was om die Europese publiek in te lig, het saaklike titels gehad.

Die titels van Stanley se boeke was egter stemmingsvoller: Through the dark continent (1878) of In darkest Africa (1890) is titels wat duidelik aandui hoe veraf en geheimsinnig Afrika aan die einde van die 19e eeu nog vir die Europeërs was.

Bekende kennis van Afrika

Hoewel baie kennis oor Afrika in die loop van die 19e eeu ingesamel is, het daar tog geografiese raaisels oorgebly en het insig in die kultuur van die Afrikavolke glad nie bestaan nie. Kaarte van Afrika was aan die einde van die 19e eeu noodgedwonge nog onvolledig, maar die wit kolle waarmee onbekende gebiede aangedui is, was baie kleiner as aan die einde van die 18e eeu.

Die kaarte wat toe bestaan het, was amper niks anders nie as blote seekaarte waarop die verloop van die kus sigbaar aangedui is, en selfs die kus was nie volledig en noukeurig verken nie. Europa se onkunde oor Afrika was verbysterend as in aanmerking geneem word dat handelskontakte met die vasteland sedert die 15e eeu bestaan het. Die belangstelling was egter beperk tot handelsposte en tot Blankbewoonde Suid-Afrika. As redes vir die onkunde oor Afrika is dikwels aangevoer dat die binneland ontoeganklik was weens die swak bevaarbaarheid van die riviere, tropiese siektes, vyandige inboorlinge, ensovoorts.

Die hoofrede was eintlik dat Afrika, afgesien van die slawehandel, niks gehad het om Europa te bied nie. Onder invloed van toenemende filantropisme en veranderde ekonomiese toestande het Europa se houding teenoor Afrika egter begin verander. Die geografiese ondersoek was aanvanklik veral op Wes- en Noord-Afrika gerig. Die grootste aandeel in die ontdekkingswerk is deur Brittanje gelewer. Teen die helfte van die 19e eeu was Wes-Afrika min of meer bekend en is die aandag op oos – en Sentraal-Afrika gevestig. In die ontsluiting van hierdie deel van die vasteland het Livingstone en Stanley baanbrekerswerk gedoen.

Livingstone

David Livingstone is op 19 Maart 1813 in Blantyre in Skotland gebore. Sy vader, ŉ teehandelaar, het 'n groot bewondering vir sendingwerk gekoester en hy het sy seun verbied om enigiets anders as teologieboeke te lees. Op 10-jarige leeftyd het Livingstone in 'n tekstielfabriek begin werk en sy vrye tyd aan selfstudie gewy. Hy het 'n groot belangstelling in reisverhale en natuurgeskiedenis gehad en het onder invloed van die werke van die Duitse sendeling Gützlaff besluit om self sendeling te word.

Op 23-jarige leeftyd het Livingstone hom by die Universiteit van Glasgow ingeskryf om Grieks, teologie en medisyne te studeer en in 1837 is hy deur die London Missionary Society as kwekeling aanvaar. Hy het sy studies in 1840 voltooi en is deur die LMS na Suid-Afrika gestuur. Hy wou aanvanklik na China gaan, maar die Opiumoorlog het dit verhinder. In 1841 het Livingstone die sendingstasie by Kuruman in die destydse Betsjoeanaland bereik. Die stasie is gestig deur dr. Robert Moffat, met wie se dogter, Mary, Livingstone in 1844 getroud is.

Livingstone het gereelde togte verder noord onderneem om nuwe sendingstasies te stig, en nil sy huwelik het hy hom by Mabotsa gevestig, 300 km verder noord as wat enige sendeling dit tot in daardie stadium gewaag het. Later het hy en sy gesin, vergesel deur die Bakwena-stam, verder weswaarts na Kolobeng getrek. Livingstone se eerste groot ontdekking was die Ngamimeer, wat hy in 1849 saam met die Britse sportmanne William Cotton Oswell en Mungo Murray na 'n reis deur die Kalahari bereik het. In 1851 het hy en Oswell vir die eerste keer die Zambezi aanskou, en wel by Sesheke, waar hulle vriendelik deur die Makololo ontvang is.

Koors en die tsetsevlieg het dit vir Livingstone onmoontlik gemaak om sendingstasies langs die bolope van die Zambezi te stig. In 1852 het Livingstone met sy gesin na Kaapstad gereis en sy vrou en kinders op Oswell se onkoste na Brittanje teruggestuur. Op pad terug na Linyati by die Zambezi het hy Kolobeng aangedoen, waar die Boere intussen die stasie geplunder en sy voorrade vernietig het. Livingstone het deurgedruk na Linyati, van waar hy in November 1853 op sy eerste opsienbarende reis vertrek het.

Tydens die togte wat hy tot in daardie stadium onderneem het, het Livingstone kennis gemaak met die slawehandel in Sentraal- en Oos-Afrika, wat in die hande van die Arabiere was. Volgens die tipiese liberalisme van die 19e eeu het hy geredeneer dat die onmenslike slawehandel en ander euwels uit Afrika verdryf kon word deur die vasteland met die ekonomies ontwikkelde dele van die wêreld in aanraking te bring. Die vrye spel van ekonomiese kragte sou dan vanself daartoe lei dat die bewoners van Afrika 'n hoër welstandspeil behaal.

Daardeur, en veral ook deur die verkondiging van die Evangelie, sou beter insigte ontstaan en sou die Swart volke uit eie beweging state vorm waarin reg en orde sou heers. Sy oortuiging dat Afrika vir die moderne handel ontsluit moes word en sy groeiende belangstelling in die geheime van die vasteland, het van die sendeling Livingstone ŉ ontdekkingsreisiger gemaak. Op 11 November 1853 het Livingstone, vergesel deur 27 Makololo-stamlede wat as draers opgetree het, uit Linyati weswaarts vertrek op soek na 'n deurgang tussen Noord-Betsjoeanaland en die weskus.

Op 31 Mei 1854 het hy Luanda bereik, siek aan koors wat hy opgedoen het in die moerasgebied waar die sytakke van die Kongo en die Zambezi hul oorsprong het. Livingstone het 'n aanbod om na Brittanje terug te keer, van die hand gewys en het op 1 Januarie 1855 saam met die Makololo die terugtog na hul stamland aangepak. In November 1855 het Livingstone op sy tweede groot reis vertrek, hierdie keer vanuit Linyati ooswaarts, al met die Zambezi langs na die kus.

Twee weke na sy vertrek het hy die waterval in die Zambezi wat onder die inboorlinge bekend gestaan het as die "rook wat raas", ontdek en na koningin Victoria genoem. Dit was vir hom 'n teleurstelling om te ontdek dat die Zambezi nie tot dieper in die binneland bevaarbaar was nie. In Maart 1856 het hy die Portugese nedersetting by Tete bereik en twee maande later was hy in Quelimane aan die ooskus. Aan die einde van 1856 het hy teruggekeer na Brittanje, waar hy ŉ heldeontvangs geniet en 'n boek oor sy reise geskryf het.

Hy is deur die London Missionary Society ontslaan, maar is in 1858 deur bemiddeling van die Royal Geographical Society as konsul in Quelimane aangestel. Die posisie het hom daartoe in staat gestel om sy ontdekkingsreise voort te sit. In 1858 het Livingstone op ŉ tweede Zambezi-ekspedisie vertrek. Hy was vergesel van onder andere sy broer, Charles, dr. John Kirk en die Britse skilder Thomas Baines, wat groot bekendheid in Suid-Afrika verwerf het.

Die ekspedisie het van die begin af rampspoedig verloop. Die inboorlinge wat saamgegaan het, was onbetroubaar, die stoombote was elke nou en dan onklaar en Livingstone was in voortdurende twis met sy reisgenote, veral Baines. Die reis is deur die Britse regering gefinansier en die amptenare en wetenskaplikes wat saam met Livingstone gereis het, het later verklaar dat hy dikwels hardkoppig en onregverdig opgetree het. Die geringe aandag wat hy gedurende al sy reise aan sy gesondheid geskenk het, het daartoe gelei dat hy kort-kort siek was aan koors.

Tydens die ekspedisie is Mary Livingstone by Shupanga oorlede (1862). Kort daarna het Livingstone die Njassameer (tans die Malawimeer) ontdek en verken. Slegs 10 dae se reis van die Bangweulumeer af is die ekspedisie teruggeroep. In 1864 het Livingstone met die Lady Nyasa, 'n stoomboot waarmee hy op die mere en riviere gevaar het, oor die Indiese Oseaan na Bombaai gevaar, van waar hy na Brittanje teruggekeer het. Nog voordat sy nuwe boek in Brittanje gepubliseer is, was hy terug in Afrika.

Die ekspedisie wat Livingstone in 1865 aangepak het, het hy gedeeltelik self gefinansier. Die doel was om die oorsprong van of die Nyl-, of die Kongorivier te vind. Hy het van die monding van die Ruvumarivier na die Njassameer gereis en daar nuwe waarnemings gedoen. Die meeste van sy draers het gedros en aan die ooskus die nuus versprei dat hy in die binneland gesterf het. Sy gesondheid het vinnig verswak (hy was voortdurend siek aan disentrie) en die meeste van sy voorrade is deur die drosters gesteel.

Nogtans het hy verder noordwaarts gereis en die Tanganjikameer ontdek. Van daar af was hy op die hulp van Arabiese slawehandelaars aangewese. In die daaropvolgende 4 jaar het Livingstone die Mwerumeer en die Bangweulumeer ontdek, steeds op soek na die oorsprong van die Nyl of die Kongo. In 1869 was hy uiteindelik terug by Ujiji aan die oostelike oewer van die Tanganjikameer. Van daar af het hy die gebied van die Lualaba, 'n boloop van die Kongo, verken. Tydens hierdie togte was hy ooggetuie van die wreedheid van die Arabiese slawehandelaars, sodat hy alle bande met hulle verbreek het en niemand meer gehad het om op te steun nie. Omdat daar soveel jare lank geen nuus oor Livingstone in Europa en die VSA ontvang is nie, is verskeie ekspedisies gestuur om na hom te soek.

Henry Morton Stanley, in opdrag van die New York Herald, was die leier van een van die ekspedisies. In 1871 het hy Livingstone by Ujiji dodelik siek aangetref. Hoewel Livingstone nie saam met Stanley wou terugkeer nie, was die koms van die joernalis tog ŉ uitkoms. Stanley het hom verpleeg en nadat hy Ujiji verlaat het, voorrade en draers uit Zanzibar na Livingstone gestuur. In Augustus 1872 het Livingstone op sy laaste reis vertrek, nog steeds op soek na die oorsprong van een van die twee groot riviere. By die moerasse van Bangweulu was hy so siek dat hy nie meer regop kon sit nie en gedra moes word. Op 30 April 1873 het hy by die dorpie Chitambo, in die omgewing van IIlala, gesterf. Sy draers het sy hart uitgesny en begrawe en daarna sy gebalsemde lyk saam met al sy waardevolle dokumente oor 'n afstand van meer as 1 600 km na Zanzibar gedra. Op 18 April 1874 is sy liggaam in die Westerminster-abdy begrawe.

Stanley

Die latere sir Henry Morton Stanley is op 28 Januarie 1841 in Denbigh in Noord-Wallis gebore. Hy was die buite-egtelike kind van John Rowlands en Elizabeth Parry en is as John Rowlands geregistreer. Sy moeder het hom verwaarloos en ŉ groot deel van sy jeugjare het hy in die St. Asaph-armhuis deurgebring.

Op 15-jarige leeftyd het hy na Liverpool weggeloop en 'n skeepsjonge geword. In 1859 het hy in New Orleans in die VSA aangekom, waar hy deur Henry Morton Stanley bevriend en aangeneem is. Kort nadat hy sy naam na Henry Morton Stanley verander het, is sy weldoener oorlede. Stanley het 'n swerwersbestaan gevoer. Hy was onder andere ŉ soldaat in die Amerikaanse Burgeroorlog, 'n matroos en spesiale korrespondent in die Wilde Weste. In 1867 is hy as spesiale korrespondent van die New York Herald aangestel.

In die hoedanigheid was hy onder meer in Oos-Afrika tydens die Britse veldtog teen Theodore II van Ethiopië en in die latere Ghana tydens die Britse veldtog teen die Asjanti. Hy was in Madrid as oorlogskorrespondent tydens die Spaanse Revolusie (1868) toe hy van die New York Herald opdrag ontvang om via Egipte (vir die opening van die Suezkanaal in 1869) na Oos-Afrika te reis en na Livingstone te soek. Stanley het Livingstone in November 1871 by Ujiji aangetref.

Die ontmoeting was 'n keerpunt in sy lewe. Na Livingstone se dood het hy opdrag ontvang om dele van Afrika verder te verken. Ondanks die ontdekkingswerk van Livingstone, sir Richard Burton, sir Samuel Baker en John Speke het daar nog geen duidelike beeld van die meregebied in Oos-Afrika bestaan nie en Stanley het tussen 1874 en 1876 in die gebied gereis. Die reis is deur die Daily Telegraph en die New York Herald gefinansier.

Stanley het op 'n meer joernalistieke en 'n hardhandiger wyse as Livingstone te werk gegaan en het meer as een keer gewelddadig met die inboorlinge gebots. In Brittanje het hy 'n ongunstige reputasie verwerf. Tog het sy besoek aan Buganda (vandag Uganda) daarloe gelei dat sendelinge in 1876 daar toegelaat is en dat die gebied uiteindelik 'n Britse protektoraat geword het. Van Buganda af het Stanley na die Victoriameer gereis en die presiese omvang van die meer bepaal. Later het hy dieselfde met die Tanganjikameer gedoen.

In 1876 het Stanley met die eintlike doel van sy ekspedisie begin: verdere verkenning van die Lualaba. Die rivier het die oorsprong van die Kongo geblyk te wees en Stanley het met 'n stoomboot, die Lady Alice, op die rivier gevaar tot by 'n meer wat hy Stanley Pool genoem het. Anderkant die meer, by 'n waterval wat as Stanley Falls bekend geword het, was Stanley verplig om die reis na die weskus oor land voort te sit. Op 12 Augustus 1877 het hy die kus van die Atlantiese Oseaan bereik.

Sy 3 Blanke metgeselle en die helfte van sy bykans 300 inboorlingdraers het tydens die reis omgekom. In opdrag van koning Leopold I van België het Stanley tussen 1879 en 1884 die hele Kongogebied oopgestel. Die deursettingsvermoë waarmee hy 'n pad van die kus na Stanley Pool gebou en poste langs die rivier opgerig het, het aan hom onder die inboorlinge die naam "Rotsbreker" besorg. By die Kongres van Berlyn (1884/85) is die Kongo-Vrystaat as die private besit van die Belgiese koning erken.

Stanley se laaste ekspedisie in Afrika (1887-1889) was 'n opspraakwekkende avontuur wat sy reputasie veral in Brittanje verder verswak het. Emin Pasja, die goewerneur van die Egiptiese provinsie Ekwatorie, is deur opstandige Soedanese Mahdiste van die buitewêreld afgesny en Stanley is uitgenooi om die ekspedisie vir sy bevryding te lei. Die ekspedisie was swak georganiseer en het talle lewens geëis. ŉ Groep wat die agterhoede moes vorm, het vermis geraak en is eers weer deur Stanley opgespoor nadat hy tot sy verbasing deur die pasja self meegedeel is dat hy nie bevry wou wees nie.

Op die terugreis is die omvang van die Albertmeer bepaal en is die Ruwenzoriberge ontdek. Die berge was deur mis bedek toe die Victoriameer in 1864 ontdek is en in 1876 het Stanley self verbygetrek sonder om die berge raak te sien. Daar is vasgestel dat die Ruwenzorigebergte die legendariese Maanberge van Ptolemeus was. Stanley is in 1890 met Dorothy Tennant getroud en hulle het ŉ seun, Denzil, aangeneem. Twee jaar later het hy sy Amerikaanse burgerskap laat vaar en 'n Britse onderdaan geword.

Tussen 1895 en 1900 was hy 'n lid van die Laerhuis. In 1897 het hy Suid-Afrika besoek en die boek Through South Africa geskryf. In 1899 het hy 'n sirskap ontvang. Hy is op 10 Mei 1904 oorlede en is by Pirbright begrawe na 'n diens in die Westminster-abdy.

Bronnelys

Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409583 volume 17, bl. 104